Relacje polsko-litewskie i polsko-bia³oruskie na przyk³adzie szkolnictwa w województwach pó³nocno-wschodnich II Rzeczypospolitej

Transkrypt

1 PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana D³ugosza w Czêstochowie Seria: PEDAGOGIKA 2004, z. XIII Stefania Walasek Relacje polsko-litewskie i polsko-bia³oruskie na przyk³adzie szkolnictwa w województwach pó³nocno-wschodnich II Rzeczypospolitej Okres I wojny œwiatowej charakteryzowa³ siê zintensyfikowanym dzia³aniem grup narodowoœciowych na polu szkolnictwa i oœwiaty doros³ych, które wynika³o z ich aspiracji edukacyjnych. Koniec wojny wi¹za³ siê z powstaniem nowej mapy politycznej Europy, a to z kolei zmieni³o po³o enie licznych narodów. Przyk³adowo Polacy, Czesi czy Wêgrzy, zamieszkuj¹cy wczeœniej pañstwo austro-wêgierskie, po 1918 r. stali siê gospodarzami w³asnych niepodleg³ych pañstw. Tworzyli je na terenach pogranicza kultur i wiar, jêzyków i narodów, w miejscach w Europie, gdzie przez wieki stykali siê ze sob¹ ludzie zmuszeni czasem przez los, a niekiedy i przez swoje wybory, yæ obok innych, razem i osobno 1. Od wielu lat w krajobraz miasteczek galicyjskich harmonijnie wkomponowa³y siê koœció³ ³aciñski, cerkiew unicka i synagoga. Podobnie by³o na kresach pó³nocno-wschodnich, gdzie ludnoœæ katolicka, prawos³awna i ydowska wspó³istnia³y i wspó³pracowa³y ze sob¹. Lecz po uzyskaniu niepodleg³oœci atmosfera dobros¹siedzkich stosunków siê zmieni³a. Nasta³ czas swoich i obcych, tych ostatnich postrzegano jako zagra aj¹cych dotychczasowym (ale i nowym) uk³adom politycznym i spo³ecznym. W II Rzeczypospolitej, pañstwie wielonarodowym, problemy zwi¹zane z relacjami miêdzy poszczególnymi nacjami ogniskowa³y siê na ró nych p³aszczyznach, w tym na p³aszczyÿnie edukacyjnej. Fakt odzyskania niepodleg³oœci przez Polskê stawia³ kwestiê stosunków miêdzy Polakami a mniejszoœciami narodowymi jako jedn¹ z najwa niejszych. Z jednej bowiem strony mniejszoœci narodowe w nowo powsta³ych pañstwach mia³y zapewnione miêdzynarodowe gwarancje prawne, reguluj¹ce zakres ich dzia³ania, z drugiej zaœ rzeczywistoœæ miêdzynarodowa i sytuacja wewnêtrzna weryfikowa³y narzucone pañstwu polskiemu ustalenia. 1 A. W i e r c i ñ s k i, Na pograniczu kultur, [w:] Inni to tak e my, red. B. W e i g l i B. M a l i s z k i e - w i c z, Gdañsk 1998, s. 18.

