Wizerunek ciała nisko- i normorosłych dziewcząt w wieku okołopokwitaniowym

Transkrypt

1 ORIGINAL ARTICLES / Prace oryginalne Endokrynologia, Diabetologia i Choroby Przemiany Materii Wieku Rozwojowego 9,,,- ISSN -X Wizerunek ciała nisko- i normorosłych dziewcząt w wieku okołopokwitaniowym Body image of short- and normally statured girls in pubertal age Joanna Głogowska, Paweł Tomaszewski, Katarzyna Milde, Edyta Sienkiewicz-Dianzenza, Romuald Stupnicki Zakład Statystyki i Informatyki, Katedra Anatomii i Biomechaniki Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie Adres do korespondencji: dr Paweł Tomaszewski Zakład Statystyki i Informatyki, Katedra Anatomii i Biomechaniki Akademii Wychowania Fizycznego im. Józefa Piłsudskiego ul. Marymoncka ; -9 Warszawa; pawel.tomaszewski@awf.edu.pl; katarzyna.milde@awf.edu.pl Streszczenie Wprowadzenie: Zaburzenia procesów wzrastania, takich jak np. niskorosłość, są bardzo często przedmiotem społecznego napiętnowania. Może to u osób nimi dotkniętych, zwłaszcza w okresie dojrzewania, prowadzić do powstawania obniżonej samooceny i potęgować zjawisko nieadekwatnego postrzegania własnego ciała. Cel pracy: Ocena postrzegania własnej sylwetki przez nisko- i normorosłe dziewczęta oraz określenie zgodności samooceny z oceną dokonaną przez badającego. Materiał i metody: Badaniami objęto dwie grupy dziewcząt w wieku od do r.ż.. Pierwszą grupę stanowiło dziewcząt o wysokości ciała poniżej centyla, druga grupa kontrolna, składała się z 9 dziewcząt o prawidłowej wysokości ciała. Przy pomocy szablonu z ponumerowanymi sylwetkami od do 9 przeprowadzono wywiad z badanymi, które wskazywały swój typ sylwetki oraz typ przez siebie pożądany. Ponadto osoba przeprowadzająca badanie dokonała własnej oceny sylwetki wszystkich badanych dziewcząt. Na tej podstawie sklasyfikowano badane jako: szczupłe (sylwetki i ), krępe (sylwetki powyżej ) oraz o prawidłowej budowie ciała (sylwetki i ). Wyniki: W efekcie porównania wyników dziewcząt niskorosłych i o prawidłowej wysokości ciała stwierdzono istotną różnicę (p <,) nachylenia prostych regresji wyznaczonych dla oceny własnej i oceny dokonanej przez badającego. Z analizy regresji wynika, że niskorosłe dziewczęta zakwalifikowane jako szczupłe przeszacowują swoją sylwetkę o ok., jednostki, natomiast niskorosłe dziewczęta o krępej budowie ciała niedoszacowują o ok. jednostkę. Dziewczęta o prawidłowej wysokości ciała niezależnie od grupy, do której zostały sklasyfikowane przeszacowują swoją sylwetkę średnio o jednostkę. Stwierdzono również, że niezależnie od wysokości ciała, dziewczęta z obu badanych grup, zarówno o prawidłowej budowie ciała jak i krępe, chciały być szczuplejsze. Wnioski: Przyczyny nieadekwatnej samooceny ciała, zwłaszcza u niskorosłych dziewcząt, mogą wynikać z dokonujących się w okresie pokwitania zmian składu i proporcji ciała, kształtowania się własnej tożsamości i nowego obrazu ciała. Ponadto obowiązujące wzorce urody kobiecej kształtowane przez media mogą powodować kształtowanie się nieprawidłowych wyobrażeń dotyczących piękna ciała i dodatkowo potęgować chęć posiadania szczupłej sylwetki. s ł o w a k l u c z o w e : wizerunek ciała, niskorosłość, dziewczęta, dojrzewanie Abstract Introduction: Short stature and other growth disorders may be a subject of public stigmatising and that, especially during puberty, may lead to lowered self-esteem and increase inadequate self-perception of one s body image. The aim of the study: To assess own body perception in short- and normally statured girls and to evaluate the concordance of self-image with an assessment performed by an external expert. Material and methods: Two groups of girls aged - years took part in the study: short-statured girls (body height below th percentile) and 9 girls of normal body height. The subjects were given templates with 9 body