This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Transkrypt

1 Kwart. Ortop. 12, 1, str. 91, ISSN OCENA STATYKI MIEDNICY I RÓWNOWAGI MIĘŚNIOWEJ U DZIECI W WIEKU SZKOLNYM 7 9 LAT ASSESSMENT OF THE PELVIS STATICS AND MUSCLE BALANCE IN SCHOOLCHILDREN AGED 7 9 YEARS Szymon Pietruszka 2, Zbigniew Śliwiński 1 Instytut Fizjoterapii Wydziału Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach 2 Prywatny Gabinet Fizjoterapii, ul. 3 Maja 15, 5 53 Góra Kalwaria Streszczenie: Wstęp. Celem pracy jest ocena statyki miednicy oraz równowagi mięśniowej u dzieci szkolnych. Materiał i metody. Badaniem objęto 16 osobową grupę zdrowych dzieci ze Szkoły Podstawowej Nr. 1 w Skawinie. Badani pochodzili z grupy wiekowej 7 9 lat. Dziewczynki stanowiły 51% badanych natomiast 49%. Badania zostały przeprowadzone w oparciu o topografię miednicy, testy odpowiadające za statykę miednicy (tj: Testy Pidelou, testy więzadłowe, Test Tomayera) oraz na podstawie norm długości mięśni odpowiadające za prawidłowe ułożenie miednicy. Wyniki i wnioski: Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić iż u większości dzieci występuje zaburzona równowaga mięśniowa. Tylko u 4 dzieci (co stanowi 2,5 % ) na 16 przebadanych nie stwierdzono żadnych odchyleń od. Summary: Introduction. The study objective was assessment of the pelvis statics and muscle balance in schoolchildren. Materials and methods. The study involved a group of 16 healthy children from the Primary School No. 1 in Skawina. The age of subjects was 7-9 years. Girls constituted 51% of the study group, and boys 49%. Examinations were performed basing on the topography of the pelvis, tests corresponding to the pelvis statics (i.e.: Pidelou test, ligament tests, Tomayer s test), and muscle length norms responsible for the correct positioning of the pelvis. Results and Conclusions: The obtained results showed that muscle balance was disturbed in most children. Only in 4 (2.5%) out of 16 tested children no deviations from the norm were found. Słowa kluczowe: statyka miednicy, ocena norm długości mięsni, równowaga mięśniowa Key words: statics of the pelvis, assessment of muscle length norms, muscle balance Wstęp Odpowiednia statyka miednicy oraz równowaga mięśniowa jest niezmiernie ważna dla prawidłowej postawy ciała. Dzieci w przedziale wiekowym 7 9 lat są szczególnie narażone na wadliwe ukształtowanie się budowy ciała. Już od najmłodszych lat u dzieci pojawiają problemy z przykurczem mięśni odpowiadających za prawidłową postawę ciała. Jest to związane z coraz mniejszą aktywnością fizyczną. 91

