Odmienne postrzeganie własnych sylwetek przez młodzież a ryzyko występowania zaburzeń w odżywianiu

Transkrypt

1 812 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): Odmienne postrzeganie własnych sylwetek przez młodzież a ryzyko występowania zaburzeń w odżywianiu Different self-perception of body shape and the risk of nutritional disorders among adolescents Izabela E. Tomaszewska 1/, Ewa Babicz-Zielińska 2/, Dariusz Tomaszewski 3/ 1/ Szpital Morski im. PCK w Gdyni 2/ Akademia Morska w Gdyni 3/ Gdański Uniwersytet Medyczny w Gdańsku Cel pracy. Ocena występowania ryzyka zaburzeń odżywiania związana z nieprawidłowym postrzeganiem własnych sylwetek w odniesieniu do wskaźnika BMI badanych. Materiał i metody. Ankietę audytoryjną przeprowadzono w grupie 365 dziewcząt i 330 chłopców w wieku lat. Dla każdej osoby obliczono wskaźnik BMI. W badaniach wykorzystano test obrazkowy zawierający siedem dziewczęcych i siedem chłopięcych sylwetek, zróżnicowanych pod względem BMI. Młodzież zaznaczała sylwetkę zbliżoną do własnej oraz wybierała taką, którą chciałaby mieć. Wyniki odniesiono do wskaźnika BMI badanych. Młodzież odpowiadała również na pytania dotyczące odchudzania się i stosowania diet. Wyniki. Wyobrażenie na temat własnej masy ciała znacząco odbiega od masy rzeczywistej. Największe dysproporcje zaobserwowano u młodych dziewcząt, które przeszacowują swoją masę ciała oraz są bardziej niezadowolone z własnego wyglądu niż chłopcy. Znacznie niższy odsetek dziewcząt niż chłopców posiada prawidłowy zakres wskaźnika BMI. Stwierdzono, iż niższą masę ciała pragnie mieć znacznie więcej dziewcząt, niż chłopców, pomimo prawidłowego lub obniżonego wskaźnika BMI. Również odsetek odchudzających się i stosujących diety jest znacznie wyższy w grupie dziewcząt niż chłopców. Wnioski. Dziewczęta bardziej krytycznie niż chłopcy oceniały swoje sylwetki, wskazując jako pożądaną sylwetkę o niższym niż norma BMI oraz wykazywały mniej prawidłowe niż chłopcy zachowania żywieniowe. Obserwowane zachowania stwarzają w tej grupie zwiększone ryzyko pojawienia się zaburzeń odżywiania. Słowa kluczowe: wskaźnik BMI, otyłość, nadwaga, niedowaga, sylwetki, zaburzenia w odżywianiu Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Aim. To assess the risk of nutritional disorders consistent with inappropriate self-perception of body shape, depending on BMI. Material & methods. The study included 365 girls and 330 boys at the age of The examination was conducted by the quality method with the use of a questionnaire answered by the examined children. BMI was measured for each person. In this research a body scale of seven body shapes of girls and seven of boys was used. Body shapes were different as far as BMI was concerned. The respondents were asked to index their own body shape and the desired one. The results were categorized depending on BMI of the respondents. They were also asked about dieting and weight loss programs. Results. Body weight perception significantly differs from the actual body weight. Body weight perception significantly differs from the actual body weight. The biggest differences were noticed in the group of young girls, who overestimated their weight and were more dissatisfied with their appearance than boys. Moreover, fewer girls than boys were within an appropriate range of BMI. Additionally, the respondents were asked to index their desired body shape. The results were categorized depending on the BMI of the respondents. Lower weight is desired more by girls than boys, despite normal or decreased BMI. The group of dieters was bigger among girls than boys. Conclusions. Girls