Ocena wskaźników wagowo-wzrostowych dzieci krakowskich w wieku 6-14 lat

Transkrypt

1 336 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(3): Ocena wskaźników wagowo-wzrostowych dzieci krakowskich w wieku 6-14 lat The evaluation of body mass and body weight proportion in children aged 6-14 EMILIA KOLARZYK, JADWIGA HELBIN, JACEK KWIATKOWSKI, DOROTA LANG-MŁYNARSKA, ARTUR POTOCKI, BARBARA WOJTOWICZ Zakład Higieny i Ekologii, Uniwersytet Jagielloński, Collegium Medicum, Kraków Cel pracy. Ocena częstości występowania niedowagi, nadwagi i otyłości wśród uczniów z wybranych losowo szkół podstawowych oraz gimnazjów z poszczególnych dzielnic Krakowa. Materiał i metoda. Badaniami przeprowadzonymi w roku szkolnym 2006/2007 objęto 5840 uczniów (2892 dziewcząt i 2948 chłopców) w wieku 6-14 lat. W oparciu o pomiary wysokości i masy ciała obliczono wartości BMI oraz wskaźnik Rohrera i wskaźnik smukłości (Ponderala). Indywidualne wartości BMI odniesiono do referencyjnych wartości centylowych zamieszczonych w Dziecko Krakowskie Wyniki. W 2007 r. częstość nieprawidłowych proporcji wagowowzrostowych przedstawiała się następująco: istotna niedowaga (poniżej trzeciego centyla) u 2,58% (76) chłopców oraz 1,90% (55) dziewcząt; umiarkowana niedowaga (3-10 centyl) 5,50% (162) chłopców oraz 5,98% (173) dziewcząt; nadwaga (90-97 centyl) 10,65% (314) chłopców i 9,72% (281) dziewcząt; otyłość (powyżej 97 centyla) 5,26% (155) chłopców i 5,50% (159) dziewcząt. Prawidłowymi proporcjami wagowo-wzrostowymi odznaczało się 76,02% (2241) chłopców oraz 76,90% (2224) dziewcząt. Wskaźnik Rohrera wynosił średnio 1,27 zarówno w grupie chłopców jak i dziewcząt, natomiast wskaźnik smukłości odpowiednio: i 43,06. W badanej w 2007 r. populacji dzieci krakowskich w stosunku do referencyjnych badań z 2000 r. stwierdzono nieznaczny wzrost odsetka dzieci ze skrajną niedowagą (wartości 3-go centyla wyższe średnio o 2,0%), a także zwiększenie odsetka otyłości (wartości 97-go centyla wyższe średnio o 5,8%). Słowa kluczowe: wskaźniki wagowo-wzrostowe, dzieci, BMI Probl Hig Epidemiol 2007, 88(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Aim. To assess the prevalence of underweight, overweight and obesity in children from randomly chosen primary and secondary schools in Krakow. Material and method. The study was carried out in 2006/2007 school year and included 5840 pupils (2892 girls and 2948 boys) aged Body weight and body mass were measured, and Body Mass Index (BMI), Rohrer Index and Ponderal Index were calculated. Individual values of BMI were compared to percentiles presented in The Child of Cracow Results. In 2007, the frequency of incorrect body-weight proportion was as follows: significant underweight (<3percentile) in 2.58 % (76) boys and 1.9 % (55) girls; moderate underweight (3-10 percentile) in 5.5% (162) boys and 5.98% (173) girls; overweight (90-97 percentile) in 10.65% (314) boys and 9.72% (281) girls; obesity (above 97 percentile) in 5.26% (155) boys and 5.50% (159) girls. Correct weightheight proportions were observed in 76.02% (2241) boys and 76.90% (2224) girls. The mean value of Rohrer Index was 1.27 (the same in the group of boys and in the group of girls) and Ponderal Index and respectively. In the presented population, in