silhouettes. They were asked to point out the silhouette that best represented their body and then the desired one. The third evaluation was performed by an external expert. Basing on the expert s assessment, the subjects were divided into three groups: slim (silhouettes and ), normal (-) and stocky (above ). Results: Regression slopes computed for the relationship between self-image and expert s assessment differed significantly in both groups: slim, shortstatured girls overestimated their body image by about. unit while the stocky, short-statured ones by about one unit. Girls with normal body height overestimated their body image by about one unit irrespectively of the group they have been classified to. Additionally, stocky girls and those with normal body image from both groups wished to be leaner. Conclusions: Incompletely developed sense of identity as well as rapid changes in body composition and body proportions can be attributed to pubescence and may be the reason of inadequate perception of own body image. Additionally, self-image may be strongly affected by the beauty standards widely promoted by mass-media. k e y w o r d s : body image, short stature, girls, adolescence Wprowadzenie Wizerunek własnego ciała jest pojęciem kompleksowym, na które składają się obraz ciała uformowany w umyśle oraz związana z nim reakcja afektywna (). Jest on zwykle definiowany jako rozmiar ciała i postrzegany jego obraz lub postawa wobec ciała, a szczególnie wobec jego wyglądu (, ). Na postrzeganie własnego ciała mają wpływ czynniki fizyczne, interpersonalne

2 Stupnicki R., Tomaszewski P., Mild K. i wsp. Normy wagowo-wzrostowe dzieci i młodzieży uwzględniające zawartość tkanki tłuszczowej i emocjonalne i mogą one kształtować jego zarówno pozytywny jak i negatywny wizerunek (). Do czynników fizycznych zalicza się proporcje masy ciała do wzrostu oraz przemiany związane z dojrzewaniem i starzeniem się człowieka, do czynników interpersonalnych relacje z rodzicami i rówieśnikami, czynniki emocjonalne zaś związane są z odczuwanymi emocjami. Przemianom fizycznym i psychicznym okresu dojrzewania towarzyszy zwiększone zainteresowanie własną cielesnością i wyglądem zewnętrznym zarówno u dziewcząt jak i u chłopców. Jednak dziewczęta w wieku dojrzewania mogą być szczególnie narażone na wzrost niezadowolenia z własnego ciała w związku z zachodzącymi zmianami w ich wyglądzie (gromadzenie się tkanki tłuszczowej w okolicach bioder, rozwój piersi). Ponadto w tym okresie dziewczęta bardzo często porównują swoją sylwetkę do sylwetek rówieśników lub wzorców lansowanych w mediach. Czynniki te powodują, że dojrzewająca młodzież ma trudności z adekwatną względem rzeczywistości samooceną masy ciała (-). Chociaż kształt i wielkość sylwetek są genetycznie uwarunkowane, przez co ludzie nie mają całkowitej kontroli nad ich wymiarami, to jednak ciężkie sylwetki są społecznie niepożądane (). Zaburzenia procesów wzrastania, takich jak np. niskorosłość, są bardzo często przedmiotem społecznego napiętnowania. Może to u osób nimi dotkniętych, zwłaszcza w okresie dojrzewania, prowadzić do powstawania obniżonej samooceny i potęgować zjawisko nieadekwatnego postrzegania własnego ciała. Cel pracy Ocena postrzegania własnej sylwetki przez nisko- i normorosłe dziewczęta oraz określenie zgodności samooceny z oceną dokonaną przez badającego. Materiał i metody Badaniami objęto grupy dziewcząt w wieku - lat. Pierwszą grupę stanowiło dziewcząt o wysokości ciała poniżej centyla, druga grupa kontrolna, składała się z 9 dziewcząt o prawidłowej wysokości ciała. Przy pomocy szablonu z ponumerowanymi sylwetkami od do 9 przeprowadzono wywiad z badanymi wskazywały one swój typ sylwetki oraz typ przez siebie pożądany (9). Ponadto osoba przeprowadzająca badanie dokonała własnej oceny sylwetki wszystkich badanych dziewcząt. Na tej podstawie