are more critical of their body shape than boys. Most of them want to have a lower BMI than normal and they manifest more incorrect eating behaviors. In this group it creates a higher risk of nutritional disorders. Key words: body mass index, obesity, overweight, underweight, body shape, eating disorders Adres do korespondencji / Address for correspondence lek. med. Izabela Ewa Tomaszewska Zakład Diagnostyki Laboratoryjnej Szpitala Morskiego im. PCK Gdynia, ul. Huzarska 1 tel , , fax dtoma3@wp.pl Wstęp Okres dojrzewania jest bardzo ważnym i trudnym etapem rozwoju człowieka, zarówno pod względem biologicznym, jak i psychologicznym. W tym czasie dokonują się zmiany w sposobie myślenia, prowadzące w konsekwencji do kształtowania się własnej osobowości i wyobrażenia na temat siebie i swojego wyglądu. Potrzeba bycia akceptowanym przez grupę rówieśniczą jest często ważniejsza, niż zaspokajanie własnych potrzeb. Młodzież nierzadko lekceważy autorytety i odrzuca wartości propagowane przez dorosłych z najbliższego otoczenia, w związku z czym staje się podatna na

2 Tomaszewska IE i wsp. Odmienne postrzeganie własnych sylwetek przez młodzież a ryzyko występowania zaburzeń negatywne wzorce. Poszukiwanie własnej tożsamości a także przemiany zachodzące w organizmie powodują, że zmienia się sposób postrzegania własnej osoby. Obraz ciała kształtuje się i ulega modyfikacji w ciągu całego życia. Najważniejszym jednak okresem, kiedy tworzy się wyobrażenie na temat swojego wyglądu, jego niedostatków i mocnych stron jest dojrzewanie [1]. Mogą pojawić się wtedy trwałe kompleksy dotyczące poszczególnych części ciała, wzrostu czy ciężaru, nierzadko skutkujące przez całe dorosłe życie i będące niezwykle trudne do zmiany w przyszłości. Zaakceptowanie naturalnych fizycznych zmian w organizmie jest istotne dla ukształtowania się stabilnego obrazu ciała [2]. Według Fenczyn i Woźniak [3] nasilony krytycyzm oraz zwiększona wrażliwość emocjonalna sprzyjają częstemu powstawaniu rozbieżności pomiędzy wyobrażeniem własnego ciała a jego rzeczywistym obrazem, prowadząc w rezultacie do nieadekwatnych ocen. Badania dotyczące wizerunku ciała mówią, że dzieci i młodzież internalizują przekazy kulturowe na temat szczupłości, jako wyznacznika fizycznej atrakcyjności, społecznej akceptacji i szczęścia [1]. Według badań przeprowadzonych przez Groesz i wsp. w 2002 roku [4], od 40 do 70% dojrzewających dziewcząt jest niezadowolonych z dwóch lub więcej części ciała. Dotyczy to najczęściej miejsc, gdzie odkłada się tkanka tłuszczowa (biodra, pośladki, brzuch, uda). U chłopców natomiast pozytywny obraz ciała związany jest z przyrostem wagi oraz rozwinięciem ramion, klatki piersiowej i barków. Wśród wielu dojrzewających dziewcząt pojawiała się rozbieżność, pomiędzy wyobrażeniem na temat własnego ciała a idealna sylwetką. Dodatkowo presja otoczenia, głównie rówieśników, powoduje wzrost niezadowolenia z wyglądu. Skutkuje to tendencją do przeszacowywania własnych rozmiarów. Praca Babicz- Zielińskiej [5] z 2002 r. dotycząca zarówno dziewcząt jak i kobiet wykazała, że wyobrażenie na temat własnej sylwetki często nie pokrywa się z rzeczywistym wskaźnikiem BMI. Badania przeprowadzone w Kanadzie dowodzą [6], że posiadanie szczuplejszej sylwetki jest największym marzeniem dziewcząt w wieku 16 lat. Młodzież często czerpie wzorce z kultury masowej, włącza kult ciała do swojego systemu wartości i na tej podstawie tworzy własną tożsamość. Ulega lansowanym przez masmedia i otoczenie wzorcom, nadrzędne znaczenie przypisując ideałowi pięknego i szczupłego ciała. W obecnych czasach ciało ludzkie im bardziej jest zbliżone do