comparison to the Krakow reference population of children examined in 2000 a slight increase of significant underweight (the value of 3 percentile was 2.0% higher) and increase of overweight (the value of 97 percentile was 5.8% higher) were noted. Key words: body mass proportion, body weight proportion, children, BMI Adres do korespondencji / Address for correspondence Prof. dr hab. med. Emilia Kolarzyk Zakład Higieny i Ekologii, Collegium Medium UJ, ul. Kopernika Kraków, tel. (0-12) , mykolarz@cyf-kr.edu.pl Wstęp i cel pracy Zaburzenia stanu odżywienia dzieci i młodzieży zawsze były zjawiskiem niepokojącym, ale na przestrzeni ostatnich lat problem ten wydaje się przybierać na znaczeniu. W 2005 r. Światowa Organizacja Zdrowia (Biuro Regionalne dla Europy) opracowała nową strategię działań na rzecz rozwoju fizycznego oraz zdrowia dzieci i młodzieży [1,2]. W swych priorytetowych obszarach i zadaniach umieściła aktywność fizyczną i żywienie. Sposób żywienia warunkuje bowiem nie tylko zdolność uczenia się wydolność intelektualną, ale ma znaczący wpływ na rozwój psychofizyczny. Zdrowe żywienie w okresie rozwojowym jest podstawą zdrowia człowieka dorosłego, a z kolei zaburzenia stanu odżywienia mogą stać się przyczyną rozwoju wielu komplikacji zdrowotnych w wieku dorosłym. Stąd też podejmowane są liczne badania mające na celu określenie norm rozwojowych dla dzieci i młodzieży, zarówno w skali ogólnopolskiej jak i dla poszczególnych regionów Polski. Począwszy od 1976 r., kiedy została opublikowana monografia A. Malinowskiego Dziecko poznańskie normy i metody kontroli rozwoju fizycznego pojawiały się ana-

2 Kolarzyk E i wsp. Ocena wskaźników wagowo-wzrostowych dzieci krakowskich w wieku 6-14 lat 337 logiczne opracowania, np. Dziecko wielkopolskie, Dziecko łódzkie. W 2002 r. ukazało się opracowane przez zespół Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie Dziecko krakowskie 2000 poziom rozwoju biologicznego dzieci i młodzieży miasta Krakowa oparte o badania 4502 dzieci i młodzieży w wieku 4-20 lat (2409 chłopców i 2093 dziewcząt) [3]. W opracowaniu tym oszacowane były pomiary i wskaźniki antropometryczne służące do oceny częstości występowania niedowagi, nadwagi i otyłości. Dane literaturowe dotyczące ostatnich lat obecnego stulecia świadczą o dokonującym się wzroście świadomości w zakresie znaczenia prawidłowego żywienia dla zdrowia dzieci i młodzieży [4,5,6,7]. Z drugiej strony, dokonujące się zmiany stylu życia oraz sposobu żywienia mogą predysponować do przewartościowania w zakresie częstości występowania poszczególnych rodzajów zaburzeń wagowo-wzrostowych, bowiem oprócz nadwagi i otyłości problem wydaje się stawać zbyt niska masa ciała. Celem niniejszego opracowania jest ocena proporcji wagowo-wzrostowych 5840 dzieci w wieku 6-14 lat badanych w Krakowie w 2007 r. oraz porównanie uzyskanych danych dla poszczególnych roczników z wynikami uzyskanymi w 2000 r. Materiał i metoda Badaniami objęto losowo wybraną grupę 5840 uczniów (2892 dziewczęta i 2948 chłopców) w wieku 6-14 lat, uczęszczających do krakowskich szkół podstawowych i gimnazjalnych. Badania wykonane przez pracowników Zakładu Higieny i Ekologii CMUJ w Krakowie (ZH) objęły rok szkolny 2006/2007. U wszystkich badanych wykonano pomiary wysokości (z