Zastosowanie elektromiografii powierzchniowej w stomatologii przegląd piśmiennictwa

Transkrypt

1 PROTET. STOMATOL., 2014, LXIV, 5, Zastosowanie elektromiografii powierzchniowej w stomatologii przegląd piśmiennictwa The application of the surface electromyography in dentistry literature review Katarzyna Mańka-Malara 1, Dominika Gawlak 1, Joanna Łuniewska 2 1 Katedra Protetyki Stomatologicznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny, 2 Studenckie Koło Naukowe przy Katedrze Protetyki Stomatologicznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego Kierownik: prof. dr hab. E. Mierzwińska-Nastalska HASŁA INDEKSOWE: elektromiografia powierzchniowa, stomatologia, badania KEY WORDS: surface electromyography, dentistry, research Streszczenie Elektromiografia powierzchniowa umożliwia w nieinwazyjny i niebolesny sposób pomiar potencjału elektrycznego mięśni. W stomatologii znajduje zastosowanie zarówno w diagnostyce, ocenie przebiegu leczenia, jak i badaniach epidemiologicznych. Metoda ta często wykorzystywana jest w badaniach dotyczących bruksizmu i dysfunkcji narządu żucia oraz kontroli leczenia ortodontycznego i protetycznego. Celem pracy było przedstawienie głównych zastosowań elektromiografii powierzchniowej w stomatologii. Summary Surface electromyography enables to record the electrical activity in muscles in non invasive and painless way. This method is used in dentistry both in diagnostics and in epidemiological researches. It is helpful in research concerning bruxism and in masticatory organ dysfunction and in outcome assessment in orthodontic and prosthetic treatment. The aim of the study was to show main applications of surface electromyography in dentistry. Badanie elektromiograficzne (EMG), polegające na pomiarze sygnału elektrycznego wytworzonego przez mięsień w trakcie skurczu oraz ocenie czasu trwania potencjału, jego amplitudy i kształtu, znajduje zastosowanie w stomatologii (1). Poddawany analizie jest zarówno zapis spoczynkowy, jak i wysiłkowy jednostki motorycznej. Podczas niewielkiego i umiarkowanego wysiłku zdrowego mięśnia rejestrowane są pojedyncze potencjały jednostki ruchowej. Aktywność mechaniczną mięśnia poprzedza rejestracja aktywności elektrycznej jest to opóźnienie elektromechaniczne (EMD), które zależy m.in. od temperatury i struktury 369

2 K. Mańka-Malara i inni mięśnia (2) oraz warunków jego działania (3). Pomimo tego, pomiary EMG dość dobrze charakteryzują mechaniczną aktywność mięśni. W badaniu mięśni stosowana jest elektromiografia elementarna i globalna. W EMG elementarnej (jednostkowej, ilościowej) wykorzystywane są elektrody igłowe, a analizie podlega praca poszczególnych jednostek motorycznych. EMG globalna, (powierzchniowa, semg) badaniem obejmuje cały mięsień. Pierwsza jest znacznie bardziej dokładna (rejestrowane są mniejsze amplitudy potencjałów) i cechuje się większą selektywnością, jednakże jest metodą inwazyjną. Wykonanie badania wiąże się z uszkodzeniem ciągłości powłok skórnych pacjenta, powoduje dyskomfort oraz powstawanie doznań bólowych, zwiększając napięcie badanego mięśnia. Dodatkowo wkłuwanie elektrody w mięsień powoduje mechaniczne pobudzenie wywołując powstanie impulsu elektrycznego. Elektromiografia powierzchowna jest natomiast nieinwazyjna, jednak mniej dokładna i wymaga precyzyjnego usytuowania elektrod. Dodatkowo, nie można zbadać mięśni położonych głęboko, które są przykryte tkanką kostną lub innymi mięśniami (4, 5). Do podstawowego zastosowania