Wychowanie do odpowiedzialności cz. III Aleksandra Karasowska W poprzednich artykułach został opisany model kształtowania odpowiedzialnej postawy

Transkrypt

1 1 Wychowanie do odpowiedzialności cz. III Aleksandra Karasowska W poprzednich artykułach został opisany model kształtowania odpowiedzialnej postawy dziecka. Dorosły towarzyszy dziecku w zrozumieniu skutków jego złego zachowania, wspierając je w rozwiązywaniu dylematów moralnych i prowadząc do zmiany. W tej części zamierzam pokazać ostatni etap tego procesu, w którym dziecko dokonuje zadośćuczynienia i deklaruje gotowość zmiany swojego zachowania, a także przedstawić pewne ogólne refleksje dotyczące proponowanego modelu wychowania. Etap IV Zmiana Inicjatywa zmiany należy do samego dziecka. Dorosły oczekuje, aż ono zadeklaruje gotowość powstrzymania się na przyszłość od takich zachowań i naprawienia szkody. Powinien jednak być konsekwentny, tzn. trwać przy swoich oczekiwaniach: Twoje zachowanie musi się zmienić, Sprawa musi zostać rozwiązana z osobami, które skrzywdziłeś. Kiedy dziecko jest już gotowe, dorosły wspiera je w rozwiązaniu problemu ustala wspólnie z nim zasady na przyszłość, a także formę zadośćuczynienia. Powinien zadbać o to, aby zadośćuczynienie było adekwatne do wyrządzonego zła. Czasami dziecko chce mieć sprawę z głowy i proponuje to, co dla niego najłatwiejsze, nie dbając o osoby, które skrzywdziło. Dobrym pomysłem jest zachęcenie go do skonsultowania z taką osobą formy przeprosin czy zadośćuczynienia. Zapytanie jej: Co mogę zrobić, żeby ci to wynagrodzić?. Ważne też, żeby bardzo konkretnie ustalić z dzieckiem: Co zrobi? Wobec kogo? W jaki sposób? Kiedy? Warto uświadomić dziecku, że nie każdą szkodę da się naprawić: nie można cofnąć raniących słów, bólu, którego ktoś doznał, nie można przywrócić utraconego życia (tak jak to się dzieje w grach komputerowych). Zranienia pozostawiają blizny, kłamstwo, kradzież, niedotrzymywanie słowa naruszają zaufanie, które niełatwo jest odbudować. Często też nie da się naprawić zniszczonej rzeczy. Dlatego tak ważne jest powstrzymywanie się od złych czynów. Kiedy jednak się zdarzą, trzeba dążyć do zadośćuczynienia skrzywdzonym osobom najlepiej jak to jest możliwe. Następnie, kiedy dziecko już wszystko wypełni, dorosły podsumowuje z nim całą sytuację, pytając: Czego się nauczyłeś?, Jakie wyciągasz wnioski na przyszłość?. Ostatnim krokiem jest odnowienie kredytu zaufania: Popełniłeś błąd, naprawiłeś go, teraz wiem, że mogę ci zaufać.