wyidealizowanych wizerunków młodości, zdrowia i piękna, tym posiada większa wartość [7]. Sprzeczność pomiędzy wymaganiami kulturowymi odnośnie szczupłej sylwetki a dużą dostępnością jedzenia powoduje wewnętrzny konflikt [1]. Środki masowego przekazu informują nieustannie, że szczupła sylwetka jest wyznacznikiem sukcesu życiowego i należy dbać o nią, nierzadko za wszelką cenę, z drugiej strony widzimy reklamy zachęcające do konsumpcji pożywienia, często niezdrowych i wysokokalorycznych produktów. W związku z powyższym, młodzież w wieku dojrzewania ma o wiele trudniejszą sytuację, niż poprzednie pokolenia, adaptując się do nowej kultury i przejmując lansowane przez mass media wzorce. Bardzo istotne z punktu widzenia zdrowia tej grupy wiekowej staje się ukształtowanie właściwych wzorów zachowań żywieniowych, skutkujących prawidłowym rozwojem organizmu i przenoszących się na wzorce zachowań żywieniowych w wieku dorosłym. Cel badań Określenie postrzegania własnych sylwetek przez dziewczęta i chłopców, mogące skutkować występowaniem zaburzeń odżywiania. Materiał i metody Badanie ankietowe przeprowadzono w 2011 roku w grupie 695 nastolatków w wieku lat uczęszczających do czterech gimnazjów w Rumi w województwie pomorskim. W badaniu wykorzystano ankietę audytoryjną. Ankiety wypełniło 365 dziewcząt i 330 chłopców. Podczas weryfikacji danych, 7 ankiet zostało odrzuconych z powodu błędnego wypełnienia. W części pierwszej badania młodzież podawała swoją rzeczywistą masę ciała i wysokość ciała. Do dyspozycji badanych pozostawała waga. Pod okiem nauczyciela dokonywano pomiaru, dla każdej osoby obliczano wskaźnik BMI. Oceny stanu odżywienia na podstawie wskaźnika BMI dokonano wg kryteriów WHO. W drugiej części badania wykorzystywano test obrazkowy zawierający siedem dziewczęcych i siedem chłopięcych sylwetek, zróżnicowanych pod względem BMI. Sylwetka o numerze 4 przedstawiała osobę o prawidłowym wskaźniku BMI, sylwetki 1,2,3 o BMI niższym niż zakres normy, sylwetki z numerem 5,6,7 o BMI wyższym. Wzorowano się na sylwetkach wykorzystywanych przez Bellerose i wsp. [8, 9]. Młodzież proszono o zaznaczenie sylwetki zbliżonej do własnej oraz wybór takiej, którą chciałaby mieć. Następnie respondenci odpowiadali na pytania dotyczące odchudzania się i rodzajów stosowanych diet. Osoby będące na diecie podawały jej nazwę lub opisywały w kilku zdaniach. W ramach analizy statystycznej materiału, do opisu struktury populacji wykorzystano liczebności osób o danej cesze. Zmienne ilościowe przedstawiono w postaci średniej arytmetycznej. Z metod statystyki indukcyjnej wykorzystano test istotności różnic c 2.

3 814 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): Wyniki Z badań wynika, że 59,51% dziewcząt miało rzeczywisty wskaźnik BMI mieszczący się w zakresie normy, 35,26% obniżony a 5,23% podwyższony. Dziewcząt z otyłością było tylko 1,1% (BMI>30). W grupie chłopców, prawidłowy rzeczywisty wskaźnik BMI wykazywało 72,05% badanych, podwyższony 9,32% a obniżony 18,63%. Otyłość dotyczyła jedynie 1,55% chłopców (tab. I). Tabela I. Wartość rzeczywistego wskaźnika BMI wg płci (%) Table I. Value of actual BMI by gender (%) Badana populacja 18,49 18,50-24,99 25,00 Dziewczęta 35,26 59,51 5,23 Chłopcy 18,63 72,05 9,32 W kolejnej części ankiety młodzież proszono o zaznaczenie spośród siedmiu sylwetek o różnych masach ciała sylwetki zbliżonej do własnej; 78,9% dziewcząt zaznaczyło sylwetki o masie wyższej niż prawidłowa. 