2 Kwart. Ortop. 12, 1, str. 92, ISSN Dzieci znaczną cześć wolnego czasu spędzają w bezruchu tj. przed komputerem lub telewizorem. Niestety nie należą do rzadkości zwolnienia lekarskie z lekcji wychowania fizycznego, co z kolei przekłada się na zaburzony łańcuch biokinematyczny: kręgosłup lędźwiowy, miednica, stawy biodrowe mają wpływ na układ podporowy narządu ruchu i pozostają w ścisłym związku z nierównowagą statyczną miednicy i mięśni. Okolica lędźwiowo krzyżowa u człowieka od wielu lat jest tematem badań jako miejsce powstawania wielu schorzeń. Ten najbardziej złożony anatomicznie i funkcjonalnie odcinek narządu ruchu, to splot różnych elementów kostnych zespolonych poprzez układ więzadłowo torebkowy i stawowy w jeden zespół czynnościowy, którym zawiaduje Centralny Układ Nerwowy. Zespół ten można by w sposób bardzo nieudolny i niedoskonały przyrównać do złożonego mechanizmu zegara, w którym naruszenie choćby jednego z najmniejszych trybików będzie powodowało wadliwą pracę całego mechanizmu. Kość krzyżowa jest podstawą, na której osadzony jest kręgosłup. Wszystkie asymetrie i obciążenia działające czy to w górnych partiach naszego ciała czy od podłoża będą powodowały zaburzenia równowagi w całym łańcuchu biokinematyczny. Celem pracy jest wykazanie zależności odpowiednich elementów w obrębie miednicy poprzez zweryfikowanie następujących hipotez. Czy ocena statyki miednicy oparta o testy wyprzedzenia pozwala ocenić dysfunkcję stawów krzyżowo biodrowych? Czy asymetria ustawienia punktów topograficznych miednicy związana jest z zaburzeniem funkcji stawów krzyżowo biodrowych, które współdecydują o jej statyce? Czy zaburzenie elastyczności mięśni tonicznych /brak długości/ wybranych grup mięśniowych jest przyczyną zaburzeń czynnościowych w obrębie miednicy? Materiał i metody badań Badania przeprowadzono na 16 zdrowych dzieciach (6 klas, w tym 79 chłopców i 81 dziewczynek) Szkoły Podstawowej Nr. 1 w Skawinie. Badani pochodzili z grupy wiekowej 7 9 lat. Badania zostały przeprowadzone w oparciu o topografię miednicy, testy odpowiadające za statykę miednicy; test Piedelou, testy więzadłowe, test Thomayera) oraz na podstawie norm długości mięśni odpowiadające za prawidłowe ułożenie miednicy /Ryc. 1,2,3,4,5,6/ Rycina 1. Badanie ustawienia grzebieni kości biodrowych Materiał własny. 92

3 Kwart. Ortop. 12, 1, str. 93, ISSN Rycina 2. Badanie ustawienia kolców biodrowych przednich górnych i dolnych Rycina 3. Rycina 4. Testy Piedelou różnych pozycjach pozycjach /pozycja stojąca/. Pozycja siedząca. Pacjent siedzi okrakiem na leżance. Badanie wykonuje się jak wyżej, tylko w siadzie okrakiem na leżance. (ryc. 5.) Interpretacja jak wyżej. Rycina 5. Testy Piedelou różnych pozycjach pozycjach /pozycja siedząca / 93

4 Kwart. Ortop. 12, 1, str. 94, ISSN Rycina 6. Test Derbolowskiego Testy więzadłowe: Więzadła biodrowo lędźwiowe: w czasie badania więzadła biodrowo lędźwiowe zginamy staw kolanowy i biodrowy, a kończynę dolną przywodzimy w kierunku drugiego stawu biodrowego. W czasie tego ruchu wywieramy ucisk na staw kolanowy w osi uda. Interpretacja: Po kilku sekundach pojawiają się ciągnące dolegliwości bólowe, które świadczą o funkcjonalnym skróceniu i przeciążeniu więzadeł. Ból pojawiający się przy rozciąganiu więzadła biodrowo lędźwiowego przenosi się do okolicy pachwinowej. (ryc. 7) Rycina 7. Rycina 8. Więzadła biodrowo - krzyżowe: przy badaniu więzadeł krzyżowo kolcowych i krzyżowo biodrowych maksymalnie zginamy kończynę dolną w stawie kolanowym i biodrowym oraz przywodzimy ją w kierunku przeciwnego stawu ramiennego. W czasie ruchu wywieramy nacisk na staw kolanowy w osi uda. Interpretacja: Ból pojawiający się przy rozciąganiu więzadła krzyżowo kolcowego i krzyżowo biodrowego do dermatomu S1 grzbietowo bocznie od okolicy biodra do kolana. (ryc.13) Więzadła krzyżowo guzowe: w czasie badania więzadła krzyżowo guzowe maksymalnie zginamy kończynę dolną w stawie kolanowym i biodrowym oraz przemieszczamy kończynę dolną w kierunku leżącego po tej samej stronie stawu ramiennego. Interpretacja: Ból pojawiający się przy rozciąganiu więzadła krzyżowo guzowego na grzbietową stronę uda. (ryc. 9) [1] 94