2 2 Także na tym etapie dorośli popełniają kilka typowych błędów: Odpuszczają, kiedy dziecko wykazuje pierwsze przejawy skruchy zwalniając je z odpowiedzialności za naprawienie szkody czy relacji z innymi osobami. Sami naprawiają szkodę za dziecko, uznając, że ono nie potrafi lub nie będzie chciało tego zrobić. Wymuszają przeprosiny czy naprawienie szkody. Zadośćuczynienie jest aktem dobrowolnym i tylko wtedy jest ono prawdziwe i wartościowe. Wymuszone przeprosiny przebiegają zwykle w atmosferze lekceważenia i braku szacunku, co jest ogromną stratą. Zapominają o odnowieniu kredytu zaufania, trzymając dziecko w poczuciu, że nie jest w porządku. Taka sytuacja jest bardzo destrukcyjna, dziecko, które doświadcza ciągłego braku zaufania, traci motywację do angażowania się w konstruktywne działania i łatwo usprawiedliwia swoje złe zachowania: Nie mam nic do stracenia. W tym miejscu dorośli często pytają: Co zrobić z dzieckiem, któremu nie zależy na zaufaniu? Taka sytuacja oznacza, że zaufanie w jego relacjach z otoczeniem zostało zniszczone. Lub w ogóle nie zaistniało. Nie mając takich doświadczeń, nie może ono dążyć do czegoś, czego nie zna. Tak więc inicjatywa należy tu do nas, dorosłych, trzeba stworzyć warunki, w których dziecko doświadczy, że jest dorosły, który we mnie uwierzył. Nie jest to łatwe. Musimy zainwestować w dziecko i podejmujemy ryzyko, że ono nas zawiedzie. Podczas jednego ze szkoleń rozważaliśmy trudne sytuacje wychowawcze. W pewnej chwili odezwał się młody nauczyciel twierdząc stanowczo, że już nigdy nie uwierzy uczniowi. Widząc, że jest bardzo wzburzony, powiedziałam: Pewnie stało się coś trudnego?. Wtedy nauczyciel opowiedział o zdarzeniu, gdy zaufał chłopcu i jego matce, dał im szanse na naprawienie szkody, nie wyciągnął konsekwencji, a oni nie dotrzymali umowy i w wyniku tego sam poniósł konsekwencje służbowe. Uczestnicy słuchali, kiwając głowami. Widziałam, że też przeżyli podobne sytuacje. W grupie zapanowała atmosfera przytłoczenia, braku nadziei. Nie wiedząc, jak z tego wyjść, zapytałam: A co dalej z tym chłopcem?. Wtedy, nauczyciel zaczął opowiadać, że wszyscy w szkole są już przeciwko niemu i chcą się go pozbyć, a on próbuje chłopca bronić i zaangażować w zajęcia, które prowadzi poza szkołą. Zaskoczona, zapytałam dlaczego to robi? Bo on już nikogo nie ma i boję się, że zejdzie na złą drogę odpowiedział. Słowa nauczyciela poruszyły wszystkich. Nagle stało się jasne, że wbrew pierwotnym deklaracjom, ponownie inwestuje w przegrane dziecko! Zobaczyliśmy czym jest prawdziwe oddanie wychowawcy, który zostaje zraniony, a mimo to nie rezygnuje z powierzonego mu ucznia, ciągle o niego walczy. Zaczęliśmy się więc zastanawiać, jak mądrze pokierować tą sytuacją, aby chłopiec naprawdę doświadczył daru zaufania i był w

3 3 stanie odpowiedzialnie go przyjąć. Została zaplanowana następująca strategia: 1) Nauczyciel spotka się indywidualnie z chłopcem, zapyta go, jak widzi swoją sytuację w szkole. Następnie powie, jak sam ocenia zachowanie chłopca i jego relacje z innymi osobami. Powie też, że chce nadal walczyć o niego i ujawni swoje prawdziwe motywy: Zależy mi na tym, żebyś poszedł dobrą drogą. 2) Zapyta, czy rozumie czym jest zaufanie i przeanalizuje razem z nim wcześniejsze wydarzenia tak, aby chłopiec zrozumiał, że zawiódł. Ustali z nim sposoby naprawienia zła, które wyrządził. Przedstawi mu też propozycję uczestniczenia w zajęciach. Odegraliśmy scenkę rozmowy z chłopcem, w której ujawnił się jego opór i trzeba było szukać właściwych słów, aby do niego dotrzeć. Na koniec uczestnicy postawili pytanie: a co będzie, jeżeli on znów zawiedzie?. Rozważając to, stwierdziliśmy, że tak może być. Oddany nauczyciel może zrobić wszystko co w jego mocy, aby uratować ucznia. Ma wpływ na swoje własne działania ważne, aby były mądre, przemyślane. Jednak ostateczny efekt zależy od dziecka, które w swojej wolności może przyjąć dar zaufania lub go odrzucić. Kiedy coś darujemy, oddajemy to całkowicie i nie wiemy, co z tym zrobi druga osoba. Ważne, aby mieć świadomość, że dar jest cenny sam w sobie. Odrzucenie go nie zmniejsza jego wartości. Dla tego chłopca, który wyraźnie ulega złu, walka oddanego nauczyciela o dobro w jego życiu, może być jedynym doświadczeniem prawdziwego wsparcia, miłości. Nawet jeżeli teraz nie potrafi tego przyjąć, być może doświadczenie to zaowocuje w przyszłości. Wychowawcy zadają jeszcze inne pytanie: Co zrobić, jeżeli dziecko nie deklaruje poprawy, nie chce przeprosić, ani naprawić szkody?. Prawdopodobnie oznacza to, że nadal nie przyjmuje odpowiedzialności za swoje zachowanie. Tak wiec musimy się cofnąć do wcześniejszych etapów, sprawdzając, czy rozumie normę i jak ocenia dokonany czyn. Może też być konieczne, jak już wcześniej wspomniałam, doświadczenie przez dziecko konsekwencji takiej postawy. Zdarza się też, że dziecko od razu samo wychodzi z inicjatywą, przepraszając lub proponując naprawienie szkody. Może to oznaczać jego dużą dojrzałość moralną, ale czasami stanowi sposób ucieczki od odpowiedzialności próbuje szybko załatwić sprawę, żeby uniknąć kary lub wyrzutów sumienia. W takiej sytuacji musimy sprawdzić, czy jest świadome swojej winy. Możemy zapytać: Za co przepraszasz? Powiedz, co zrobiłeś źle?. Możemy też poprosić dziecko, aby wysłuchało, co dla nas oznaczało jego zachowanie. Opisany tu model z pewnością jest bardzo wymagający dla wychowawcy. Patrząc na niego z perspektywy szkolnego życia można by powiedzieć: Nie ma na to czasu, każdego dnia zdarza się tyle niewłaściwych zachowań uczniów, że nikt nie ma już siły o tym rozmawiać.