dokładnością do 0,5 cm) i masy ciała (z dokładnością do 0,1 kg) przy użyciu wagi lekarskiej ze wzrostomierzem. W oparciu o wyniki pomiarów obliczono wskaźnik BMI: masa ciała (kg) Body Mass Index (BMI) = wysokość ciała (m) 2 Dla każdej grupy wiekowej chłopców i dziewcząt obliczono wartość centyli metodą Cole a [8]. Uzyskany rozkład centylowy wartości BMI posłużył do oceny proporcji wagowo-wzrostowych wg poniższych kryteriów: poniżej 3 centyla nieprawidłowe proporcje wagowo wzrostowe istotny niedobór masy ciała (istotna niedowaga) między 3 a 10 centylem ryzyko niedoboru (zaniżone wartości) masy ciała, inaczej tendencja do szczupłości (umiarkowana niedowaga) między 10 a 90 centylem prawidłowe proporcje wagowo-wzrostowe między 90 a 97 centylem nadmiary masy ciała = nadwaga powyżej 97 centyla nieprawidłowe proporcje wagowo-wzrostowe istotne nadmiary masy ciała = otyłość. Dodatkowo obliczono dwa wskaźniki: wysokość ciała (cm) Wskaźnik smukłości = 3 masa ciała (kg) masa ciała (kg) Wskaźnik Rohrera = wysokość ciała (cm) Dla następujących parametrów: wysokość ciała, masa ciała, BMI, wskaźnik Ponderala oraz wskaźnik Rohrera obliczono średnią arytmetyczną, odchylenie standardowe oraz maksimum i minimum dla każdego rocznika badanych chłopców i dziewcząt. Uzyskane wartości porównano do wyników uzyskanych w badaniach wykonanych przez zespół pracowników Katedry Antropologii i Anatomii Akademii Wychowania Fizycznego (AWF) w Krakowie, a opublikowanych w monografii Dziecko krakowskie 2000 [3]. Wyniki te traktowane były jako kontrolne wartości odniesienia (K). Analizy statystycznej dokonano przy użyciu pakietu STATICTICA 6.0.pl. Obecność istotnych statystycznie różnic pomiędzy wynikami dzieci z ZH i AWF oceniono testem t-studenta dla grup niezależnych. Wyniki W skrajnie niskim dla danego wieku i płci kanale centylowym, świadczącym o istotnym niedoborze masy ciała (poniżej trzeciego centyla) znalazło się 2,58% (76) chłopców oraz 1,9 % (55) dziewcząt w wieku 6-14 lat. W skrajnie wysokim dla danego wieku i płci kanale centylowym, świadczącym o istotnych nadmiarach masy ciała (powyżej 97 centyla) znalazło się ogółem 5,26% (155) chłopców oraz 5,50% (159) dziewcząt. Wyniki w rozszerzonym zakresie kanałów centylowych przedstawiały się następująco: poniżej 10 centyla 8,08% (238) chłopców oraz 7,88% (228) dziewcząt, zaś powyżej 90 centyla 15,91% (469) chłopców oraz 15,22% (440) dziewcząt. Prawidłowe proporcje wagowo-wzrostowe stwierdzono u 76,02% (2241) chłopców oraz 76,90% (2224) dziewcząt (tab. II). Szczegółowe wyniki, z uwzględnieniem podziału na grupy różniące się wiekiem, zamieszczone są w tabeli I. Porównanie wartości poszczególnych centyli obliczonych z badań przeprowadzonych przez Zakład Higieny CMUJ w stosunku do wartości uzyskanych z badań przeprowadzonych przez AWF w Krakowie (kontrola) wykazało w bieżących badaniach przesunięcie na siatkach centylowych w kierunku