5 Kwart. Ortop. 12, 1, str. 95, ISSN Rycina 9. Test Thomayera: test palce podłoga. W pozycji na stojąco, w lekkim rozkroku poleca się badanemu wykonać skłon do przodu, tak aby osoba badana palcami u rąk dostała do podłoża. Normą w tym badaniu jest gdy badany dotyka palcami podłoża, dopuszczalne jest też odległość 5 cm od końców palców u rąk do podłoża. (ryc. 1) Rycina 1. Ocena elastyczności mięśni dotyczyła mięśni odpowiadających za statykę miednicy: 1. Miesień gruszkowaty: badany leży na plecach, zgina stawy kolanowe do 9, rotuje uda do wewnątrz. Norma długości jest wtedy, gdy między zrotowanymi udami uzyskujemy kąt 9. (ryc. 11.) 95

6 Kwart. Ortop. 12, 1, str. 96, ISSN Rycina Mięsień biodrowo lędźwiowy: badanemu poleca się usiąść na brzegu leżanki, jedną ręką biernie zgina mu się staw kolanowy i biodrowy do oporu, następnie poleca się badanemu położyć się z luźno spuszczoną drugą nogą poza leżankę, jednocześnie druga ręką terapeuty asekuruje się plecy badanego. Norma długości badanego mięśnia wynosi (- 5) tzn. że badana noga ma opaść ( - 5) poniżej poziomu leżanki.(ryc. 12) Rycina 12. Rycina Mięsień naprężacz powięzi szerokiej: badany leży na plecach, jedna noga wyprostowana w stawie kolanowym i biodrowym, poleca się badanemu umieść wyprostowaną nogę nieco ponad druga a następnie maksymalnie przywieść. Norma dla danego mięśnia wynosi od do. (ryc. 13) 4. Mięsień prosty uda m. czworogłowego badany leży na brzuchu, zginamy biernie staw kolanowy. Za normę uznajemy gdy przy biernym zginaniu, badany dostanie pietą do pośladka. (ryc. 14) Rycina 14. Rycina Mięśnie kulszowo goleniowe: badany leży na plecach, przy wyprostowanym stawie kolanowym zgina maksymalni biodro. Norma dla danej grupy mięśniowej wynosi 9 w zgiętym stawie biodrowym. [7] (ryc. 15) 6. Mięśnie przywodziciele: badany leży na plecach, odwodzi maksymalnie nogi wyprostowane w stawach kolanowych. Za normę uznajemy, gdy badany odwiedzie wyprostowane nogi i uzyska 9. (ryc. 16) 96

7 Kwart. Ortop. 12, 1, str. 97, ISSN Rycina Mięsień czworoboczny lędźwi: badany stoi, dłonie wzdłuż ciała, zaznaczamy końce palców u rąk po obu stronach ciała, badany wykonuje skłony w bok najpierw po jednej stronie następnie po drugiej. Zaznaczamy końce palców po wykonaniu skłonów. Norma długości dla obu badanych mięśni jest wtedy gdy po obu stronach zaznaczenie jest na jednej wysokości. (ryc. 17, 18) Rycina 17. Rycina 18. Wyniki badań Tabela 1. Informacje dotyczące badanych osób. dziewczynki łącznie procent dzieci 51% 49% 1% wiek śr 8 lat Tabela 2. Ocena długości dla m. biodrowo lędźwiowy Norma długości 97 Brak dziewczynki (klasy II i III) (klasy II i III)