arbitralnie sklasyfikowano badane jako: szczupłe (sylwetki i ), krępe (sylwetki powyżej ) oraz o prawidłowej budowie ciała (sylwetki i ). W obu badanych grupach zmierzono wysokość ciała, wysokość siedzeniową, masę ciała oraz określono procentową zawartość tkanki tłuszczowej. Pomiarów długościowych oraz masy ciała dokonano za pomocą standardowych metod antropometrycznych z dokładnością odpowiednio do, cm i, kg. Zawartość tkanki tłuszczowej badanych określono za pomocą metody bioimpedancji z wykorzystaniem wagi Tanita TBF-. Na postawie relacji wysokości siedzeniowej i wysokości ciała (sh/bh) określono proporcje ciała. W opisie wyników zastosowano średnie i błędy standardowe. Istotność różnic średnich wartości poszczególnych ocen sylwetki dokonano za pomocą testu t-studenta. Zgodność oceny własnego wizerunku i oceny dokonanej przez niezależnego eksperta oceniono za pomocą analizy regresji. Zależność między procentową zawartością tłuszczu i wskaźnikiem proporcji (sh/bh) a poszczególnymi ocenami wizerunku ciała określono za pomocą współczynnika korelacji prostej. Przyjęto poziom istotności p <,. Wyniki Na rycinie przedstawiono średnie wartości (±SE) ocen odpowiadających poszczególnym typom sylwetek zaobserwowane wśród niskorosłych dziewcząt oraz dziewcząt o prawidłowej wysokości ciała. Niezależnie od wysokości ciała dziewczęta z obu badanych grup, zarówno o prawidłowej jak i krępej budowie ciała, chciały być szczuplejsze (ryc. ). U dziewcząt o prawidłowej wysokości ciała średnie różnice między samooceną obecnej sylwetki a sylwetką pożądaną wynosiły: w grupie zakwalifikowanej jako pra- Dziewczęta o prawidłowej wysokości ciała Normal body height samoocena / self-image sylwetka pożądana / desired body figure ocena eksperta / expert's assessment *** *** Niskorosłe dziewczęta Short staure samoocena / self-image sylwetka pożądana / desired body figure ocena eksperta / expert's assessment ** o Szczupłe / Slim (n = ) Prawidłowa budowa Normal (n = ) Krępe / Stocky (n = ) Szczupłe / Slim (n = ) Prawidłowa budowa Normal (n = ) Krępe / Stocky (n = ) Ryc.. Średnie wartości (±SE) ocen zaobserwowane wśród dziewcząt o szczupłej, prawidłowej oraz krępej budowie ciała Znamiennie różne w odniesieniu do sylwetki pożądanej: º p <,; ** p <,; *** p <, Fig.. Mean values (±SE) of body image assessment recorded in slim, normal and stocky girls Significantly different with respect to desired body figure: º p <,; ** p <,; *** p <.

3 Stupnicki R., Tomaszewski P., Mild K. et al. Body fat based weight norms for children and youths Pediatric Endocrinology, Diabetology and Metabolism 9,, widłowa budowie ciała ponad jednostkę, natomiast w grupie o krępej budowie ciała ponad, jednostki (p <,). W grupie dziewcząt niskorosłych różnice te wynosiły, jednostki, zarówno u badanych o krępej (p <,) jak i prawidłowej (p=,) budowie ciała. W wyniku analizy nie stwierdzono znamiennych różnic w średnich ocenach sylwetek dziewcząt niskorosłych i o prawidłowej wysokości ciała. W efekcie porównania wyników dziewcząt niskorosłych i o prawidłowej wysokości ciała stwierdzono istotną różnicę (p <,) nachylenia prostych regresji wyznaczonych dla oceny własnej i oceny dokonanej przez badającego (ryc. ). Z analizy regresji wynika, że niskorosłe dziewczęta zakwalifikowane jako szczupłe przeszacowują swoją sylwetkę o ok., jednostki, natomiast niskorosłe dziewczęta o krępej budowie ciała niedoszacowują o ok. jednostkę. Dziewczęta o prawidłowej wysokości ciała, niezależnie od grupy, do której zostały sklasyfikowane, przeszacowują sylwetkę średnio o jednostkę. W tabeli przedstawiono wartości współczynników korelacji wyznaczone między procentową zawartością tłuszczu i wskaźnikiem proporcji a poszczególnymi ocenami wizerunku ciała w grupie dziewcząt niskorosłych oraz o prawidłowej wysokości ciała. Ze względu na braki danych dotyczących procentowej