OPIS METODOLOGII BADAŃ ZASTOSOWANEJ W PROJEKCIE WZLOT

Transkrypt

1 OPIS METODOLOGII BADAŃ ZASTOSOWANEJ W PROJEKCIE WZLOT A. Informacje ogólne Cele projektu: Cele badawcze projektu WZLOT związane były z opracowaniem diagnozy sytuacji społecznej zbiorowości, zamieszkujących największe miasta województwa łódzkiego, zagrożonych w sposób szczególny ubóstwem i wykluczeniem społecznym w cyklu życia oraz w międzypokoleniowym przekazie. Uwaga została skupiona przede wszystkim na różnych kategoriach mieszkańców obszarów o dużej koncentracji ludności biednej ( enklawach biedy ), ponieważ badania prowadzone w innych krajach wskazują na to, że zubożałe sąsiedztwo stanowi ważny czynnik w procesie wewnątrz- i międzypokoleniowej transmisji biedy i wykluczenia społecznego. W polu zainteresowań zespołu realizującego projekt WZLOT znalazły się zbiorowości niszowe, które nie były dotąd (z wyjątkiem dorosłych mieszkańców enklaw biedy) przedmiotem szczegółowych analiz naukowych: dzieci żyjące w miastach na obszarach określonych jako enklawy dziecięcej biedy, dzieci i młodzież niepełnosprawna, mieszkańcy łódzkich enklaw biedy, nastoletni rodzice zamieszkujący takie spauperyzowane sąsiedztwa. Badania zrealizowano w Łodzi, Bełchatowie, Pabianicach, Piotrkowie Trybunalskim, Radomsku, Tomaszowie Mazowieckim i w Zgierzu. Komponent diagnostyczny projektu składał się z czterech niezależnie zrealizowanych modułów: 1/ Bieda w dzieciństwie jako zagrożenie biedą i wykluczeniem społecznym w przyszłości zrealizowany w siedmiu miastach, 2/ Niepełnosprawność w dzieciństwie jako szczególne zagrożenie biedą i wykluczeniem społecznym w przyszłości zrealizowany w siedmiu miastach, 1

2 3/ Wczesne rodzicielstwo jako zagrożenie biedą i wykluczeniem społecznym zrealizowany w Łodzi, 4/ Mieszkańcy łódzkich enklawy biedy 10 lat później zrealizowany w Łodzi. Ogólnie w trakcie realizacji projektu zebrano: 1408 ankiet z uczniami klas VI uczęszczającymi do szkół o najwyższym udziale dzieci dożywianych; 350 wywiadów pogłębionych (w tym 230 wywiadów z dorosłymi respondentami, 80 wywiadów z dziećmi, a więc łącznie 310 wywiadów z badanymi z grup niszowych, i 40 wywiadów z ekspertami); Zestaw dokumentów programowych i sprawozdań instytucji pomocowych działających w Łodzi i 6 wybranych miastach na rzecz klientów zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz informacje o działaniach prowadzonych w miastach na rzecz dzieci i młodzieży zagrożonych wykluczeniem i ich rodzin. Ponadto, w celu pozyskania szczegółowych informacji o miastach, w których realizowano projekt, przygotowany został kwestionariusz opisu miasta składający się z 12 działów przedmiotowych (podstawowe dane, populacja miasta, aktywność zawodowa mieszkańców, bezrobocie, gospodarka miasta, budżet miasta, mieszkalnictwo, edukacja i kultura, pomoc społeczna, społeczeństwo obywatelskie, zdrowie, uwagi i spostrzeżenia). B. Moduły realizowane w Łodzi i miastach B1. Moduł: Bieda w dzieciństwie jako zagrożenie biedą i wykluczeniem społecznym w przyszłości Celem badania Bieda w dzieciństwie jako zagrożenie biedą i wykluczeniem społecznym w przyszłości było uzyskanie wiedzy dotyczącej obszarów deprywacji, której doświadczają dzieci (12/13 lat) zamieszkujące miejskie obszary koncentracji 2

3 dziecięcej biedy. Realizacja tego modułu odbywała się w dwóch odrębnych blokach tematycznych w badaniu ilościowym posłużono się ankietą audytoryjną, w badaniu jakościowym wywiadami swobodnymi. a/ badanie ilościowe Zastosowane procedury Ankieta audytoryjna została przeprowadzona w klasach szóstych w szkołach podstawowych we wszystkich 7 miastach. Dobór szkół do badania był celowy - wyselekcjonowano takie szkoły, w których występuje nadreprezentacja dzieci wychowujących się w rodzinach wspieranych przez pomoc społeczną. Zastosowaną techniką badawczą była ankieta audytoryjna. Przed przeprowadzeniem badań właściwych narzędzie poddano pilotażowi oraz ocenie psychologa. Tabela nr 1 Zestawienie dotyczące liczby szkół, klas oraz ogólnej liczby respondentów Miasto szkół klas wypełnionych ankiet Łódź Bełchatów Pabianice Piotrków Trybunalski Tomaszów Mazowiecki Radomsko Zgierz SUMA Ankiety zrealizowano w okresie listopad 2008 grudzień b. badania jakościowe Zastosowane procedury 3