8 Kwart. Ortop. 12, 1, str. 98, ISSN Tabela 3. Ocena długości dla m. gruszkowatego Norma długości 98 Brak dziewczynki (klasy II, III) (klasy II, III) Tabela 4. Ocena długości dla mm. przywodzicieli. Norma długości Brak długości dziewczynki (klasy II i III) (klasy II i III) Tabela 5. Testy więzadłowe dziewczynki klasy II i III klasy II i III Test na rozciąganie odpowiednich więzadeł więzadło biodrowo - lędźwiowe więzadła krzyżowo kolcowe i krzyżowo - biodrowe więzadło krzyżowo - guzowe brak norma brak norma brak norma brak norma brak norma brak norma Tabela 6. Ocena długości dla mm. kulszowo goleniowych. Norma długości Brak dziewczynki (klasy II i III) (klasy II i III) Tabela 7. Ocena długości dla m. prostego uda Norma Brak dziewczynki (klasy II i III) (klasy II i III)

9 Kwart. Ortop. 12, 1, str. 99, ISSN Tabela 8. Test Thomayera Test Tomayera NORMA BRAK NORMY dziewczynki (klasy II i III) 7 11 (klasy II i III) Tabela 9. Ocena długości dla m. czworobocznego lędźwi. Norma 99 Brak dziewczynki (klasy II i III) (klasy II i III) Tabela 1. Test Piedelou Wynik testu brak norma w staniu brak norma brak norma w siadzie brak norma dziewczynki klasy II i III klasy II i III Norma długości Brak Rycina 19. Ocena długości mięśnia biodrowo lędźwiowego. Normę długości badanego mięśnia po stronę prawej uzyskały 63 dziewczynki (78%) i 53 chłopców (66%), po stronie lewej 68 dziewczynek (84%) i 53 chłopców (67%). Brak tego mięsnia zarejestrowano po stronie prawej u 18 dziewczynek (22%) i 27 chłopców (34%). Po lewej stronie u 13 dziewczynek (16%) i 26 chłopców (33%).

10 Kwart. Ortop. 12, 1, str. 1, ISSN Norma długości Brak Rycina. Ocena długości dla mięśnia gruszkowatego. 1 Mięsień gruszkowaty po stronie prawej wykazywał normę u 73 dziewczynek (9%) i 66 chłopców (84%), a po lewej 75 dziewczynek (93%) oraz 7 chłopców (89%). Brak był 1% dziewczynek oraz 16%hłopców. Po stronie lewej brak obserwujemy u 6 dziewczynek (7%) i u 9 chłopców (11%) Norma długości mm. przywodziciele Brak Rycina 21. Ocena długości dla mięsni przywodzicieli. W grupie mięśni przywodzicieli brak nie występuje u żadnej dziewczynki, natomiast pojawia się u 6 chłopców (8%) brak norma brak norma więzadło biodrowo-lędźwiowe Rycina 22. Test na rozciągowość więzadła biodrowo lędźwiowego. 66 Więzadło biodrowo lędźwiowego po stronie prawej normę uzyskało 68 dziewczynek (84%) i 62 chłopców (78%).Brak po stronie prawej wykazało 13 dziewczynek (16%) oraz 17 chłopców (21%).