2 86 Stefania Walasek Iloœæ szkó³ (zarówno powszechnych, jak i œrednich) dla mniejszoœci w II RP odzwierciedla³a politykê pañstwa, która szczególnie wobec narodów zamieszkuj¹cych województwa pó³nocno-wschodnie by³a niestabilna i chwiejna. Analizê sytuacji szkolnictwa polskiego i mniejszoœciowego na ziemiach pó³nocno-wschodnich (przysz³ej II RP) po zakoñczeniu I wojny œwiatowej komplikowa³y nierozwi¹zane (do 1922 r.) problemy graniczne i przynale noœci pañstwowej tych ziem. W lutym 1921 r. utworzono m.in. województwo nowogródzkie z siedzib¹ w Nowogródku 2. W tym samym roku powsta³o Nowogródzkie KOS z siedzib¹ w Lidzie. Po przy³¹czeniu zaœ Wileñszczyzny do Polski likwidacji ulega KOS Nowogródzkie. 3 maja 1922 r. powo³ano kuratoria: bia³ostockie (w granicach województwa bia³ostockiego i nowogródzkiego), poleskie, wileñskie i wo³yñskie. Nale y równie dodaæ, e granice wymienionych kuratoriów w przysz³oœci uleg³y zmianom, a kuratorium bia³ostockie w 1927 r. zosta³o zlikwidowane. W Wileñskim KOS funkcjonowa³y szko³y powszechne i œrednie ogólnokszta³c¹ce (gimnazja), w których uczy³y siê dzieci zarówno polskie, jak i innych narodów zamieszkuj¹cych owe tereny. Szko³y polskie dominowa³y iloœciowo, lecz nale y zauwa yæ, i w przypadku szkolnictwa powszechnego by³y to przede wszystkim tzw. jednoklasówki usytuowane w ma³ych miejscowoœciach i na wsiach. Pod wzglêdem organizacyjnym nie ró ni³y siê od szkó³ litewskich i bia³oruskich, gdzie wymóg podporz¹dkowania tych szkó³ administracji polskiej rodzi³ dodatkowe konflikty. Problemy ze szkolnictwem litewskim i bia³oruskim wynika³y z uwarunkowañ historycznych, które wa y³y na wielu kwestiach, w tym jêzyka wyk³adowego w szkole jak równie pozycji jêzyka polskiego jako przedmiotu nadobowi¹zkowego. Trudno jest jednoznacznie oceniæ stosunki miêdzy polsk¹ ludnoœci¹ i w³adzami a mniejszoœciami w kategoriach: pozytywne negatywne. Na charakter relacji wp³yw mia³y ró ne czynniki, równie lokalne, ró nie odczytywane i interpretowane w ró nych œrodowiskach. Administracja polska zdawa³a sobie sprawê z potrzeby tworzenia szkó³ z niepolskim jêzykiem wyk³adowym i uznawa³a aspiracje edukacyjne mniejszoœci narodowych. Lecz w stosunku do ludnoœci litewskiej i jej szkolnictwa mo na odczytaæ nieufnoœæ ze strony polskiej, wynikaj¹c¹ z obawy przed lituanizacj¹ miejscowego spo³eczeñstwa nielitewskiego. We wrzeœniu 1919 r. wachmistrz posterunku policji gminy rudziskiej (pow. trocki) w piœmie skierowanym do inspektora szkolnego wymienia konkretne miejscowoœci, w których jego zdaniem winny byæ powo³ane szko³y: polska w Mereczu i litewskie we wsiach Puchacze i Rotnica 3. Na prze³omie lat 1919 i 1920 zajêcia rozpoczê³a szko³a litewska we wsi Bukowszczyzny 4. W wiêkszoœci jednak raportów i sprawozdañ odnotowywano negatywne opinie na temat ludnoœci litewskiej i dzia³alnoœci jej szkó³. Z doniesienia posterunku andarmerii polskiej w Duœnikach nadesz³o pismo do wójta gminy hanuszyskiej informuj¹ce, e w Duœnikach i Pomusie funkcjonowa³y szko³y litewskie za³o one bez stosownego pozwolenia 5. Obawiano siê oddzia³ywania szkó³ litewskich na miejscow¹ lud Ustawa z 4 lutego 1921 r. o unormowaniu stanu prawno-politycznego na ziemiach przy³¹czonych do obszaru Rzeczypospolitej na podstawie umowy o preliminaryjnym pokoju i rozejmie podpisanej w Rydze 12 paÿdziernika 1920, DzU RP 1921 nr 16, poz. 93. F. Derwirski do Pana inspektora szkolnego okrêgu trockiego z Akta szkó³ powszechnych gminy mereckiej Pañstwowe Litewskie Archiwum w Wilnie zespól 172, podzespó³ 1, nr 34, s. 3 [dalej PLA, a kolejne liczby oddzielane przecinkami oznaczaj¹ zespó³, podzespó³ i numer sygnatury]. Akta szkó³ powszechnych gminy dangowskiej , PLA 172, 1, 126, s. 32. Akta szkó³ powszechnych gminy hanuszyskiej , PLA 172, 1, 130, ss. 2, 12.