elektromiografii powierzchniowej należy badanie czynności mięśni. W stomatologii podczas badań semg elektrody rozmieszcza się w projekcji włókien mięśniowych mięśni skroniowych, żwaczy, podgnykowych i okrężnego ust (6-9), a pacjentowi poleca się wykonywanie czynności takich jak żucie czy połykanie śliny (6). Pomiary mogą być wykonywane w czasie aktywności mięśni lub w spoczynku. Rejestrowany sygnał jest wynikiem sumowania przestrzennego i czasowego potencjałów aktywnych jednostek ruchowych znajdujących się w obszarze rejestracji elektrod. Również lokalizacja elektrod, grubość tkanki skórnej i tłuszczowej w obszarze rejestrowanym oraz zmiana kształtu mięśnia w czasie ruchu ma wpływ na wynik pomiaru. Elektrody powinny być umieszczone równolegle w stosunku do przebiegu włókien mięśniowych oraz znajdować się za każdym razem w tym samym, powtarzalnym miejscu, aby wynik badania był wiarygodny. Niektóre urządzenia, takie jak system diagnostyczny K7 CMS (Myotronics, Noromed, USA) pozwalają na wykonanie elektronicznej rejestracji ruchów żuchwy, elektromiografii oraz elektrosonografii pozwalając na kompleksową analizę układu ruchowego narządu żucia. Elektromiografia powierzchniowa stosowana była również w celu oceny aktywności mięśni po podścieleniu protez (10) lub rekonstrukcji żuchwy po operacji hemimandibulektomii (11). Zależność sygnału od siły skurczu jest zróżnicowana w różnych mięśniach i zależy od kompozycji i rozkładu przestrzennego włókien (12). W badaniach wykorzystujących EMG siła szacowana jest z wykorzystaniem kalibracji podczas maksymalnego skurczu mięśnia mierzona jest amplituda sygnału EMG. Wielu autorów podaje jednak, że wykorzystanie badań semg do określania siły mięśni może nie być właściwe, ponieważ amplituda sygnału rośnie nieliniowo wraz ze wzrostem siły mięśnia (13-15). Niektórzy badacze poszukujący czynników związanych z określeniem sił zgryzowych podają występowanie związku siły z wymiarami kości i mięśni twarzy m.in. długość żuchwy i kąt żuchwowy w punkcie gonion (16), długość twarzy (17), grubość mięśnia żwacza (18). Kostrzewa-Janicka (19) wykazała brak istotnych zależności między wynikami badań sił zgryzowych, a pojedynczymi parametrami budowy anatomicznej części twarzowej czaszki. Na podstawie przeprowadzonych badań zaproponowała istotny klinicznie wzór opierający się na zbiorczej analizie parametrów budowy czaszki, pozwalający na określenie indywidualnie dla każdego pacjenta stopnia odwodzenia żuchwy przy którym występuje minimum siły zgryzowej. 370 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2014, LXIV, 5

3 Elektomiografia w stomatologii Ocena stanu mięśni u pacjentów ze schorzeniami układu ruchowego narządu żucia jest ważnym elementem badania klinicznego. Analiza aktywności przedniej części mięśnia skroniowego może być stosowana w diagnostyce pacjentów z zespołem bolesnej dysfunkcji skroniowo-żuchwowej (20). Dodatkowo zastosowanie semg pełni pomocniczą rolę w różnicowaniu dysfunkcji układu ruchowego narządu żucia i chorób mięśni (8). Dokładna diagnostyka jest niezbędna do wdrożenia prawidłowego leczenia protetycznego lub ortodontycznego. Elektromiografia powierzchniowa stosowana jest również w badaniach mających na celu ocenę skuteczności wdrożonego postępowania leczniczego. Botelho i wsp. (21) wykazali, że w wyniku terapii szynami zgryzowymi zwiększa się symetria pracy mięśni żwaczy oraz siła zagryzania. W swoich badaniach Silva i wsp. (22) wykazali, że stosowanie szyn zgryzowych