zawartości tłuszczu w grupie dziewcząt niskorosłych zależności między %FAT a ocenami wizerunku ciała określono na podstawie wyników zgromadzonych dla osób. W obu analizowanych grupach stwierdzono wysoce znamienne zależności między wartościami procentowej zawartości tłuszczu a samooceną i oceną określoną przez niezależnego eksperta. Wartości te wynosiły odpowiednio r=, i r=, w grupie dziewcząt niskorosłych oraz r=,9 i r=,9 w grupie dziewcząt o prawidłowej wysokości ciała. Podobnych zależności nie wykazano w odniesieniu do wskaźnika proporcji ciała. Omówienie Przedstawione wyniki badań dziewcząt w okresie okołopokwitaniowym wskazują, że zarówno dziewczęta niskorosłe jak i o prawidłowej wysokości ciała mają trudności z adekwatną oceną własnej sylwetki. Niskorosłe dziewczęta zakwalifikowane jako szczupłe przeszacowują swoją sylwetkę o ok., jednostki, natomiast niskorosłe dziewczęta o krępej budowie ciała niedoszacowują o ok. jednostkę. Z kolei dziewczęta o prawidłowej wysokości ciała niezależnie od grupy, do której zostały zaklasyfikowane, przeszacowują sylwetkę średnio o jednostkę. Uzyskane w niniejszym opracowaniu wyniki wskazują na zjawi- Ocena własna / Self-image Nr sylwetki / No. of body figure 9 Ocena eksperta / Expert's assessment Niskorosłe Short-statured Normorosłe Normal Nr sylwetki / No. of body figure 9 Ryc.. Zależność między własną oceną sylwetki i oceną sylwetki określoną przez niezależnego eksperta w grupie dziewcząt niskorosłych (n=) i o prawidłowej wysokości ciała (n=9). Pogrubiona linia przedstawia zgodność oceny własnej z oceną eksperta Fig.. Relationship between self-image and expert s assessment of body figure in short-statured (n=) and normal-height girls (n=9). Bold line represents consistent assessments Tabela I: Table I: Wartości współczynników korelacji prostej między procentową zawartością tłuszczu (%FAT) i wskaźnikiem proporcji (sh/bh) a poszczególnymi ocenami wizerunku ciała w grupie dziewcząt niskorosłych (N; n=) oraz o prawidłowej wysokości ciała (P; n=9) Correlation coefficients between body fat content (%FAT) or index of proportions (sh/bh) and of assessment of body image in short-statured (N; n=) and normal girls (P; n=9) Samoocena Self-image Pożądana sylwetka Desired body figure Ocena eksperta Expert s assessment N P N P N P %FAT, #***,9***, #,*, # ***,9*** sh/bh -,,,,,, # n=; º p=,; * p <,; *** p <,

4 Stupnicki R., Tomaszewski P., Mild K. i wsp. Normy wagowo-wzrostowe dzieci i młodzieży uwzględniające zawartość tkanki tłuszczowej sko nieadekwatnego postrzegania własnego ciała i są zgodne z wynikami badań prowadzonych wśród młodzieży w wieku - lat (). Zdaniem autorów tych badań przyczyny nieadekwatnej samooceny masy ciała związane są głównie z dokonującymi się w okresie pokwitania zmianami składu i proporcji ciała, kształtowaniem się własnej tożsamości i nowego obrazu ciała. Są one również uwarunkowane kulturowo przez obowiązujące wzorce urody i sylwetki kształtowane głównie przez media. Środki masowego przekazu pokazując kobiety młode, bardzo szczupłe i zadbane tworzą wzór atrakcyjności fizycznej, oraz konstruują obraz pożądanej sylwetki, kształtu i masy ciała. Powoduje to, że młode dziewczęta nie potrafią czasami zaakceptować swojego wyglądu i ocenić go obiektywnie. Wykazano, że dorastające dziewczęta stwierdzają u siebie nadmiar masy ciała na podstawie porównań własnej sylwetki z ogólnie obowiązującym ideałem kobiecości, czyli szczupłą sylwetką (). O trafności oceny dokonanej przez niezależnego eksperta mogą świadczyć zaobserwowane, wysoce znamienne (przekraczające wartość r=,) zależności między oceną badającego a procentową zawartością tłuszczu u badanych. Można zatem przypuszczać, że oceny wystawione przez eksperta w dużym stopniu odzwierciedlają budowę ciała badanych dziewcząt. Zaobserwowane wysokie zależności (przekraczające wartość