3 Relacje polsko-litewskie i polsko-bia³oruskie na przyk³adzie szkolnictwa noœæ polsk¹, która w wielu miejscowoœciach stanowi³a nieliczn¹ grupê mieszkañców, którzy pod presj¹ s¹siadów posy³ali swoje dzieci do szkó³ z litewskim jêzykiem wyk³adowym. Wójt gminy butrymañskiej tak pisa³ w sprawie 4-klasowej szko³y powszechnej w Nowym Dworze: szko³a zlituanizowa³a miejscow¹ ludnoœæ, st¹d nale a³oby j¹ przenieœæ do Butrymañców, bo tu jest wiêcej ludnoœci litewskiej osiad³ej i zgrupowanej w wioskach, folwarkach i zaœciankach 6. Materia³y archiwalne wskazuj¹, e najtrudniej uk³ada³y siê stosunki miêdzy polsk¹ administracj¹ a litewsk¹ ludnoœci¹. Urz¹d gminy w Mereczu zawiadomi³ inspektora szkolnego, e nie mo e otworzyæ szkó³ w gminie mereckiej, gdy zamieszkuje tam ludnoœæ litewska, która nie s³ucha adnych wskazówek urzêdu gminy i nie jest zainteresowana otrzymywaniem adnych informacji od rz¹du polskiego 7. W urzêdowych pismach stwierdzano, e zdecydowanymi przeciwnikami szko³y polskiej b¹dÿ polsko-litewskiej w œrodowisku zró nicowanym narodowoœciowo byli ksiê a Litwini. W piœmie do inspektora szkolnego powiatu trockiego nauczycielka pisze: rozmawia³am z kobietami w³oœciañskimi, narzekaj¹ na tutejszego proboszcza, e buntuje, e trzyma ich w ciemnocie, nie pozwala uczyæ siê po polsku 8. Z kolei starosta œwiêciañski zwróci³ uwagê na zachowanie siê ksiê y litwomanów obficie tu rozlokowanych, które jest stale nieprzychylne b¹dÿ wrêcz wrogie wzglêdem w³adz polskich i wszelkich objawów polskoœci 9. Kierownik szko³y powszechnej w Dziewieniszkach (pow. oszmiañski) pisa³ do swoich prze³o onych, e miejscowy ksi¹dz proboszcz D. Linast wyg³asza kazania w jêzyku litewskim i wyra a swój negatywny stosunek do pañstwa polskiego, np. stara siê odci¹gn¹æ starszych mieszkañców od uczêszczania na polskie kursy dla doros³ych, stoi na stra y interesów litewskich, np. ¹da nauczania religii w jêzyku litewskim w polskich szko³ach oraz przygotowuje dzieci do I Komunii œwiêtej wy³¹cznie po litewsku 10. Negatywne oceny zachowania litewskiej mniejszoœci wp³ywa³y zapewne na decyzje w³adz szkolnych dotycz¹ce np. pozwolenia na uruchomienie szko³y. W sierpniu 1925 r. lidzki inspektor szkolny otrzyma³ deklaracje rodziców prosz¹cych o uruchomienie szko³y powszechnej z jêzykiem wyk³adowym litewskim w Bortelach 11 i Poddêbie 12 (obie miejscowoœci w gm. Koniawa). Kuratorium bia³ostockie w pierwszym przypadku zadecydowa³o o utworzeniu szko³y litewskiej, w drugim nie wyrazi³o zgody Wójt gminy butrymañskiej pow. trockiego do Pana inspektora szkolnego okrêgu trockiego z , PLA 172, 1, 35, s. 3 3a. Urz¹d gminy mereckiej pow. trockiego do Pana inspektora szkolnego. Akta szkó³ powszechnych gminy mereckiej , PLA, 172, 1, 124, s. 1. A. Rzeczycka do w³adzy szkolnej z Akta szkó³ powszechnych gminy olkiennickiej , PLA 172, 1, 27, s. 12. Sprawozdanie starostwa œwiêciañskiego za sierpieñ Rozporz¹dzenia, dekrety, wnioski. Korespondencja Tymczasowa Komisja Rz¹dz¹ca Litwy Œrodkowej, PLA 19, 1, 36, s Raport kierownika szko³y powszechnej w Dziewieniszkach do Pana inspektora szkolnego na powiat oszmiañski z , PLA 172, 1, 912, s. 85. Inspektor szkolny w Lidzie w sprawie deklaracji mniejszoœci narodowych o szko³ê z jêzykiem wyk³adowym litewskim w Bortelach gm. Koniawa z , PLA 172, 1, 7705, s. 74. Tam e, s. 146.