11 Kwart. Ortop. 12, 1, str. 11, ISSN Po stronie lewej normę obserwujemy u 67 dziewczynek (83%) i u 66 chłopców (84%). Normy po stronie lewej nie uzyskało 14 dziewczynek (17%) oraz 13 chłopców (16%) brak norma praw a 3 5 brak norma lew a w ięzadła krzyżow o kolcow e i krzyżow o - biodrow e 11 Rycina 23. Test na rozciągowość więzadeł krzyżowo kolcowych i krzyżowo biodrowych. Powyższa rycina przedstawiają ocenę długości więzadeł krzyżowo kolcowych i krzyżowo biodrowych. Więzadła zostały zbadane z prawej i lewej strony. Po stronie prawej normę uzyskało 77 dziewczynek (95%) i 75 chłopców (95%). Normę po stronie lewej uzyskało 78 dziewczynek (96%) oraz 74 chłopców (94%). Brak po stronie prawej wykazało 4 dziewczynki (5%) oraz 4 chłopców (5%). Po stronie lewej brak obserwujemy u 3 dziewczynek (4%) i u 5 chłopców (6%) brak 64 norma 58 brak 61 norma 59 więzadło krzyżowo - guzowe Rycina 24. Test na rozciągowość więzadła krzyżowo guzowego. Normę długości więzadła krzyżowo guzowego po stronę prawej uzyskało 64 dziewczynki (79%) i 58 chłopców (91%). Normę długości po stronie lewej uzyskało 61 dziewczynek (75%) i 59 chłopców (75%). Natomiast brak długości po stronie prawej pojawił się u 17 dziewczynek (21%) i u 21 chłopców (26%). Po lewej stronie brak występuje u dziewczynek (25%), oraz u chłopców (25%).

12 Kwart. Ortop. 12, 1, str. 12, ISSN Norma długości Brak Rycina 25. Ocena długości dla mięśni kulszowo goleniowych. 12 Brak po stronie prawej uzyskano u 5 dziewczynek (62%) oraz 69 chłopców (87%). Po stronie lewej brak obserwujemy u 53 dziewczynek (65%) i u 71 chłopców (9%) Norma Brak Rycina 26. Ocena długości mięśnia prostego uda. Brak długości po stronie prawej pojawił się u 41 dziewczynek (51%) i u 31 chłopców (39%). Po lewej stronie brak występuje u 44 dziewczynek (54%), a u chłopców pojawia się w 33 przypadkach (42%) Rycina 27. Test Thomayera NORMA BRAK NORMY

13 Kwart. Ortop. 12, 1, str. 13, ISSN Powyższa tabela i wykres przedstawia Test Thomayera. Z ryciny wynika, iż 7 dziewczynek (86%) uzyskało normę oraz 58 chłopców (73%). Natomiast 11 dziewczynek (14%) nie mieściło się w normie, oraz 21 chłopców (27%) Norma Brak Rycina 28. Ocena długości mięśnia czworobocznego lędźwi. 13 Brak długości tego mięśnia po stronie prawej wykazało 8 dziewczynek (1%) oraz 6 chłopców (8%). Po stronie lewej brak obserwujemy u 8 dziewczynek (1%) i u 12 chłopców (15%) dodatni ujemny dodatni ujemny dodatni ujemny dodatni ujemny praw a lew a praw a lew a w staniu Rycina 29. Test Pidelou w staniu i siedzeniu. Przykładowa Karta Badania Pacjenta Imię i nazwisko:. Klasa: II a w siadzie dziew czynki wiek: 8 lat Płeć: (dz/ch) Badanie statyki miednicy 1.Topografia Kolce biodrowe przednie górne - - Kolce biodrowe przednie dolne - - Szczyty talerzy biodrowych Testy Pidelou w pozycji stojącej - - w pozycji siedzącej - - w pozycji leżącej Testy więzadłowe więzadło biodrowo - lędźwiowe + + więzadła krzyżowe kolcowe i krzyżowo - biodrowe - - więzadło krzyżowo - guzowe Test Tomayera 12 cm 5. Ocena równowagi m. biodrowo lędźwiowy - mięśniowej, m. gruszkowaty - - długości m. naprężacz powięzi szerokiej - - m. czworogłowy uda 2cm 2cm mm. kulszowo goleniowe mm. przywodziciele - - m. czworoboczny lędźwi - -