3 338 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(3): Tabela I. Liczebność w poszczególnych przedziałach centyli wskaźnika BMI Table I. Number of subjects in selected percentile ranges of BMI Chłopcy / Boys Wiek / Age n < 3 > 97 < 10 > Razem / Total Dziewczęta / Girls Wiek / Age n < 3 > 97 < 10 < Razem / Total Ogółem / Total boys and girls Tabela II. Odsetek badanych w poszczególnych przedziałach centyli wskaźnika BMI Table II. Percentage of subjects in selected percentile ranges of BMI Chłopcy / Boys Dziewczęta / Girls Całość / Total (%) (%) (%) Istotny niedobór masy ciała (<3 centyla) / Significant underweight (<3 percentile) 2,58 1,9 2,24 Zaniżone wartości masy ciała (3-10 centyl) / Moderate underweight (3-10 percentile) 5,50 5,98 5,74 Prawidłowe proporcje wagowo-wzrostowe (10-90 centyl) 76,02 76,90 76,46 / Correct weight-height proportions (10-90 percentile) Nadwaga (90-97 centyl) / Overweight (90-97 percentile) 10,65 9,72 10,19 Otyłość (> 97 centyla) / Obesity (>97 percentile) 5,26 5,50 5,38 wyższych wartości wskaźnika BMI. Różnice na poziomie 3-go centyla w grupie chłopców i dziewcząt nie przekroczyły 5,5% (najwyższa różnica w przypadku 11-letnich dziewcząt 5,18%), natomiast w przypadku 97-go centyla różnica osiągnęła wartość 13,38% u 9-letnich dziewcząt (tab. III). Wysokość ciała chłopców i dziewcząt w populacji badanej w 2007 r. była w zdecydowanej większości analizowanych grup wieku na porównywalnym poziomie z populacją z 2000 r. Jedynie chłopcy w wieku 9 lat byli statystycznie istotnie wyżsi oraz dziewczęta w wieku 8 lat istotnie niższe (tab. IV). W populacji badanej przez Zakład Higieny stwierdzono istotnie statystycznie wyższe wartości masy ciała 9-letnich oraz 12- i 13-letnich chłopców oraz 9-, 11- i 13-letnich dziewcząt w porównaniu do populacji badanej w 2000 r. W pozostałych przedziałach wieku masa ciała obu badanych grup była na porównywalnym poziomie (tab. V). Statystycznie istotne różnice w wartościach wskaźnika BMI stwierdzono u 9- i 10- letnich oraz 12- i 14-letnich chłopców, a także 9- oraz 12- i 13-letnich dziewcząt. Były to zawsze wartości wyższe w przypadku populacji badanej w 2007 r. niż populacji badanej w 2000 r. (tab. VI). Niższe wartości wskaźnika smukłości stwierdzono u 12-letnich chłopców i dziewcząt oraz 14-letnich chłopców badanych w 2007 r. niż w analogicznych przedziałach wieku w badaniach z 2000 r. (tab. VII); 9-letni i 12-letni chłopcy oraz 8-letnie dziewczęta badane w 2007 r. mieli statystycznie istotnie wyższe wartości wskaźnika Rohrera niż badani w 2000 r. (tab. VIII).

4 Kolarzyk E i wsp. Ocena wskaźników wagowo-wzrostowych dzieci krakowskich w wieku 6-14 lat 339 Tabela III. Porównanie wartości BMI (ZH i AWF kontrola) dla poszczególnych centyli Table III. Comparison of BMI values (ZH and AWF control group) for selected percentiles BMI Chłopcy / BMI Boys Centyl / Percentile n Wiek / Age ZH K %* ZH K %* ZH K % ZH K % ,06 13,30-1,78 13,89 14,00-0,79 18,46 18,90-2,35 20,81 21,3-2, ,44 13,40 0,30 14,10 14,10-0,02 19,43 19,10 1,73 21,64 21,6 0, ,71 13,50 1,53 14,42 14,20 1,52 19,75 19,50 1,28 23,75 22,2 6, ,34 13,70 4,66 14,91 14,40 3,55 22,21 20,00 11,06 24,70 22,9 7, ,18 13,90 2,00 15,06 14,60 3,17 22,60 20,60 9,69 24,88 23,7 4, ,45 14,10 2,47 15,38 14,90 3,21 23,38 21,20 10,29 25,31 24,5 3, ,57 14,30 1,89 15,43 15,20 1,55 24,45 21,80 12,17 27,22 25,1 8, ,79 14,70 0,59 15,92 15,50 2,68 23,63 22,40 5,49 26,87 25,7 4, ,21 15,10 0,73 16,11 16,00 0,68 24,44 23,00 6,28 28,23 26,3 7,34 BMI Dziewczynki / BMI Girls Centyl / Percentile n Wiek / Age ZH K %* ZH K %* ZH K % ZH K % ,19 13,00 1,47 13,83 13,70 0,92 18,21 18,30-0,49 20,00 