4 88 Stefania Walasek ze wzglêdu na brak ustawowego minimum iloœci dzieci na prowadzenie szko³y z wyk³adowym jêzykiem litewskim. Dodam, e w Bortelach jêzyka litewskiego ¹dano dla 70 dzieci (ponadto dla 12 uczniów polsko-litewski, dla dwojga jêzyk polski), natomiast w Poddêbie dla 57 dzieci upomniano siê o szko³ê z jêzykiem litewskim. Równie negatywne opinie wypowiadano pod adresem prywatnego litewskiego gimnazjum w Wilnie, które by³o finansowane przez Litwê Kowieñsk¹. Konflikt miêdzy dyrekcj¹ a polskimi w³adzami szkolnymi dotyczy³ ró nych problemów, poczynaj¹c od utarczek o okaza³y gmach budynku przy ul. Mickiewicza, zajêty przez gimnazjum litewskie. W³adze polskie, które za wynajem lokali nie pobiera³y op³aty, uwa a³y, e szko³a litewska winna zaj¹æ czêœæ pomieszczeñ (I piêtro), natomiast pozosta³e nale y przeznaczyæ na szko³ê polsk¹ (konkretnie wskazywano na gimnazjum im. Lelewela). Dyrektor szko³y litewskiej M. Bierzyska protestowa³ przeciwko zabieraniu gmachu przyznanego Litwinom przez w³adze niemieckie, stanowi¹cego narodowy gmach litewski. W dniach 21, 24, 26 lutego i 1 marca 1921 r. L. Przemieniecki przeprowadzi³ wizytacjê wileñskiego gimnazjum litewskiego 13. W jego sprawozdaniu znalaz³y siê uwagi i wnioski na temat pracy szko³y. Wizytuj¹cy wskazywa³ przede wszystkim na niedostateczn¹, jego zdaniem, liczbê godzin przeznaczonych na jêzyk polski (2 godziny tygodniowo). Najwiêcej jednak miejsca poœwiêci³ roli szko³y w Wilnie i jej stosunkowi do w³adz polskich. Zarzuca³ kierownictwu gimnazjum nielojalnoœæ wobec w³adz Litwy Œrodkowej, o czym mia³o œwiadczyæ: prowadzenie korespondencji z polskimi w³adzami oœwiatowymi w jêzyku litewskim, u ywanie przez szko³ê piecz¹tki z god³em Litwy Kowieñskiej, okreœlanie w sprawozdaniach w³adz polskich jako okupacyjnych, sta³e i ostentacyjne bojkotowanie uroczystoœci polskich oraz nadawanie obchodzonym uroczystoœciom litewskim charakteru antypolskiego i szowinistycznego. Na zakoñczenie sprawozdania Przemieniecki pisze: uwa am, e nale y popieraæ ruch kulturalno-oœwiatowy litewski, ale konieczne jest pozbawienie gimnazjum atutów politycznych, prowadz¹cych do ugruntowania siê pañstwowoœci kowieñskiej na terenie Polski 14. Odmiennie potoczy³y siê losy stosunków polsko-bia³oruskich. Nie ulega w¹tpliwoœci, e czêœæ urzêdników reprezentuj¹cych w³adze oœwiatowe by³a nieprzychylnie ustosunkowana do Bia³orusinów. Z kolei czêsto ywio³owe dzia³ania mniejszoœci narodowych na polu kulturalno-oœwiatowym burzy³y wy³aniaj¹c¹ siê strukturê szkolnictwa. Wœród spo³eczeñstwa polskiego, w tym i samych nauczycieli, pojawia³a siê te postawa traktowania szkolnictwa i oœwiaty bia³oruskiej z pozycji przedstawiciela narodu reprezentuj¹cego wy sz¹ kulturê, który winien w zwi¹zku z tym narzuciæ j¹ s³abszym (polonizacja). Tak¹ postawê reprezentowa³ np. dyrektor pañstwowego seminarium nauczycielskiego mêskiego w Nieœwie u, Jan Orczykowski. Przytoczê tu jego pismo skierowane do KOS Nowogródzkiego. Na kresach wschodnich nie ma obecnie dzieci nie rozumiej¹cych jêzyk polski. S¹ wsie bia³oruskie, ale ca³a ludnoœæ yczy sobie nauki w jêzyku polskim. Nieliczne tylko miejscowoœci, których ludnoœæ jest wskutek agitacji nieprzychylna dla Polaków, yczy sobie jêzyka bia³oruskiego Sprawozdanie L. Przemienieckiego z wizytacji prywatnego koedukacyjnego gimnazjum litewskiego w Wilnie odbytej w dniach 21, 24, 26 lutego i 1 marca 1921, PLA 172, 1, 155, s Tam e. Pismo dyrektora pañstwowego seminarium nauczycielskiego mêskiego w Nieœwie u do KOS Nowogródzkiego z PLA 172, 1, 7661, s. 65.