powoduje zwiększenie równowagi mięśniowej podczas ich stosowania oraz zmniejszenie nasilenia dolegliwości bólowych. Wyniki badań z zastosowaniem elektromiografii powierzchniowej sugerują również, że terapia szynami okludalnym powinna trwać minimum trzy miesiące, aby spowodować zmianę aktywności mięśni skroniowych przednich i żwaczy (23,14). Skuteczność relaksacji wybranych mięśni układu ruchowego narządu żucia za pomocą szyn typu Michigan, repozycyjnych oraz aparaty NTI oceniana była przez Pihut i wsp. (25). Największy spadek wartości potencjałów elektrycznych mięśni osiągnięto przy zastosowaniu szyn typu Michigan. Daif i wsp. (26) wykazali jednak, że terapia szynami zgryzowymi może spowodować zarówno eliminację, jak i zwiększenie objawów u pacjentów z TMD i bólem mięśniowo-powięziowym. Elektromiografia powierzchniowa wykorzystywana jest także do badania napięcia mięśni u pacjentów z podejrzeniem parafunkcji zwarciowej (bruksizmu) powtarzających się aktywności mięśni szczęk, odznaczających się zaciskaniem zębów, zgrzytaniem i/lub usztywnianiem lub wysuwaniem żuchwy. W piśmiennictwie stosowany jest podział na bruksizm w czasie snu i w czasie czuwania (27). Przyczyny powstawania bruksizmu nie są do końca wyjaśnione. Bruksizm w czasie czuwania może mieć podłoże psychologiczne (28), natomiast w czasie snu towarzyszy mikrowybudzeniom. Pojawienie się epizodu bruksizmu może być przewidziane poprzez wykrycie podwyższonego tętna u pacjenta (29). Badaniem elektromiograficznym można stwierdzić zwiększone napięcie mięśni nadgnykowych i żwaczy podczas snu u osób z bruksizmem (30, 32). Umożliwia to różnicowanie z napadami padaczkowymi i miokloniami oraz tikami i chorobą Huntingtona. W oparciu o badania semg zostały stworzone kryteria klasyfikacyjne związane z trzema rodzajami aktywności mięśniowej: skurczami tonicznymi, fazowymi i mieszanymi. Stosowanie szyn zgryzowych powoduje zmniejszenie napięcia mięśni żwaczy oraz mięśni skroniowych przednich (33). W celu wykrycia występującej podprogowo aktywności mięśni żucia coraz częściej stosowane są małe analizatory elektromiograficzne, które nie utrudniają snu badanego pacjenta. Przykładem takich urządzeń są: BiteStrip (Great Lakes Orthodontics, USA), GrindCare (GrindCare, USA) oraz Bruxoff (OT Bioelettronica, Italy). Shochat i wsp. (34) pozytywnie ocenili stosowanie urządzenia BiteStrip w diagnostyce, leczeniu metodą biofeedback oraz kontroli leczenia szynami zgryzowymi podkreślając jego dokładność, łatwość użycia oraz niski koszt. Urządzenie BiteStrip może być również stosowane podczas badań epidemiologicznych w celu oszacowania częstości występowania bruksizmu w populacji (34). Użyteczność małych urządzeń elektromiograficznych, takich jak Bruxoff, przy badaniu bruksizmu nocnego podkreślają również Deregibus i wsp. (35). Z kolei Jadidi i wsp.(36) badając wpływ terapii biofeedback na napięcie mięśni, przy użyciu aparatu PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2014, LXIV, 5 371