14 Kwart. Ortop. 12, 1, str. 14, ISSN Dyskusja W pracy Katarzyny Barczyk, Tadeusza Skolimowskiego oraz Arletty Hawrylak Kształtowanie się asymetrii tułowia u dzieci w młodszym wieku szkolnym został poddany ocenie kąt nachylenia miednicy. U przebadanych dzieci w przedziale wiekowym 7 9, (146 chłopców oraz 152 dziewczynki) wynika, iż u większości uczniów kolec biodrowy tylny górny jest wyżej względem prawego. [8] Jak wynika z badań przeprowadzonych przez Saulicza E. i Nowotnego J. na grupie 163 dziewcząt i chłopców w wieku od 4 do lat asymetria miednicy w płaszczyźnie poprzecznej i czołowej jest poważnym problemem dotykającym aż 7% badanej populacji dzieci i młodzieży. [2] Również w kolejnej pracy badawczej Saulicza pt Wpływ zastosowania niektórych technik mobilizacji miednicy na statykę ciała w płaszczyźnie strzałkowej u dziewcząt wynika, że w badanych grupach dziewcząt zaobserwowano znaczną zależność pomiędzy wielkością nachylenia miednicy w płaszczyźnie czołowej a ukształtowaniem kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej. [3] W pracy zbiorowej Marcina Grudzień, Agnieszki Bogacz, Agaty Wojcieszyk Asymetria w płaszczyźnie czołowej i poprzecznej wśród uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych na terenie miasta Bielska Białej asymetria miednicy może dotyczyć różnych płaszczyzn. Badania przesiewowe wśród dzieci i młodzieży szkól bielskich ograniczyły się do przeanalizowania płaszczyzny czołowej. Nieprawidłowości w jej obrębie stwierdzono u prawie 1/3 chłopców w wieku 7-12 lat. Wśród wszystkich dziewcząt jej zaburzenia wystąpiły w przedziale od 19,7%- 25,8%.[4] Natomiast Bibrowicz i Skolimowski badając 756 dzieci w młodszym wieku szkolnym określili częstość występowania asymetrii miednicy w płaszczyźnie czołowej na poziomie 61%. Nie zanotowali oni różnic międzypłciowych w występowaniu tych zaburzeń. [5] W badaniach Grabary nie stwierdzono tak dużej częstości występowania asymetrii miednicy w płaszczyźnie czołowej w wieku szkolnym, bowiem zaobserwowano ją tylko u 3% dziewcząt i 7% chłopców, natomiast znacznie częściej zauważano jej skręcenie w płaszczyźnie poprzecznej (6% dziewcząt i 65% chłopców) [6]. W Szkole Podstawowej w Nądni w filii Nowa Wieś Zbąska przebadano 3 dzieci z klas I i II. Oceniano postawę ciała. Wyniki badań stwierdziły, że u 1/3 dzieci występuję przykurcz mięsni kulszowo goleniowych oraz zwiększony kąt przodopochylenia miednicy stwierdzono u 4 uczniów. [7] W pracy Graffa K., Bronowskiego A., Napiórkowskiej M., Okurowskiego L., Damanieckiego J., Ustawienie miednicy u dziewcząt zdrowych i z bocznym skrzywieniem kręgosłupa wynika, że asymetryczne ustawienie miednicy jest dość powszechnym zjawiskiem występującym wśród dziewcząt w wieku 9-16 lat. Pomimo występującej asymetrii ustawienia miednicy w grupie zdrowych dziewcząt, ujawniającej się w obrębie narządu ruchu, dzięki kompensacyjnym mechanizmom nie zawsze dochodzi do powstania wady postawy ciała. [9] Prawidłowa statyka miednicy oraz równowaga mięśniowa jest uwarunkowana od naszego trybu życia. Nie zawsze zdajemy sobie sprawę jak dużą role odgrywa w naszym życiu aktywność fizyczna. Często już na etapie szklonym redukujemy ruch do absolutnego minimum za co płacimy wysoką cenę, jaka jest deformacja mięśni i stawów. 14