13,42% dziewcząt zaznaczyło sylwetkę przedstawiającą osobę o prawidłowej masie a 7,68% sylwetki o masie niższej. Jeżeli chodzi o chłopców, to 61,31% zaznaczyło sylwetki o masie wyższej, 25,77% sylwetkę o masie prawidłowej, a 12,92% sylwetki o masie niższej. Następnie respondenci wybierali sylwetkę, którą chcieliby mieć. 95,40% dziewcząt zaznaczyło sylwetki o masie niższej niż prawidłowa a 2,91% o prawidłowej. Tylko 1,69% badanych dziewcząt chciało mieć sylwetkę o wyższej masie. Chłopcy, którzy chcieliby mieć sylwetki o niższej masie, stanowili 57,87%, natomiast o masie prawidłowej 33,42%. Masę wyższą pragnęło mieć jedynie 8,71% chłopców. W dalszym etapie badania młodzież określała stopień zadowolenia ze swojej sylwetki. Bardzo niezadowolonych i niezadowolonych z masy ciała było 52,90% dziewcząt. Jeżeli chodzi o chłopców, to bardzo n iezadowoleni i niezadowoleni stanowili 24,46% badanych. Natomiast bardzo zadowolonych i zadowolonych z własnej masy było 28,65% dziewcząt oraz 52,99% chłopców. Różnice w poziomie zadowolenia z własnej masy ciała istotnie różniły się u chłopców i u dziewcząt (tab. II). Tabela II. Poziom zadowolenia z rzeczywistej masy ciała wg płci (%) Table II. Level of satisfaction with actual body mass by gender (%) Stopień zadowolenia Różnice istotne Dziewczęta Chłopcy statystycznie* Bardzo zadowoleni i zadowoleni 28,65 52,99 Niezadowoleni i bardzo niezadowoleni 52,90 24,46 Trudno powiedzieć 18,45 22,55 * zależność istotna statystycznie przy p<0,05 Przeprowadzając dalszą analizę stwierdzono, że odchudzało się 53,44% dziewcząt. Dane z rozbiciem na wiek wskazują, że stanowiło to 50,00% dziewcząt 13-letnich, 53,90% 14-letnich oraz 60,60% 15-letnich. Wśród chłopców odchudzało się 27,52% badanych, czyli 28,58% 13-latków, 30,40% 14-latków oraz 21,49% 15-latków. Najczęściej stosowane przez młodzież diety polegały na ograniczeniu spożycia węglowodanów, tłuszczów oraz ogólnym ograniczeniu spożycia wszystkich pokarmów (tab. III). Tabela III. Stosowanie diet oraz odchudzanie się wg płci i wieku (%) Table III. Dieting and weight loss programs by gender and age (%) Badana populacja Odchudzało się lub odchudza Dziewczęta ogółem 53,44 Różnice istotne statystycznie* Stosowało lub stosuje dietę 49,59 Chłopcy ogółem 27,52 31,50 Dziewczęta 13-letnie 50,00 43,76 Chłopcy 13-letni 28,58 33,33 Dziewczęta 14-letnie 53,90 47,52 Chłopcy 14-letni 30,40 28,80 Dziewczęta 15-letnie 60,60 56,56 Chłopcy 15-letni 21,49 28,03 * - zależność istotna statystycznie przy p<0,05 Różnice istotne statystycznie* Dyskusja Prowadzone przez licznych autorów badania wykazały, że zadowolenie z własnego wyglądu wśród dzieci i młodzieży jest dość niskie i zmniejsza się wraz z wiekiem. W publikacji Roya poziom satysfakcji ze swojego ciała u dzieci 9-letnich wynosi 55%, u młodzieży 13-letniej 42%, 16-letniej 40% [6]. Stopień zadowolenia z wyglądu związany jest również z płcią a mniej zadowolone ze swojego wyglądu są dziewczęta. Dodatkowo dziewczęta we wszystkich wymienianych grupach wiekowych bardziej niż chłopcy pragną mieć szczuplejszą sylwetkę. Tendencja ta rośnie wraz z wiekiem. Stanowi to 35% dziewcząt 9-letnich vs 27% chłopców w tym samym wieku. Odsetek dziewcząt 13 letnich pragnących schudnąć wynosi 44%, a chłopców 27%. W starszej grupie wiekowej chęć posiadania szczuplejszej sylwetki zgłasza 53% dziewcząt 16-letnich vs 22% chłopców [6]. Badania prowadzone przez Rollanda i wsp. [10] wśród dzieci w Australii w wieku 8-12 lat wykazały, że 50% dziewcząt i 33% chłopców pragnie mieć szczuplejsza sylwetkę, zaś 40% dziewcząt i 20% chłopców chce podjąć działania w celu obniżenia własnego ciężaru. Również z pracy opublikowanej przez Brytek-Materę [11] możemy dowiedzieć się, że wśród dziewcząt idealny wizerunek własnego ciała jest zdecydowanie szczuplejszy aniżeli aktualny.