4 K. Mańka-Malara i inni Grindcare, wykazali że kontrolowane elektromiograficznie pobudzanie elektryczne podczas snu w znacznym stopniu zmniejsza liczbę wykrywanych epizodów zwiększonego napięcia w mięśniach skroniowych. Dodatkowo, stosowanie tego urządzenia nie zakłóca snu pacjenta. W innych badaniach Sumiya i wsp. (37) badali wpływ stymulacji mięśnia żwacza przez podwyższenie tętna wykazując, że w nocy, kiedy wykonywana była stymulacja mięśnia występowała mniejsza liczba oraz czas trwania epizodów bruksizmu. Tym samym zasugerowali oni, że stymulacja elektryczna mięśnia żwacza w wyżej wspomniany sposób może znacząco zmniejszać objawy bruksizmu nocnego. Czas badania małymi analizatorami według Minakuchi i wsp. (38) powinien wynosić minimum 5-6 nocy, aby dokładnie oszacować średnią nocną aktywność mięśni żwaczy u badanego. W piśmiennictwie opisywane jest także stosowanie elektromiografii powierzchniowej w ortodoncji. Określano związki pomiędzy aktywnością mięśni a wiekiem pacjenta (40, 41), torem oddychania (41), morfologią twarzowo- -czaszkową i warunkami zgryzowymi (42-44). Badane również były korelacje pomiędzy czynnością mięśni języka a mięśniami żucia oraz wpływ różnych technik leczniczych na mięśnie twarzy (45-48). Podczas leczenia wad zgryzu istotne jest osiągnięcie równowagi w układzie stomatognatycznym. Aktywność przedniej części mięśnia skroniowego jest dużo większa u pacjentów leczonych ortodontycznie, niż u nie poddawanych terapii, co oznacza, że efekt leczenia ortodontycznego poprzez zmiany w okluzji, ma wpływ na funkcję mięśni układu ruchowego narządu żucia (49). Elektromiografia powierzchniowa stosowana jest również w celu wyjaśnienia etiologii niektórych wad zgryzu (50-52). W badaniach wykazywano korelacje pomiędzy napięciem wargi górnej czynnością mięśnia okrężnego ust i mięśni bródkowych a wychyleniem zębów siecznych dolnych (53). W piśmiennictwie przedstawiane są również prace analizujące funkcjonowanie mięśni policzkowych (54). W badaniach Winders i wsp. (55) wykazano, że wywieranie przez język większej siły na uzębienie niż mięśnie policzków i warg może indukować powstawanie zgryzu otwartego lub protruzję zębów siecznych górnych. Inni autorzy, jak Tosello i wsp. (51, 52), analizowali aktywność mięśni: okrężnego ust, bródkowo-językowego i policzkowego u pacjentów z parafunkcjami i dysfunkcjami (ssanie palca lub niemowlęcy sposób połykania), wyjaśniając powstawanie u nich wad zgryzu. Aktywność mięśnia okrężnego ust oraz mięśnia bródkowego podczas wykonywania podstawowych czynności, takich jak ssanie, połykanie, jest inna u osób z prawidłowym zgryzem i z wadami dotylnymi (51). Jednostronne wady zgryzu, jak na przykład zgryz krzyżowy jednostronny, mogą znacznie wpływać na aktywność mięśni (56). Po osiągnięciu równowagi zwarciowej w wyniku leczenia ortodontycznego pacjenci z jednostronnymi zaburzeniami zwarcia mogą charakteryzować się równowagą nerwowo-mięśniową w badaniu semg (56-58). Elektromiografia powierzchniowa jest stosowana w stomatologii zarówno w badaniach epidemiologicznych, jak i diagnostycznych. Wśród możliwych zastosowań znajdują się diagnostyka zaburzeń układu ruchowego narządu żucia, bruksizmu oraz ocena wyników leczenia ortodontycznego i protetycznego. Coraz częściej użytkowane są także małe analizatory elektromiograficzne. Lekarze wielu specjalności stomatologicznych powinni posiadać wiedzę dotyczącą możliwości zastosowania elektromiografii. Piśmiennictwo 1. Mills K.R.: The basics of electromyography. Neurol. Neurosurg. Psychiatry, 2005, 76, 2, PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2014, LXIV, 5