4 Badania, w których uczestniczyli uczniowie klas szóstych zostały przeprowadzone we wszystkich siedmiu miastach. Spośród szkół, w których przeprowadzano ankiety audytoryjne wyselekcjonowane zostały placówki o zróżnicowanym udziale dożywianych dzieci. W Łodzi wybrano 5 szkół podstawowych spośród jedenastu. Podczas dokonywania wyboru uwzględniona została lokalizacja szkół. W poszczególnych miastach województwa łódzkiego zostały wyselekcjonowane po jednej szkole z każdego miasta. Kryterium doboru stanowił w tym przypadku najwyższy procent uczniów dożywianych. W badaniu posłużono się wywiadem swobodnym z listą dyspozycji do wywiadu. Listy respondentów stworzone zostały przez nauczycieli, pedagogów lub psychologów szkolnych, którym przekazano list do rodziców opatrzony formularzem zgody na udział dziecka w badaniach. Wywiady przeprowadzone zostały w okresie styczeńmarzec 2009 przez zespół ankieterski na terenie szkół, do których uczęszczają respondenci. Tabela nr 2 Zestawienie przeprowadzonych wywiadów jakościowych z uwzględnieniem miejsca zamieszkania i płci respondentów Nazwa miasta dziewczynek chłopców Ogółem w miastach Łódź Bełchatów Pabianice 3-3 Piotrków 2-2 Trybunalski Radomsko Tomaszów Mazowiecki Zgierz Ogółem

5 W związku z faktem, iż w kilku przypadkach zidentyfikowano niespójności pomiędzy informacjami o sytuacji konkretnego dziecka otrzymanymi przed wywiadem od pracowników szkoły oraz ogólną wiedzą o warunkach życia w zubożałych sąsiedztwach a wypowiedziami nastoletnich respondentów, zdecydowano się na zastosowanie triangulacji danych przeprowadzając krótkie wywiady swobodne z pedagogami i psychologami poświęcone sytuacji życiowej, materialnej i rodzinnej każdego z badanych uczniów. B2. Moduł: Niepełnosprawność w dzieciństwie jako szczególne zagrożenie biedą i wykluczeniem społecznym w przyszłości Celem badania Niepełnosprawność w dzieciństwie jako szczególne zagrożenie biedą i wykluczeniem społecznym w przyszłości był opis i diagnoza sytuacji rodzin, których dziecko zostało dotknięte niepełnosprawnością. Dla uzyskania pełniejszego opisu sytuacji niepełnosprawnych nastolatków do badania włączono także osoby zawodowo mające kontakt z niepełnosprawną młodzieżą. W badaniu szczególny nacisk położono na aspekt wsparcia instytucjonalnego, z jakiego korzystają rodziny dzieci z niepełnosprawnością. Zastosowane procedury Badania w ramach tego modułu przeprowadzono we wszystkich 7 miastach. Respondentami byli nastolatkowie z niepełnosprawnością ruchową (fizyczną), zarówno wrodzoną, jak i nabytą; do udziału w badaniach kwalifikowały się także dzieci z chorobami przewlekłymi oraz różnego typu schorzeniami i ubytkami zdrowia (niedowłady, deformacje, amputacje). Respondenci to uczniowie gimnazjum (14-16 lat) realizujący obowiązek szkolny w trybie integracyjnym lub indywidualnym, ewentualnie dzieci uczęszczające do klas masowych, będąc w tzw. normie intelektualnej lub też z upośledzeniem w stopniu lekkim; przede wszystkim dzieci dorastające w rodzinach wspieranych przez pomoc społeczną. W badaniach 5