4 Tomaszewska IE i wsp. Odmienne postrzeganie własnych sylwetek przez młodzież a ryzyko występowania zaburzeń Z przeprowadzonych wśród nastolatków badań własnych wynika, że dla 95,4% dziewcząt i 57,87% chłopców w grupie wiekowej lat idealne są sylwetki z niedoborem wagi. Jest to zjawisko niepokojące, mogące skutkować negatywnymi konsekwencjami zdrowotnymi, biorąc pod uwagę, że tylko 5,23% badanych dziewcząt ma nadwagę lub otyłość, a aż 35,26% niedobór wagi. Chłopcy z niedowagą stanowią 18,63%. Dodatkowo znacznie niższy odsetek dziewcząt niż chłopców posiada prawidłowy wskaźnik BMI (59,50% vs 72,05%). Wynika z tego, że znaczny odsetek młodzieży postrzegał sylwetki o niedoborze wagi, jako sylwetki idealne. Dotyczy to obu płci, jednak znacznie wyraźniej rysuje się wśród dziewcząt (95,4%). Z pracy Bellerose i wsp. [8, 9] można dowiedzieć się, że dziewczęta w większym stopniu aniżeli chłopcy podejmują działania mające na celu utratę masy ciała. W badanej przez niego grupie wiekowej latków 33% dziewcząt oraz 12,4% chłopców odchudza się. W badaniach własnych, uzyskując dane od młodzieży letniej, odsetek dziewcząt odchudzających się wynosi 53,44%. Odchudzający się chłopcy stanowią 27,52%. Ponadto liczba odchudzających się dziewcząt wzrasta wraz z wiekiem. Aż 60,60% 15-latek podejmuje działania na rzecz utraty wagi. Wśród chłopców obserwuje się tendencję przeciwną. Wraz z wiekiem liczba odchudzających się maleje. Odchudzający się 15-latkowie stanowią 21,49%. Dane uzyskane przez Bellerose wykazują, że 17,9% ankietowanych chłopców jest zainteresowanych przyrostem masy ciała [8, 9]. Sylwetkę bardziej rozbudowaną, o większej masie pragnie mieć 17% 9-latków, 33% 13-latków i 36% 16-latków. Jak widać tendencja ta wzrasta wraz z wiekiem ankietowanych. Hiszpańskie badania przeprowadzone w 2003 roku wśród niewidomej młodzieży [ 12] pokazują, że 28% chłopców oraz 15% dziewcząt chce ważyć więcej. 65% ankietowanych dziewcząt pragnie schudnąć, podobnie jak 38% chłopców. W badaniach własnych chłopcy pragnący zwiększyć swoją masę ciała stanowią 8,71% a dziewczęta jedynie 1,69%. Jest to znacznie niższy odsetek niż w badaniach przeprowadzonych przez Bellerose i Montero Lopez. Uzyskane w pracy własnej wyniki wskazują na bardzo wysoki odsetek młodzieży pragnącej obniżyć swoją masę ciała a także na wzrost tendencji do redukcji masy wśród chłopców. W badaniach innych autorów wyższy odsetek chłopców dąży do podniesienia swojej masy mięśniowej. Z badań własnych wynika, że tendencja ta ulega osłabieniu, na rzecz obniżania ciężaru ciała i odchudzania się. Do tej pory ideał męskiego ciała stanowiła muskularna i dobrze umięśniona sylwetka [16]. Według Marzano-Parisoli [14], umięśnione ciało pokazuje otoczeniu, że osoba panuje nad swoim życiem, w przeciwieństwie do ciała otyłego i nie-muskularnego, ocenianego z lekceważeniem i pogardą, oznaczającego niedostateczne dbanie o siebie i brak silnego charakteru. Być może dochodzi obecnie do powolnej zmiany tego wizerunku. Czy w przyszłości szczupłe ciało u chłopców bardziej niż muskularne będzie budowało ich pozytywny wizerunek w otoczeniu? Na razie nie można wysnuwać takich wniosków, jednak uzyskane w badaniu wyniki są zastanawiające. Biorąc pod uwagę wiek badanych a także liczbę osób z prawidłowym oraz obniżonym wskaźnikiem BMI, niepokoi wysoki odsetek młodzieży odchudzającej się, szczególnie jeżeli chodzi o młode dziewczęta. Najczęściej stosowaną formą poprawy własnego wizerunku fizycznego u dziewcząt jest odchudzanie, dlatego dziewczęta we wszystkich badanych grupach wiekowych bardziej niż chłopcy pragną posiadać szczupłą sylwetkę. Czynnikami, które najbardziej motywują młodzież żeńską do ograniczenia jedzenia jest niezadowolenie z własnego wyglądu i pragnienie bycia szczupłą [15]. Według Sirolli [16], 40% adolescentów, zwłaszcza dziewcząt dążyło do posiadania idealnej wagi. Współcześnie odchudzanie wiąże się z akceptacją społeczną kontrolując wagę, kobieta udowadnia, że panuje nad swoim ciałem. Chroniczne stosowanie diet (więcej niż 10 w roku), cudowne diety, głodzenie się czy rezygnacja z posiłków były i są stosowane jako strategie mające na celu utratę wagi [17]. Dane uzyskane przez Daee i wsp. w 2002 roku mówią, że od 41% do 66% nastoletnich dziewcząt i od 20% do 31% nastoletnich chłopców świadomie ogranicza jedzenie [18]. Z badań własnych przeprowadzonych wśród młodzieży wynika, że odchudza się 53,44% dziewcząt i 27,52% chłopców a diety odchudzające stosuje 49,59% dziewcząt vs 31,50% chłopców. Uzyskane w badaniu dane świadczą o tym, iż obserwowane zachowania młodzieży mogą skutkować w przyszłości niedoborami pokarmowymi i energetycznymi a w konsekwencji nieprawidłowym rozwojem organizmu, podobnie jak niewłaściwie ukształtowane wzory zachowań żywieniowych w młodości przenoszą się na wzorce zachowań żywieniowych w wieku dorosłym. Wnioski 1. Dziewczęta bardziej krytycznie niż chłopcy oceniają swoje sylwetki, wskazując jako pożądaną sylwetkę o niższym niż norma BMI. 2. Zachowania żywieniowe dziewcząt są w mniejszym stopniu prawidłowe niż chłopców. 3. W grupie dziewcząt występuje większe ryzyko pojawienia się w przyszłości zaburzeń odżywiania niż u chłopców.