4 4 Tak więc przyjmujemy cele krótkofalowe: koncentrujemy się na zapewnieniu dyscypliny, aby móc przeprowadzić lekcję. Jest to uzasadnione z praktycznego punktu widzenia lekcja nie jest czasem na rozwiązywanie problemów wychowawczych. Jeżeli jednak poprzestaniemy na dyscyplinowaniu uczniów, nie rozwiążemy problemów, które często kryją się za ich niewłaściwymi zachowaniami. Będziemy ciągle działać na etapie powstrzymania destrukcji, nie próbując budować podstaw do trwałych zmian w zachowaniu ucznia czy klasy. Jest to tzw. kryzysowy styl działania, który przyczynia się do generowania kolejnych kryzysów. W ten sposób inwestujemy całe nasze siły w walkę z narastającym złem, tracąc nadzieję, że jest możliwa współpraca, rozwój, przyjazne relacje. Proponowany model kładzie nacisk na rozwijanie zdolności rozumowania moralnego, które, jak wykazały badania Kohlberga i innych osób, ma istotny związek z zachowaniem: im wyższy jest poziom rozumienia sytuacji w odniesieniu do norm moralnych, tym bardziej zachowanie jest spójne z tymi normami. 1 Innym, przyjętym tu założeniem, jest zasada pedagogiczna Marii Montessori: skoncentrujmy wysiłek na wzmacnianiu tego, co dobre i w taki sposób, aby dobro pozostawiało coraz mniej miejsca na zło. Oznacza to dążenie do wyprowadzenia dobra z każdej sytuacji niewłaściwego zachowania dziecka. Model nie pokazuje różnic w podejściu do dziecka w zależności od jego wieku i poziomu rozwoju poznawczego. Moje doświadczenia w pracy z rodzicami i wychowawcami pokazują, że taki sposób rozwiązywania trudnych sytuacji wychowawczych jest najbardziej korzystny w przypadku starszych dzieci i nastolatków. Jednak także w przypadku małych dzieci wrażliwi wychowawcy czy rodzice potrafili przejść razem z dzieckiem przez cały proces zrozumienia zachowania w kontekście norm społecznych, posługując się bajką, opowiadaniem, metaforą, rysunkiem lub dramą. Tak więc kierunek działania jest taki sam, natomiast treść i formy przekazu muszą być dostosowane do możliwości poznawczych konkretnego dziecka. W placówkach dla młodzieży pracujących w oparciu o zasady podejścia skoncentrowanego na rozwiązaniu, stosuje się podobny model wychowawczy, nazwany Stopnie Odpowiedzialności. Jest to dokonana przez Krystiana Labudę adaptacja pomysłu Bena Furmana i Tapani Ahola. 2 Wychowanek przechodzi 7 stopni, które prowadzą go do przyjęcia odpowiedzialności za swoje zachowanie: przyznanie się, zrozumienie, przeproszenie, zadośćuczynienie, obietnica, zadbanie o innych. Na każdym z tych stopni realizuje określone zadania. Jest to pomysł na samodzielną pracę wychowanka, przy wsparciu dorosłego. Taki sposób działania jest bardzo trafny w stosunku do starszej młodzieży. W przypadku dzieci, konieczna jest większa inicjatywa i odpowiedzialność

5 5 dorosłego za rozwiązanie problemu wychowawczego, co pokazuje zaproponowany przeze mnie model. Jest on realizowany od kilku lat w świetlicach socjoterapeutycznych prowadzonych przez Stowarzyszenie św. Filipa Nereusza w Rudzie Śląskiej. Jego praktyczne zastosowanie zostało opisane w artykułach A. Szulirz i J. Szarzyńskiej-Głód Trudne sprawy w świetlicy kradzieże, agresja, konflikty, opór. Jak wynika z ich relacji, przynosi obiecujące efekty, prowadząc do umocnienia norm moralnych wewnątrz społeczności placówki. Autorka jest psychologiem, pracownikiem dydaktycznym SWPS w Warszawie. 1 L. Kohlberg, A. Higgins, School democracy and social interaction, w: W. M. Kurtines, J. L. Gewirtz (red.), Moral development through social interaction, Wiley-Interscience, New York 1987, s