15 Kwart. Ortop. 12, 1, str. 15, ISSN Oczywiście przekłada się to na zaburzony łańcuch biokinematyczny: kręgosłup lędźwiowy, miednica, stawy biodrowe, które mają wpływ na układ podporowy narządu ruchu i pozostają w ścisłym związku z nierównowagą statyczną miednicy i mięśni. Środowiskiem ucznia jest szkoła i dom. Tam spędza on większość czasu, a zadaniem nauczycieli i rodziców jest kontrolowanie prawidłowego rozwoju dziecka. Warunki w jakich żyje, uczy się i wypoczywa dziecko, w znacznym stopniu wpływają na jego postawę. Wiele wad powstaje na skutek niekorzystnych wpływów środowiskowych. Bez zmiany czy usunięcia czynników powodujących powstanie wady, niemożliwe jest osiągnięcie korekcji postawy. Należy w okresie wzrastania stworzyć dziecku prawidłowe warunki rozwoju psychoruchowego gwarantujące w przyszłości dobrą sylwetkę, prawidłową postawę i zadowalającą wydolność organizmu. Należy jak najwcześniej wczepić nawyk dbałości o postawę rozpoczynając od samych siebie a następnie zacząć oddziaływać na samych uczniów. Uczniowie natomiast powinni przenieść prawidłowy wzorzec do domów rodzinnych. Pamiętajmy, że dzieci od najmłodszych lat naśladują starszych i naszym zadaniem jest aby przekazać jak najlepsze wzorce aktywności fizycznej, co z pewnością będzie owocowało w przyszłości. Moja praca jest próbą przedstawienia ścisłej zależności odpowiednich elementów w obrębie miednicy co w konsekwencji może wykazać zaburzoną statykę oraz równowagę mięśniową. Wnioski 1. Statyka miednicy w oparciu o testy wyprzedzenia pozwala określić funkcję stawów krzyżowo biodrowych. 2. Stawy krzyżowo biodrowe odgrywają decydującą rolę w statyce miednicy, jednak o ich ruchomości decydują także struktury łączno tkankowe, do których zaliczamy mięśnie, więzadła, powięzi oaz torebki stawów. 3. Brak norm długości wybranych grup mięśniowych jest przyczyną zaburzeń czynnościowych miednicy, co potwierdzają przeprowadzone badania na grupie dzieci w wieku szkolnym 7-9 lat. Piśmiennictwo 1. Buckup K., Testy kliniczne w badaniu kości stawów i mięśni, PZWL; Warszawa 7, Saulicz E. i Nowotny J., Niektóre zaburzenia statyki ciała i ich korekcja, AWF Katowice, 1998, Saulicz E., Wpływ zastosowania niektórych technik mobilizacji miednicy na statykę ciała w płaszczyźnie strzałkowej u dziewcząt, Medycyna Sportowa wyd nr Grudzień M., Bogacz A., Wojcieszyk A., Asymetria w płaszczyźnie czołowej i poprzecznej wśród uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych na terenie miasta Bielska Białej 5. Bibrowicz K., Skolimowski T., Występowanie zaburzeń symetrii postawy w płaszczyźnie czołowej u dzieci od 6-9 lat. Fizjoterapia 1995, 3, Grabara M., Wady postawy ciała u dzieci w wieku szkolnym. Wychowanie fizyczne i zdrowotne, 4, 12,

16 Kwart. Ortop. 12, 1, str. 16, ISSN Barczyk K., Skolimowski T., Hawrylak A., Kształtowanie się asymetrii tułowia u dzieci w młodszym wieku szkolnym. Fizjoterapia Polska 4, 3, 4, Graff K., Bronowski A., Napiórkowska M., Okurowski L., Komaniecki J., Ustawienie miednicy u dziewcząt zdrowych i z bocznym skrzywieniem kręgosłupa, Fizjoterapia Polska 8, 4, 8,