20,1-0, ,13 13,10 0,24 13,80 13,80 0,01 18,88 18,60 1,51 22,26 20,5 8, ,59 13,10 3,73 14,29 13,90 2,78 19,79 19,10 3,61 21, , ,40 13,20 1,55 14,26 14,10 1,13 21,20 19,60 8,15 24,72 21,8 13, ,75 13,40 2,59 14,54 14,30 1,70 21,82 20,30 7,49 23,47 22,6 3, ,30 13,60 5,18 14,75 14,60 1,00 22,13 21,00 5,38 24,79 23,4 5, ,30 14,00 2,17 15,37 15,00 2,44 23,48 21,80 7,69 26,02 24,2 7, ,98 14,40 4,06 16,09 15,50 3,79 23,19 22,40 3,52 25,42 24,9 2, ,58 15,20 2,51 16,36 16,30 0,38 23,73 23,10 2,72 27,72 25,6 8,30 * procentowa różnica między wartościami analizowanych centyli obliczonych z badań bieżących w stosunku do grupy kontrolnej (wartość centyla grupy kontrolnej przyjęto jako 100%) * proportional difference between values of analyzed percentiles calculated from the present study in comparison with the control group (percentile values for the control group were recognized as 100%) Tabela IV. Porównanie wartości wzrostu (wartości średnie, SD, min, max) dla ZH i grupy kontrolnej z uwzględnieniem płci i wieku badanych dzieci Table IV. Comparison of height (mean values, SD, min, max) between ZH and the control group according to gender and age of the studied children * ***

5 340 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(3): Tabela V. Porównanie wartości masy ciała (wartości średnie, SD, min, max) dla ZH i grupy kontrolnej z uwzględnieniem płci i wieku badanych dzieci Table V. Comparison of weight (mean values, SD, min, max) between ZH and the control group according to gender and age of the studied children *** *** * ** ** * Tabela VI. Porównanie wartości wskaźnika BMI (wartości średnie, SD, min, max) dla ZH i grupy kontrolnej z uwzględnieniem płci i wieku badanych dzieci Table VI. Comparison of BMI (mean values, SD, min, max) between ZH and the control group according to gender and age of the studied children *** * ** *** ** * * Tabela VII. Porównanie wartości wskaźnika smukłości Ponderala (wartości średnie, SD, min, max) dla ZH i grupy kontrolnej z uwzględnieniem płci i wieku badanych dzieci Table VII. Comparison of Ponderal Index (mean values, SD, min, max) between ZH and the control group according to gender and age of the studied children *** * *

6 Kolarzyk E i wsp. Ocena wskaźników wagowo-wzrostowych dzieci krakowskich w wieku 6-14 lat 341 Tabela VIII. Porównanie wartości wskaźnika Rohrera (wartości średnie, SD, min, max) dla ZH i grupy kontrolnej z uwzględnieniem płci i wieku badanych dzieci Table VIII. Comparison of Rohrer Index (mean values, SD, min, max) between ZH and the control group according to gender and age of the studied children ** * * *** Dyskusja Zebrane przez nas dane nie pozostają w sprzeczności z doniesieniami innych autorów [9,10,11, 12,13]. Trudność natomiast nastręcza nie tylko dokładne porównanie międzyregionalnych różnic w częstości występowania niedowagi, nadwagi i otyłości w różnych populacjach dzieci i młodzieży, ale także oszacowanie tych patologii w badaniach retrospektywnych. Bowiem kryteria stosowane do oszacowania zaburzeń proporcji wagowo-wzrostowych nie są jednorodne i wykazują różne podejście do tego problemu przez badaczy z różnych ośrodków naukowych w naszym kraju. Najwięcej rozbieżności wynika z faktu różnego ustosunkowania się do granicznych wartości centylowego