5 Elektomiografia w stomatologii 2. Zhou S., Carey M.F., Snow R.J., Lawson D.L., Morrison W.E.: Effects of muscle fatique and temperature on electromechanical delay. Electromyogr. Clin. Neurophysiol., 1998, 38, 2, Gabriel D.A., Boucher J.P.: Effects of repetitive dynamic contraction upon electromechanical delay. Eur. J. Appl. Physiol. Occup. Physiol., 1998, 79, 1, Yamada Y., Yanamura K., Inoue M.: Coordination of cranial motoneurons during mastication. Respi. Physiol. Neurobiol., 2005, 147, 2-3, Klasser G.D., Okeson J.P.: The clinical usefulness of surface electromyography in the diagnosis and treatment of temporomandibular disorders. Int. J. Prosth., 2007, 2, 20, Munro R.R.: Activity of the Digastric Muscle in Swallowing and Chewing. J. Dent. Res., 1974, 53, 3, Ladha K.G., Gill S., Gupta R., Verma M., Gupta M.: An Electromyographic Analysis of Orbicularis Oris and Buccinator Muscle Activity in Patients with Complete Dentures Fabricated Using Two Neutral Zone Techniques A Pilot Study. J. Prosth., 2013, 22, 7, Frrario VF., Sforza C., Colombo A., Ciusa A.: An electromyographic investigation of masticatory muscles symmetry in normo-occlusion subjects. J. Or. Reh., 2000, 27, 1, Fuek K., Roumanas E., Blackwell K., Freymiller E.: Effect of Implant Support for Prostheses on Electromyographic Activity of Masseter Muscle and Jaw Movement in Patients After Mandibular Fibula Free Flap Reconstruction. J. Oral Maxill. Impl., 2014, 1, 29, Pisani M.X., Segundo A.L., Leite V., Souza R.F., Silva M.: Electromyography of masticatory muscles after denture relining with soft and hard denture liners. J. Oral Sci., 2013, 3, 55, Dellavia C., Romeo E., Ghisolfi M., Chiapasco M., Sforza C., Ferrario V.F.: Electromyographic evaluation of implant- -supported prostheses in hemimandibulectomy-reconstructed patients. Clin. Oral Impl. Res., 2007, 18, 3, Lawrence J.H., De Luca C.J.: Myoelectric signal versus force relationship in different human muscles. J. Appl. Physiol.: Respirat. Environ. Exercise Physiol., 1983, 54, 6, Guimares A.C. i wsp.: EMG-force relationship of the cat soleus muscle studied with distributed and non-periodic stimulation of ventral root filaments. J. Exp. Bio., 1994, 186, 1, Madeleine P., i wsp.: Mechanomyography and electromyography force relationships during concentric, isometric and eccentric contractions. J. Electro. Kin., 2001, 11, 2, Solomonow M., i wsp.: The EMG-force relationship of skeletal muscle dependence on contraction rate, and motor units control strategy. Electro. Clin. Neuroph., 1990, 30, 3, Ringqvist M.: Isometric bite force and its relation to dimensions of the facial skeleton. Acta Odontol. Scand., 1973, 31, 1, Proffit W.R., Fields H.W., Nixon W.L.: Occlusal forces in normal and long-face adults. J. Dent. Res., 1983, 62, 5, Bakke M., Tuxen A., Vilmann P., Jensen B.R., Vilmann A., Toft M.: Ultrasound image of human masseter muscle related to bite force, electromyography, facial morphology, and occlusal factors. Scand. J. Dent. Res., 1992, 100, 3, Kostrzewa-Janicka J.: Siła zgryzowa a budowa morfologiczna części twarzowej czaszki u pacjentów ze schorzeniami skroniowo-żuchwowymi. Protet. Stomatol., 2007, 57, 5, PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2014, LXIV, 5 373

6 K. Mańka-Malara i inni 20. Pedroni C.R., Sakai E., Fiuza C.T., Santos D.T., Berzin F.: Diagnosis contribution of surface electromyography for Temporomandibular Disorders. Braz. J. Oral Sci., 2010, 9, 2, Botelho A.L., Silva B.C., Gentil F.H., Sforza C., da Silva M.A.: Immediate Effect of the Resilient Splint Evaluated Using Surface Electromyography in Patients with TMD. Cranio., 2010, 28, 4, Vieira e Silva C.A., da Silva M.A., Melchior Mde O., de Felício C.M., Sforza C., Tartaglia G.M.: Treatment for TMD with Occlusal Splint and Electromyographic Control: Application of the FARC Protocol in a Brazilian