5 Relacje polsko-litewskie i polsko-bia³oruskie na przyk³adzie szkolnictwa Bia³orusini nie artyku³owali tak mocno jak Litwini potrzeby tworzenia szkolnictwa z wyk³adowym jêzykiem ojczystym. Wynika³o to jednak ze s³abej i niezdecydowanej œwiadomoœci narodowej. Ponadto znacz¹cy udzia³ w tworzeniu szkolnictwa z wyk³adowym jêzykiem rosyjskim dla Bia³orusinów chcia³a zagwarantowaæ sobie cerkiew prawos³awna (Bia³orusini w czêœci byli prawos³awnymi). W³aœnie jêzyk wyk³adowy by³ przedmiotem sporów i konfliktów miêdzy w³adzami polskimi i organizatorami szkó³, gdy te pierwsze konsekwentnie odmawia³y pozwolenia na uruchomienie szko³y rosyjskojêzycznej. Ka de podanie o otwarcie szko³y z niepolskim jêzykiem wyk³adowym by³o szczegó³owo analizowane przez w³adze oœwiatowe. Rezultatem takich dzia³añ by³y decyzje nie zawsze uwzglêdniaj¹ce postulaty mniejszoœci bia³oruskiej. Inspektor szkolny w Lidzie pisze: w dniach 27 marca 1925 r. Garkacz z Giedrzga³, jakoby pe³nomocnik mieszkañców wsi Giedrzga³y z³o y³ mi 23 deklaracje na 44 dzieci z ¹daniem za³o enia szko³y bia³oruskiej 16. Po zbadaniu deklaracji inspektor szkolny stwierdzi³, e czêœæ z nich by³a niewa na, gdy zawiera³y b³êdnie wpisane imiona dzieci i rodziców. Z pozosta³ych deklaracji dla 33 dzieci wynika³o, e dwoje rodziców ¹da³o szko³y polskiej, 9 polsko-bia³oruskiej, 2 bia³oruskiej, a 7 bia³orusko-rosyjskiej. W zwi¹zku z brakiem zgodnoœci rodziców co do wyboru jêzyka wyk³adowego postanowiono wieœ Giedrzga³y do³¹czyæ do po³o onej o 1 kilometr wsi Nahodorowicze (gm. Paców, pow. s³onimski), gdzie miejscowa szko³a dysponowa³a w³asnym budynkiem, i jednoczeœnie podwy szyæ jej stopieñ organizacyjny z jedno- na dwuklasow¹. Na podstawie korespondencji miêdzy inspektorami szkolnymi a kuratorium mo na wnosiæ e inicjatywy powo³ania szko³y nie zawsze by³y konsultowane z mieszkañcami. Przyk³adowo inspektor szkolny w Oszmianie informowa³ kuratora wileñskiego, e mieszkañcy wsi Zo³onieckich nie wnosili ani na piœmie, ani ustnie podania o szko³ê bia³orusk¹. Inspektor stwierdzi³, e nie jest to pierwszy wypadek ze strony tutejszej bia³oruskiej partii, która k³amliwymi zarzutami i fa³szywymi doniesieniami do w³adz szkolnych wprowadza je w b³¹d 17. Antypolskie nastroje wœród m³odzie y bia³oruskiej stwierdzi³ inspektor szkolny w Wilejce na podstawie opinii nauczycielki szko³y powszechnej w Gródku Stanis³awy Pempusówny. 23 czerwca 1923 r. na policji z³o y³a ona odpowiednie oœwiadczenie, w którym wyra a³a obawy o przysz³oœæ miejscowej polskiej szko³y powszechnej ze wzglêdu na wrog¹ agitacjê bia³orusk¹. Wychowankowie gimnazjum pisze S. Pempusówna gdzie jêzyk polski postawiony jest marnie, a pod p³aszczykiem bia³orusinienia kwitnie rusyfikacja pod wp³ywem swoich nauczycieli byli krytycznie usposobieni do polskoœci 18. Po wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. na terenach Litwy Œrodkowej funkcjonowa³o 300 powszechnych szkó³ bia³oruskich oraz bia³oruskie seminarium nauczycielskie w Borunach 19. Wkrótce ten zadowalaj¹cy stan uleg³ zmianie na niekorzyœæ mniejszoœci bia³oruskiej. Sta³o siê tak m.in Inspektor szkolny w Lidzie z , PLA 172, 1, 7705, s Inspektor szkolony w Oszmianie do KOS w Wilnie z , PLA 172, 1, 577, s Pismo inspektora szkolnego w Wilejce z czerwca 1923 r. PLA 172, 1, 913, s. 60. Szkolnictwo bia³oruskie, Natio 1927, s. 52.