r=,9) między własną oceną sylwetki a procentową zawartością tłuszczu, mogą wskazywać u dziewcząt na dużą świadomość wyglądu własnego ciała. Wydaje się jednak, że wyobrażenie to dotyczy jednak jego ogólnej wielkości, na co wskazywać mogą wspomniane trudności w precyzyjnym określeniu wyglądu własnego ciała przejawiające się niezgodnością samooceny z oceną dokonaną przez eksperta. Bardzo niskie, nieistotne wartości współczynników korelacji, które stwierdzono między wskaźnikiem proporcji a poszczególnymi ocenami wizerunku ciała dokonywanymi zarówno przez dziewczęta jak i osobę badającą, przy jednocześnie wysokich zależnościach dla %FAT, mogą wskazywać na fakt, że o postrzeganiu siebie w większej mierze decyduje zawartość tkanki tłuszczowej i związana z nią ogólna wielkość ciała niż jego proporcje. Oprócz stwierdzonych niezgodności własnej oceny z oceną dokonaną przez niezależnego eksperta, dziewczęta z obu badanych grup chciały być szczuplejsze i wskazywały przeciętnie jako pożądane sylwetki od do ponad jednostek smuklejsze. Do podobnych wniosków skłaniają wyniki badań Kołoło i Woynarowskiej w których stwierdzono, że w końcowej fazie dojrzewania, gdy u dziewcząt zwiększają się znacznie przyrosty masy ciała, co trzecia uważa, że powinna schudnąć, a odchudza się już co czwarta nastolatka (). Postrzeganie własnej masy ciała jako zbyt dużej, wywołuje stały niepokój o wygląd i masę ciała oraz skłania do podejmowania działań, które ten niepokój miałyby zredukować (, ). Stwarza to zagrożenie, a czasami staje się przyczyną niekontrolowanego stosowania różnorodnych diet lub prowadzi do przeświadczenia o konieczności ich stosowania (). Wygląd zewnętrzny, sylwetka oraz sprawność fizyczna sprawiają, że jednostka oceniana bywa pozytywnie lub negatywnie (). Dlatego też zaburzenia procesów wzrastania, które przejawiają się niskim wzrostem oraz dysproporcjami ciała, mogą wywierać negatywny wpływ na postrzeganie siebie np. przez osoby otyłe, cierpiące na niskorosłość idiopatyczną, zespół Turnera itp. Osoby te mogą mieć poczucie, że są inne gorsze, mniej atrakcyjne, a przez to również słabsze i mniej sprawne. Ponadto osoby o wyróżniającej się budowie somatycznej mogą stać się obiektem środowiskowego napiętnowania, co w konsekwencji może prowadzić do ich społecznego odrzucenia i negatywnie wpłynąć na postrzeganie siebie. Wykazano, że dziewczęta z zespołem Turnera mogą doświadczać siebie przez pryzmat własnego ciała. Powoduje to, że dotknięte tą chorobą pacjentki, charakteryzują się większą niewiarą we własne siły i silniejszym poczuciem osamotnienia niż ich zdrowe koleżanki (). Ponadto ze względu na niski wzrost i zaburzenia proporcji ciała, dziewczęta te unikają zajęć w grupach rówieśniczych, głównie szkolnych zajęć ruchowych, powodując tym samym zwiększenie ich odsunięcia społecznego (). Wyniki badań młodzieży niskorosłej wskazują również na znacznie niższą samoocenę tych dzieci, ich mniejsze przystosowanie społeczne oraz przejawy środowiskowej izolacji (). Do podobnych wniosków skłaniają wyniki badań prowadzonych wśród osób otyłych, u których odrzuceniu społecznemu towarzyszy znacznie niższy poziom samooceny i własnego postrzegania w porównaniu z rówieśnikami (9). Jakkolwiek zjawiska obniżonej samooceny i izolacji społecznej są zjawiskami krańcowymi i następują w wyniku długotrwałych procesów, niewykluczone jednak, że mogą mieć one swój początek w nieadekwatnym postrzeganiu własnego ciała. Przedstawione w niniejszym opracowaniu wyniki wskazujące na nieadekwatne postrzeganie własnej sylwetki przez dziewczęta niskorosłe oraz o prawidłowej wysokości ciała, są prawdopodobnie charakterystyczne dla okresu dojrzewania, w którym następuje kształtowanie się systemu wartości i wizerunku własnego ciała. Na kształtujące się wzorce i ideały ciała szczególny wpływ ma w tym okresie środowisko rówieśnicze oraz