5 816 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): Piśmiennictwo / References 1. Brytek-Matera A. Obraz ciała obraz siebie. Wizerunek własnego ciała w ujęciu psychospołecznym. Diffin, Warszawa Fallon P, Ackard DM. Sexual abuse and body image. The Guilford Press, NY-London 2002: Fenczyn J, Woźniak M. Akceptacja własnego ciała przez osoby w wieku i lat. Psychiatr Psychol Klin 2004, 4(1): Groesz L, Levine M, Murnrn S. The effect of experimental presentation of thin media images on body satisfaction: a meta-analytic review. Int J Eating Disorders 2002, 31(1): Babicz-Zielińska E, Nazarewicz R, Schlegel-Zawadzka M. Own body shape perception and body mass index- the imaginings about the most healthy body shape among girls and women. 12th European Symposium of Somatotherapy, Man-medicine-Culture, Roy S. Pour ameliorer les pratiques educatives: des donnees d enquete sur les jeunes. Quebec: Ministere de l Education, Jarząbek G. Socjokulturowe uwarunkowania jadłowstrętu psychicznego. Ginekol Prakt 2007, 1: Bellerose C, Beaudry J, Belanger S. Comproments a l egard du poids, Experiences de vie des eleves du secondaire de la Monteregie, Rapport abrege de la Direction de la sante publique de la Monteregie, Longeuil, Quebec, Canada, Bellerose C, Beaudry J, Belanger S. Comproments a l egard du poids, Experiences de vie des eleves du secondaire de la Monteregie, Rapport abrege de la Direction de la sante publique de la Monteregie, Longeuil, Quebec Rolland K, Farnill D, Griffiths RA. Body figure perception and eating attitudes among Australian schoolchildren aged 8 to 12 years. Int J Eating Disorders 1997, 21: Brytek-Matera A. Wizerunek ciała w oparciu o teorię rozbieżności ja Higginsa. Postrzeganie własnego wyglądu przez adolescentów. [w:] Adolescencja. Szanse i zagrożenia. Masztalski T, Wacławik G (red). Horyń Druk, Czeladź 2008: Montero Lopez P, Barroso Benitez A. Perception de l image corporelle chez les enfants, les adolescents et les jeunes aveugles et handicaps visuals. Antropo 2003, 4: Pope HG Jr, Gruber AJ, Choi P. Muscle dysmorphia: an underrecognised form of body dysmorphic disorder. Psychiatr Q 1997, 38: Marzano-Parisoli MM. Penser le corps. Presses Universitaires de France, Paris Wertheim EH, Paxton SJ, Schutz HK. Why do adolescent girls watch their weight? An interview study examining sociocultural pressures to be thin. J Psychosom Res 1997, 42 : Sirolli L. Les troubles du comportement alimentaire. De la naissance a l adolescence. Eyrolles, Paris Croll J, Neumark-Sztajner D, Story M, Ireland M. Prevalence and risk and protective factors related to disordered eating behaviors among adolescents: relationship to gender and ethnicity. J Adolesc Health 2002, 31: Daee A, Robinson P, Lawson M. Psychological and physiologic effects of dieting in adolescents. South Med J 2002, 95(9):