rozdziału wskaźnika BMI. Według niektórych autorów o niedowadze świadczą wartości poniżej 5-go centyla, natomiast punkt odcięcia dla nadwagi jest na poziomie 85 centyla, a otyłość oceniana jest powyżej 95 centyla. Według innych autorów, w tym autorów monografii Dziecko krakowskie 2000 o niedowadze świadczą wartości poniżej 3-go centyla, natomiast punkt graniczny dla nadwagi jest na poziomie 90-go centyla, a otyłość powyżej 97-go centyla. W związku z faktem, że jako punkt odniesienia do wyników naszych badań były dane opublikowane we wspomnianej wyżej monografii autorów krakowskiej AWF, przyjęliśmy kryteria przez nich zastosowane. Stosując te same zasady można stwierdzić, że na przestrzeni ostatnich 7 lat nastąpiło przesunięcie wskaźnika BMI u 9- i 10-letnich oraz 12- i 14-letnich chłopców, a także 9- oraz 12- i 13-letnich dziewcząt w kierunku wyższych wartości. W naszych badaniach niedobory masy ciała stwierdzone były u 7,98% ogółu badanej populacji, w tym znaczące niedobory u 2,24% i umiarkowane niedobory u 5,74%. Nadwagą cechowało się 10,19% badanych, a otyłość występowała u 5,38% u ogółu dziewcząt i chłopców, czyli łączne nadmiary masy ciała stwierdzono u 15,57% i była to wartość wyższa w stosunku do granicznej wartości 10%, wynikającej z centylowego rozkładu wartości BMI. Dla przykładu, w badaniach przeprowadzonych w latach przez ośrodek łódzki łączne nadmiary masy ciała stwierdzono u około 18% spośród 6356 chłopców i u 15,5% spośród 8008 dziewcząt w wieku 7-14 lat [14,15]. Jednak w badaniach tych przyjęto 85 centyl wskaźnika BMI jako wartość graniczną dla określenia nadmiernej masy ciała i w związku z tym porównania są nieadekwatne. Z danych Ministerstwa Zdrowia wynika, że około 5% populacji dzieci jest otyłych, a nadwaga występuje u 8,1%. W Europie co piąte dziecko w wieku szkolnym ma nadwagę. W ostatnich latach w większości krajów europejskich wyraźnie ilość ta wzrosła (Grecja, Włochy, Francja, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone). Jeszcze do niedawna wydawało się, że jest to problem tylko bogatych krajów zachodnich, ale zmiany cywilizacyjne, niezdrowy sposób żywienia, brak ruchu, spowodowały, że jest to również problem dzieci w naszym kraju.[4,16,17,18]. Wśród dzieci otyłych 50-60% przypadków wynika ze skłonności genetycznych, natomiast 40-50% dzieci zostało doprowadzonych do otyłości w sposób sztuczny, poprzez nieprawidłowe i niezdrowe żywienie oraz antyzdrowotny styl życia [4,9,10,11,14]. Niewątpliwie niepokojącymi zjawiskami sygnalizowanymi przez wielu autorów są nie tylko nadwaga i otyłość, ale również zbyt niska masa ciała [4,19,20,21]. Niedowaga może być konsekwencją

7 342 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(3): rozwarstwienia sytuacji materialnej społeczeństwa i pojawienia się obszarów ubóstwa w wyniku transformacji społeczno-politycznej w naszym kraju. Ale może być również zupełnie inna etiologia nadwagi. Niedowaga dotycząca w większej mierze dziewcząt jest problemem mającym związek z silną presją mediów preferujących modę na szczupłą sylwetkę, co pociąga za sobą celowe ograniczenia żywieniowe [21]. Należy tu nadmienić iż regulacja energetyczna organizmu podlega zarówno czynnikom genetycznym jak i środowiskowym [4]. Długotrwałe zaburzenia równowagi miedzy