6 90 Stefania Walasek na skutek niedostosowania programu szkó³ bia³oruskich do programu szkó³ pocz¹tkowych, obowi¹zuj¹cego w ca³ym pañstwie, ni szego czêsto ich poziomu, braku przepisów i kwalifikacji, wymaganych od nauczycieli w innych dzielnicach 20. W zwi¹zku z likwidowaniem szkó³ bia³oruskich zaczê³y mno yæ siê inicjatywy prywatne. Np. w 1921 r. nauczyciel Stefan Szumañski jeÿdzi³ po powiecie oszmiañskim i zak³ada³ szko³y bia³oruskie w gminie holszañskiej we wsiach: Nowosiady, Micha³owszczyzna, Popkiszki i Koraby, z których nie bardzo s¹ zadowoleni mieszkañcy 21 pisze inspektor. Na pocz¹tku 1921 r. Departament Spraw Wewnêtrznych w piœmie do inspektora szkolnego pow. oszmiañskiego informowa³: w powiecie zauwa ono bardzo znaczn¹ liczbê szkó³ bia³oruskich odkrytych bez zezwolenia powiatowego inspektora i prowadzonych przez nauczycieli nieposiadaj¹cych odpowiednich kwalifikacji, w najwiêkszej czêœci prowadzone s¹ w jêzyku rosyjskim 22. Problemy jêzyka wyk³adowego, poziomu kwalifikacji kadry nauczycielskiej mo na przeœledziæ na przyk³adzie funkcjonuj¹cych gimnazjów bia³oruskich. Pierwsza szko³a ogólnokszta³c¹ca powsta³a w Wilnie (1919) i kolejno w Gródku Wilejskim (1920) oraz w 1921 r. w Radoszkowiczach i Nowogródku. W tym samym roku (1921) powo³ano prywatne gimnazjum koedukacyjne w Nieœwie u, które w 1924 r. przeniesiono do Klecka. Gimnazjum to pod nazw¹ Prywatne Gimnazjum Bia³oruskie A. Jakimowicza funkcjonowa³o zaledwie kilka lat do 1930 r. Gimnazjum w Klecku (6-klasowe) mia³o byæ prowadzone wed³ug programu pañstwowego gimnazjum przyrodniczo-matematycznego z obowi¹zkow¹ nauk¹ jêzyka niemieckiego. Jako przedmioty nadobowi¹zkowe w³aœciciel szko³y wprowadzi³ do programu nauczania: jêzyk rosyjski w klasach II IV oraz ³acinê w klasie VI. Jêzyk rosyjski postanowiono zapewne realizowaæ ze wzglêdu na rosyjskojêzyczn¹ czêœæ uczniów szko³y. Œwiadcz¹ o tym m.in. liczne podania o przyjêcie do gimnazjum napisane w jêzyku rosyjskim. Mo na równie przypuszczaæ, e do nowo powsta³ego gimnazjum bia³oruskiego w Klecku zapisywali siê uczniowie z prywatnego gimnazjum rosyjskiego Stowarzyszenia Rodziców (za³o onego w 1918 r.), które od roku szkolnego 1922/23 zosta³o przekszta³cone w zak³ad z wyk³adowym jêzykiem polskim. W trakcie roku szkolnego 1929/30 Kuratorium zawiadomi³o za³o yciela szko³y A. Jakimowicza, e nie ma zamiaru przed³u aæ koncesji na prowadzenie w roku 1930/31 gimnazjum bia³oruskiego w Klecku z nastêpuj¹cych powodów: 1. Szko³a nie posiada grona nauczycielskiego i kierownika z przypisanymi kwalifikacjami naukowymi i wychowawczymi; 2. Szko³a stosuje zbyt du o dowolnoœci w programie nauczania oraz nie posiada w³aœciwych podrêczników szkolnych, pod wzglêdem administracyjnym nie wykonuje poleceñ w³adz; 3. Szko³a nie prowadzi nale ycie pracy wychowawczej i nie osi¹ga nawet minimalnych wyników wychowawczych, a przyk³adem tego s¹ zajœcia miêdzy wychowankami a nauczycielami; 4. Szko³a nie wykazuje dostatecz Tam e. Inspektor szkolny powiatu oszmiañskiego do Departamentu Oœwiaty z , PLA 172, 1, 1551, s Departament Spraw Wewnêtrznych do inspektora szkolnego na powiat oszmiañski z , PLA 172, 1, 42, s. 15.