6 uczestniczyły także matki (względnie ojcowie) wszystkich nastoletnich respondentów. W większości dane osobowe respondentów zostały uzyskane za pośrednictwem szkół, do których uczęszczają uczniowie z niepełnosprawnością. Innymi źródłami danych osobowych respondentów były: miejskie ośrodki pomocy społecznej, ośrodki rehabilitacyjne, organizacje pozarządowe. Dane kontaktowe do osób uczestniczących w badaniu w charakterze ekspertów uzyskiwane były za pośrednictwem instytucji, w których pracują respondenci ewentualnie tzw. metodą kuli śnieżnej. Wywiady realizowano w miejscach pracy respondentów. W przypadku wszystkich trzech grup respondentów w badaniu użyto wywiadu swobodnego z listą poszukiwanych informacji jako narzędzia umożliwiającego dostosowanie scenariusza wywiadu i formy zadawanych pytań do specyficznych cech respondenta. Tabela nr 3 Zestawienie zrealizowanych wywiadów swobodnych Miasto wywiadów z dziećmi z niepełnosprawno ścią wywiadów z rodzicami wywiadów z ekspertami Wywiady zrealizowano od października 2008 do marca 2009 roku. Razem Łódź Piotrków Tryb Pabianice Tomaszów Maz Bełchatów Zgierz Radomsko Razem:

7 B3. Działania podejmowane na rzecz dzieci i młodzieży zagrożonej w Łodzi i miastach Na podstawie informacji zawartych w kwestionariuszach opisu miast, zestawień przygotowanych przez lokalnych koordynatorów badań oraz przesłanych przez niektóre instytucje i organizacje pozarządowe, a także informacji uzyskanych w przeprowadzonych poza projektem wywiadów fokusowych z przedstawicielami służb zidentyfikowano częściowo działania podejmowane w Łodzi oraz w miastach 50+ na rzecz dzieci i młodzieży zagrożonych wykluczeniem społecznym. Stworzono listy działań i inicjatyw podejmowanych przez władze samorządowe, instytucje pomocy społecznej, szkoły podstawowe i gimnazja, instytucje rynku pracy oraz organizacje III sektora z uwzględnieniem aktywności realizowanych przez kościoły i związki wyznaniowe. Listy te przedstawiono uczestnikom seminariów we wszystkich miastach, w których realizowano projekt WZLOT celem uzupełnienia opracowanych zestawień. Prace wykonane w ramach projektu ograniczyły się do sporządzenia zbiorczych list aktywności podejmowanych w danym mieście. Z całą pewnością (zwłaszcza w przypadku Łodzi) listy te nie są kompletne, w ich tworzeniu badacze wykorzystali dane dostępne im w momencie realizacji projektu. Ponadto, wiedza uzyskana na temat jakości i efektywności prowadzonych działań jest znikoma instytucje będące przedmiotem zainteresowania w sporadycznych przypadkach prowadzą analizy dotyczące efektów swojej pracy. C. MODUŁY ZREALIZOWANE WYŁĄCZNIE NA TERENIE ŁODZI C1. Moduł: Wczesne rodzicielstwo jako zagrożenie biedą i wykluczeniem społecznym Celem modułu Wczesne rodzicielstwo jako zagrożenie biedą i wykluczeniem społecznym było 1/ określenie wymiarów biedy i wykluczenia nastoletnich rodziców zamieszkujących miejskie obszary zdegradowane społecznie i ekonomicznie (enklawy 7

8 biedy), oraz 2/ skonfrontowanie wymiarów biedy i wykluczenia nastoletnich rodziców z deklarowanym i rzeczywistym oddziaływaniem polityki i usług społecznych. Założono, że nastoletnie rodzicielstwo może stanowić mechanizm przekazywania i utrwalania biedy. Zastosowane procedury Moduł badawczy dotyczący nastoletniego rodzicielstwa zrealizowano wyłącznie na terenie Łodzi. Badaniami objęto dwie kategorie respondentów. Pierwszą grupę stanowili kobiety i mężczyźni, którzy zostali rodzicami przed ukończeniem 20 r.ż., zamieszkujący obszary Łodzi zdegradowane społecznie i ekonomicznie oraz będący członkami gospodarstw domowych wspieranych przez pomoc społeczną lub/i poprzez zasiłek rodzinny. Założono, że pierwsze dziecko respondenta/tki powinno urodzić się w latach , a zatem najstarsze z dzieci będą miały 7 lat w momencie badania. Jednakże rygorystyczne zastosowanie tego kryterium nie było możliwe ze względu na trudności z ustaleniem liczby i miejsca zamieszkania respondentów spełniających wyżej wymienione kryteria. Dlatego, jeśli udało się pozyskać respondentkę/a mających starsze dziecko, wywiady przeprowadzono również z nimi. Podstawowe źródło danych osobowych respondentów kobiet i mężczyzn stanowiły publiczne instytucje podległe władzom Miasta Łodzi. Ze względu na początkowo małą ilość osób spełniających kryteria doboru próby oraz mały wśród nich udział mężczyzn stosowano również metodę kuli śnieżnej, pozyskując dane potencjalnych respondentów od osób, z którymi już przeprowadzono wywiad. Drugą grupą osób objętych badaniami w ramach omawianego modułu byli eksperci czyli osoby, które w swojej pracy zawodowej mają bezpośredni kontakt z nastoletnimi rodzicami. Celem wywiadów z nimi było uzupełnienie diagnozy sytuacji życiowej i informacji o źródłach wsparcia dla nastoletnich rodziców oraz uzyskanie konkretnej wiedzy na temat istniejących przepisów i procedur mogących wpływać na sytuację życiową rodziców badanej grupy, a także faktycznego zastosowania tychże regulacji. 8