ilością dostarczanej energii a jej wydatkowaniem w konsekwencji prowadzą do nadwagi i otyłości, jak również do zbyt niskiej masy ciała. Piśmiennictwo / References 1. ***Global strategy on diet, physical activity and health. Report by the Secretariat. World Health Organization ***Preventing chronic diseases: a vital investment. WHO Global Report Gołąb S, Chrzanowska M. (red.) Dziecko krakowskie Poziom rozwoju biologicznego dzieci i młodzieży miasta Krakowa. Studia i Monografie nr 19. AWF, Kraków Czepe R. Interpelacja nr 629 do Ministra Zdrowia w sprawie problemu otyłości dzieci i młodzieży w Polsce. Warszawa Bryl W, Hoffmann K, Miczke A, Pupek-Musialik D. Otyłość w młodym wieku epidemiologia, konsekwencje zdrowotne, konieczność prewencji. Przew Lek 2006, 9: Oblacińska A, Wrocławska M, Woynarowska B. Częstość występowania nadwagi i otyłości w populacji w wieku szkolnym w Polsce oraz opieka zdrowotna nad uczniami z tymi zaburzeniami. Pediatr Pol 1997, 73(3): Mazur A, Małecka-Tendera E, Lewin-Kowalik J. Nadwaga i otyłość u dzieci szkół podstawowych województwa podkarpackiego. Pediatr Pol 2001; 76 (10): Cole TJ, Greek PJ. Smoothing reference centile curves: the LMS method and penalized likelihood. Statistics in Medicine 1992; 11: Chrzanowska M, Matusik S. Harmonia i dysharmonia rozwoju wysokości i masy ciała w populacji dzieci i młodzieży Krakowa zmiany z wiekiem i trendy w ostatnim trzydziestoleciu. Med Wieku Rozw 2004; 8(1): Chrzanowska M, Gołąb S, Żarów R i wsp. Trendy w otłuszczeniu ciała oraz występowanie nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży Krakowa w ostatnim trzydziestoleciu. Pediatr Pol 2002; 77(2): Mazur A, Małecka-Tendera E, Klimek K. Czynniki ryzyka otyłości u dzieci szkół podstawowych województwa podkarpackiego. Cz. I. Czynniki ryzyka otyłości u chłopców. Pediatr Pol 2003; 78(10): Weker H, Barańska M, Dyląg H i wsp. Czy zmiana tradycyjnego sposobu żywienia dzieci w wieku wczesnoszkolnym może być przyczyną otyłości? Żyw Człow i Metab 2007: XXXIV (1/2) Rychlik E. Spożycie energii i tłuszczu wśród młodzieży [w:] Brzozowska A, Gutkowska K (red.): Wybrane problemy nauki o żywieniu człowieka u progu XXI wieku. Wyd. SGGW, 2004: Ostrowska-Nawarycz L, Błaszczyk J, Nawarycz T. Epidemiologia nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży problem kryteriów. Żyw Człow i Metab 2007; XXXIV (1/2) Nawarycz T, Ostrowska-Nawarycz L. Otyłość brzuszna u dzieci i młodzieży doświadczenia łódzkie. Żyw Człow i Metab 2007; XXXIV (1/2) Fall-Ławryniuk M. Dziecko otyłe w szkole. Przegl Oświat 2005; 1, Szadkowska A, Bodalski J. Otyłość u dzieci i młodzieży. Przew Lek 2003; (6, 9): Czerwonogrodzka A, Sińska B, Majcher A i wsp. Ocena sposobu żywienia i stanu odżywienia dzieci i młodzieży w wieku 7-18 lat z otyłością prostą. Żyw Człow i Metab 2007; XXXIV, 1/2: ***Niedożywienie dzieci w Polsce. Fakty, wyzwania i inicjatywy na rzecz walki z problemem. Raport przygotowany przez Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Polską Akcję Humanitarną i Danone, Warszawa Szponar L, Ołtarzewski M. Epidemiologia niedożywienia dzieci i młodzieży w Polsce. Pediatr Współcz 2004; 6(1): Popławska H, Zieniewicz A. Otłuszczenie dzieci i młodzieży w świetle niektórych zmiennych społecznych. Wiad Lek 2002; LV, supl. 1.