7 Relacje polsko-litewskie i polsko-bia³oruskie na przyk³adzie szkolnictwa nego poziomu naukowego; 5. Szko³a nie posiada ani odpowiedniego lokalu, ani urz¹dzeñ i dostatecznej iloœci najniezbêdniejszych pomocy naukowych 23. Pocz¹tki gimnazjum bia³oruskiego w Nowogródku wi¹za³y siê z petycjami od Komitetu Rodzicielskiego i rodziców do KOS Nowogródzkiego o uruchomienie szko³y z wyk³adowym jêzykiem rosyjskim. OdpowiedŸ Kuratorium by³a nastêpuj¹ca: wobec braku ludnoœci rosyjskiej w powiecie nowogrodzkim nie mogê z zasadniczych wzglêdów zgodziæ siê na szko³ê œredni¹ z jêzykiem wyk³adowym rosyjskim. Uznajê koniecznoœæ istnienia klas wy szych z jêzykiem wyk³adowym rosyjskim tylko ze wzglêdu na trudnoœci jêzykowe, jakie by mia³a m³odzie przy zmianie jêzyka wyk³adowego. Wskutek tego mogê siê zgodziæ na prowadzenie w rosyjskim klas III VIII, podczas gdy I i II musz¹ byæ prowadzone w jêzyku polskim lub ojczystym dziecka. Wtedy wydam zezwolenie 24. Istotnie, rodzice zaaprobowali decyzjê w³adz oœwiatowych i w roku 1921/22 jêzykiem wyk³adowym w klasach I II by³ bia³oruski. Rok póÿniej w³adze oœwiatowe postanowi³y uzale niæ przed³u enie koncesji na prowadzenie szko³y od ca³kowitego usuniêcia jêzyka rosyjskiego w klasach wy szych. W³adze polskie nieprzychylne by³y szko³om rosyjskim, ale musia³y zaakceptowaæ ich istnienie, gdy na terenach by³ego zaboru rosyjskiego znaczny procent ludnoœci pos³ugiwa³ siê tym jêzykiem. Obserwujemy wiêc z jednej strony akceptacjê (wymuszon¹) dla dzia³ania szko³y rosyjskiej ze wzglêdu na sytuacjê miejscowej ludnoœci, z drugiej podejmowano takie decyzje, które uniemo liwia³yby jej dalszy rozwój. Wyrazem przedstawionej postawy wobec klas i szkó³ rosyjskich by³o pismo KOS Bia³ostockiego w sprawie gimnazjum w Nowogródku, w którym w³adze wyra aj¹ powa ne w¹tpliwoœci do u ytecznoœci wspomnianego prywatnego gimnazjum ze stanowiska pañstwowego 25. Kwestie narodowoœciowe, które nale a³y do szczególnie kontrowersyjnych, wp³ywa³y m.in. na organizacjê i poziom szkolnictwa mniejszoœciowego. Szko³a stawa³a siê miejscem staræ ideologicznych, spo³ecznych, narodowoœciowych i dzielnicowych. Budowanie poprawnych relacji miêdzy polskimi w³adzami i kierownictwem szkó³ mniejszoœciowych nie zawsze by³y realizowane. Stawa³o siê tak za spraw¹ postawy grup mniejszoœciowych, ale równie administracji polskiej Pismo KOS Poleskiego do p. A. Jakimowicza PLA 207, 1, 26, s. 27. Pismo KOS Nowogródzkiego do ks. awra Klajewskiego z , PLA 172, 1, 7635, s Pismo KOS Bia³ostockiego w sprawie Statutu Towarzystwa Szko³y Œredniej w Nowogródku z dn , PLA 172, 1, 7661, s. 271.