środki masowego przekazu i lansowane w nich kanony piękna, w których dominuje wizerunek ciała szczupłego. W tym kontekście niepokojące wydaje się zaobserwowane wśród dziewcząt o prawidłowej sylwetce zjawisko chęci bycia szczuplejszą, które w konsekwencji może prowadzić m.in. do zagrożenia w postaci stosowania przez nastolatki niekontrolowanej diety. Podsumowanie Przyczyny nieadekwatnej samooceny ciała, zwłaszcza niskorosłych dziewcząt, mogą wynikać z dokonujących się w okresie pokwitania zmian składu i proporcji ciała, kształtowania się własnej tożsamości i nowego obrazu ciała. Ponadto obowiązujące wzorce urody kobiecej kształtowane przez media mogą powodować nieprawidłowe wyobrażenie piękna ciała i dodatkowo potęgować chęć posiadania szczupłej sylwetki. Badania wykonano w ramach projektu AWF-DS-9 Piśmiennictwo. Wardle J., Foley E.: Body Image: stability and sensitivity of body satisfaction and body size estimation. Int. J. Eat. Disord., 99,, -.. Williams J.M., Currie C.E.: Self-esteem and physical development in early adolescence. J. Early Adolesc.,,, Cash T.F., Pruzinsky T.: Body Images: development, deviance and change. Guilford, New York, 99.. Garner D.M.: The 99 body image survey results. Psychol. Today, 99,, -.. Mulvihill C., Nemeth A., Vereecken C.: Body image, weight control and body weight. [w:] Young people s health in context: international report from the HBSC / survey. (red.) 9

5 Stupnicki R., Tomaszewski P., Mild K. et al. Body fat based weight norms for children and youths Pediatric Endocrinology, Diabetology and Metabolism 9,, C. Currie, C. Roberts, A. Morgan i wsp. WHO Policy Series: Health policy for children and adolescents No., WHO Regional Office for Europe, Copenhagen,, -9.. Stunkard A.J., Albaum J.M.: The accuracy of self-reported weights. Am. J. Clin. Nutr., 9,, Abraham S.F.: Dieting, body weight, body image and self esteem in young women: doctors dilemmas. Med. J. Aust.,,, -.. Smolak L., Levine M.P.: Body image in children. [w:] Body image eating disorders, and obesity in youth. Assessment, prevention, and treatment. (red). J.K. Thompson, L. Smolak. American Psychological Association. Washington, DC,, Thompson M.A., Gray J.J.: Development and validation of a new body image assessment scale. J. Pers. Assess., 99,, -9.. Kołoło H., Woynarowska B.: Samoocena masy ciała i odchudzanie się młodzieży w okresie dojrzewania. Przegl. Pediatr.,,,9-.. Maes L., Vereecken C., Johnston M.: Eating and dieting. [w:] Health behaviour in school-aged children: a World Health Organization cross-national study. Research protocol for the / survey. (red.) C. Currie, O. Samdal, W. Boyce i wsp. University of Edinburgh, Edinburgh,, 9-.. Melosik Z.: Tyrania szczupłego ciała i jej konsekwencje. [w:] Ciało i zdrowie w społeczeństwie konsumpcji. (red.) Z. Melosik. Toruń, 999, -.. Boschi V., Siervo M., D Orsi P. i wsp.: Body composition, eating behavior, food-body concerns and eating disorders in adolescent girls. Ann. Nutr. Metab.,,, -9.. Beneditto M.C., Tordera C., Botella Arbona C.: Body image and restrictive eating behavior in adolescents. An. Pediatr.,,, -.. Szopa J., Mleczko E., Żak S.: Podstawy antropomotoryki. PWN, Warszawa,.. Radoszewska J.: Poczucie tożsamości chorej na Zespół Turnera. Pediat. Pol.,,, Milde K., Sienkiewicz-Dianzenza E., Tomaszewski P., Wiśniewski A.: Deficiencies in physical fitness of girls with Turner s syndrome. Phys. Educ. Sport,,, 9-.. Salmon G.: Bullying in schools: self reported anxiety, depression, and self esteem in secondary school pupils. BMJ, 99,, Ball G.D., Marshall J.D., McCargar L.J.: Physical activity, aerobic fitness, self-perception, and dietary intake in at risk of overweight and normal weight children. Can. J. Diet. Pract. Res.,,, -9. Praca wpłynęła do Redakcji: 9-xx-xx. Zaakceptowano do druku: 9-xx-xx. Konflikt interesów: nie zgłoszono