Population. Cranio., 2012, 30, 3, Nanda A, Jain V, Srivastava A.: An electromyographic study to assess the minimal time duration for using the splint to raise the vertical dimension in patients with generalized attrition of teeth. Indian J. Den. Res., 2011, 22, 2, Villalón P., Arzola J.F., Valdivia J., Fresno M.J., Santander H., Gutiérrez M.F., Miralles R.: The Occlusal Appliance Effect on Myofascial Pain. Cranio., 2013, 31, 2, Pihut M., Wiśniewska G., Majewski S.: Ocena skuteczności relaksacji wybranych mięśni żucia pod wpływem stosowania szyn okluzyjnych za pomocą badań elektromiograficznych. Czas. Stomatol., 2007, 60, 7, Daif E.T.: Correlation of splint therapy outcome with the electromyography of masticatory muscles in temporomandibular disorder with myofascial pain. Acta Odontol. Scand., 2012, 70, 1, Lobbezoo F., Ahlberg J., Glaros A.G., Kato T., Koyano K., Lavigne G.J., de Leeuw R., Manfredini D., Svensson P., Winocur E.: Bruxism defined and graded: an international consensus. J. Oral Rehabil., 2013, 40, 1, Manfredini D., Lobbezoo F.: Role of psychosocial factors in the etiology of bruxism. J. Orofac. Pain, 2009, 23, 2, Mizumori T., Sumiya M., Kobayashi Y., Inano S., Yatani H.: Prediction of Sleep Bruxism Events by Increased Heart Rate. Int J Prosthodont., 2013, 26, 3, Castroflorio T., Deregibus A., Bargellini A., Debernardi C., Manfredini D.: Detection of sleep bruxism: comparison between an electromyographic and electrocardiographic portable holter and polysomnography. J. Oral Reh., 2014, 41, 3, Dyduch A., Baron S., Krzemień J., Munk J., Proba T.: Zastosowanie elektromiografii w diagnostyce i leczeniu dysfunkcji układu ruchowego narządu żucia określenie wartości fizjologicznych mięśni żwaczy i skroniowych. E-Dentico, 2012, 4, 38, Amorim C.F., Giannasi L.C., Ferreira L.M., Magini M., Oliveira C.S., de Oliveira L.V., Hirata T., Politti F.: Behavior analysis of electromyographic activity of the masseter muscle in sleep bruxers. J. Body. Mov. Ther., 2010, 14, Amorim C.F., Vasconcelos Paes F.J., de Faria Junior N.S., de Oliveira L.V., Politti F.: Electromyographic analysis of masseter and anterior temporalis muscle in sleep bruxers after occlusal splint wearing. J. Body Mov. Ther., 2012, 16, 2, Shochat T., Gavish A., Arons E., Hadas N., Molotsky A., Lavie P., Oksenberg A.: Validation of the BiteStrip screener for sleep bruxism. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod., 2007, 104, 3, Deregibus A., Castroflorio T., Bargellini A., Debernardi C.: Reliability of a portable device for the detection of sleep bruxism. Clin. Oral. Investig., 2013, Dec Jadidi F., Castrillon E., Svensson P.: Effect of conditioning electrical stimuli on temporalis electromyographic activity during sleep. J. Oral Rehabil., 2008, 35, 3, Sumiya M., Mizumori T., Kobayashi Y., Inano S., Yatani H.: Suppression of Sleep 374 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2014, LXIV, 5

7 Elektomiografia w stomatologii Bruxism: Effect of Electrical Stimulation of the Masseter Muscle Triggered by Heart Rate Elevation. Int. J. Prosthodont., 2014, 1, 27, Minakuchi H., Sakaguchi C., Hara E.S., Maekawa K., Matsuka Y., Clark G.T., Kuboki T.: Multiple sleep bruxism data collected using a self-contained EMG detector/analyzer system in asymptomatic healthy subjects. Sleep Breath., 2012, 4, 16, Pancherz H.: Temporal and masseter muscle activity in children and adults with normal occlusion. An electromyographic investigation. Acta Odontol. Scand., 1980, 38, 6, Papargyriou G., Kjelberg H., Kiliaridis S.: Changes in masticatory mandibular movements in growing individuals: a six-year follow up. Acta Odontol. Scand., 2000, 58, 3, Takahashi S., Ono T., Ischiwata Y., Kuroda T.: Effect of changes in the breathing mode and body position on tongue pressure with respiratory-related oscillation. Am. J. Orthod. Dentofacial Orthop., 1999, 115, 3, Lowe A.: Correlation between orofacial muscle activity and craniofacial morphology in sample of control and anterior open-bite subjects. Am. J. Orthod., 1980, 78, 1, Kiliaridis S.: Masticatory muscle influence on craniofacial growth. Acta Odontol. Scand., 1995, 53, 3, Ueda HM., Ishizuka Y., Miyamato K., Morimoto N., Tanne K.: Relationship between masticatory muscle activity and vertical craniofacial morphology. Angle Orthod., 1997, 68, 3, Yashiro K., Takada K.: Tongue muscle activity after orthodontic treatment of anterior open bite: a case report. Am. J. Orthod. Dentofacial Orthop., 1999, 115, 6, Takahashi S., Ono T., Ischiwata Y., Kuroda T.: Effect of wearing cervical headgear on tongue pressure. J. Orthod., 2000, 27, 2, Throckmorton G.S., Buschang P., Hayasaki H., Pinto A.S.: Changes in the masticatory cycle following treatment of posterior unilateral crossbite in children. Am. J. Orthod. Dentofacial Orthop., 2001, 120, 5, Carlson C.R., Sherman J.J., Studts J.L., Bertrand P.M.: The effects of tongue position on mandibular muscle activity. J. Orofac. Pain., 1997, 11, 4, Masci C., Ciarrocchi I., Spadaro A., Necozione S.: Does orthodontic treatment provide a real functional improvement? A case control study. BMC Oral Health, 2013, 13, Vitti M., Basmajian J., Ouellette P.L., Mitchell D.L., Eastman WP., Seaborn RD.: Electromyographic Investigations of the Tongue and Circumoral Muscular Sling with Fine-Wire Electrodes. J. Dent. Res., 1975, 4, 54, Tosello D.O., Vitti M., Berzin F.: EMG activity of the orbicularis oris and mentalis muscles in children with malocclusion, incompetent lips and atypical swallowing part I. J. Oral Rehabil., 1998, 25, 11, Tosello D.O., Vitti M., Berzin F.: EMG activity of the orbicularis oris and mentalis muscles in children with malocclusion, incompetent lips and atypical swallowing part II. J. Oral Rehabil., 1999, 26, 8, Jung M.H., Yang W.S., Nahm D.S.: Effects of upper lip closing force on craniofacial structures. Am. J. Orthod. Dentofacial. Orthop., 2003, 123, 1, Blanton P.L., Biggs N.L, Perkins R.C.: Electromyographic Analysis of the Buccinator Muscle., J. Dent. Res., 1970, 49, 2, Winders R.V.: Forces Exerted on the Dentition by the Perioral and Lingual Musculature during Swallowing., Angle Orthod., 1958, 28, 4, Ferrario V.F., Piancino M.G,. Dellavia C., Castroflorio T., Sforza C., Bracco P.: Quantitative analysis of the variability of unilateral chewing movements in young adults., Craniom. Pra., 2006, 24, 4, PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2014, LXIV, 5 375

8 K. Mańka-Malara i inni 57. Botelho A.L., Silva A.M., Silva M.A.: Electromyographic Evaluation of Neuromuscular Coordination of Subject After Orthodontic Intervention. J. Craniom. Pra., 2009, 3, 27, Mronirio T., Titolo C., Deregibii A., Dehemardi C., Braceo P.: The orthodontic treatment of TMD patients: EMU effects of a functional appliance. Craniom. Pra., 2007, 5, 2, Zaakceptowano do druku: r. Adres autorów: Warszawa, ul. Nowogrodzka 59. Zarząd Główny PTS PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2014, LXIV, 5