9 Lista respondentów ekspertów powstawała w miarę realizacji wywiadów z nastoletnimi rodzicami. Narzędziem zastosowanym w zbieraniu materiałów w przypadku obu kategorii respondentów w tym module był wywiad swobodny z listą poszukiwanych informacji. Wywiady z nastoletnimi rodzicami prowadzono w ich mieszkaniach albo w pomieszczeniach Instytutu Socjologii UŁ, ewentualnie w siedzibie Fundacji Instytut Inicjatyw Społecznych. Wywiady z ekspertami przeprowadzano w ich miejscach pracy. Tabela nr 4 Zestawienie zrealizowanych wywiadów swobodnych Kategoria respondentów przeprowadzonych wywiadów Nastoletnie matki 73 Nastoletni ojcowie 27 Eksperci 20 Razem 120 Wywiady zrealizowano w okresie październik 2008 marzec C2. Mieszkańcy łódzkich enklawy biedy 10 lat później Celem tego modułu było: 1/ zdiagnozowanie zagrożenia utrwalania się biedy i wykluczenia społecznego w Łodzi oraz 2/ sformułowanie rekomendacji dla władz Łodzi i instytucji pomocy społecznej. Zadania badawcze dotyczyły ustalenia przebiegu losów respondentów w ciągu ostatnich 10 lat, opisu losów i strategii życiowych przedstawicieli najmłodszego pokolenia badanych rodzin, którzy w latach 90-tych byli jeszcze dziećmi, analizy przeszłych działań i zaniechań zarówno mieszkańców 9

10 łódzkich enklaw biedy, jak i instytucji społecznych, z zamiarem odkrycia mechanizmów sprzyjających wychodzeniu z biedy oraz okoliczności i procesów podtrzymujących utrwalanie się biedy w następnych pokoleniach. Zastosowane procedury Moduł realizowano wyłącznie na terenie Łodzi. Próba dobrana została w sposób celowy. Podstawą doboru była lista respondentów z lat Badania przeprowadzono z 73 osobami, których adresy były dostępne po przeprowadzonej wstępnej aktualizacji miejsca zamieszkania. Próba została powiększona o członków ich rodzin, którzy w 1998 roku byli dziećmi, a obecnie są pełnoletni, oraz innych członków ich rodzin mieszkańców enklaw biedy (razem 90 wywiadów). Przyjęto, że należy przeprowadzić rozmowy co najmniej z dwoma generacjami tej samej rodziny. Zastosowane techniki badawcze to wywiad narracyjny oraz wywiad biograficzny. Wywiady przeprowadzano w miejscach zamieszkania badanych, co umożliwiało obserwację warunków mieszkaniowych i okolicy, w kilku przypadkach wywiady zrealizowano w siedzibie Instytutu Socjologii UŁ lub w pomieszczeniach Fundacji Instytut Inicjatyw Społecznych. Wywiady zrealizowano w okresie październik 2008-marzec D. SEMINARIA Z PRACOWNIKAMI USŁUG SPOŁECZNYCH W MIASTACH OBJĘTYCH REALIZACJĄ PROJEKTU WZLOT W czerwcu 2009 roku we wszystkich wybranych miastach z wyjątkiem Bełchatowa (w którym seminarium odbyło się we wrześniu 2009 roku) zrealizowano seminaria z pracownikami instytucji pomocowych, organizacji świadczących usługi społeczne oraz przedstawicielami władz lokalnych. W trakcie seminariów zaprezentowano wstępne wersje raportów lokalnych. Uczestnicy seminariów proszeni byli o pytania i komentarze po 10

11 prezentacji każdej części raportu. Uzyskano w ten sposób informacje zwrotne, które wykorzystano w opracowywaniu raportu końcowego. Podsumowanie Wszystkie zadania związane z realizacją komponentu diagnostycznego projektu WZLOT wykonane zostały zgodnie z przyjętymi założeniami. Pod wieloma względami projekt miał charakter innowacyjny uzyskano zróżnicowane dane dotyczące sytuacji grup niszowych dzieci wychowujących się w enklawach biedy, niepełnosprawnej młodzieży pochodzącej z, nastoletnich rodziców zamieszkujących spauperyzowane sąsiedztwa zbiorowości te do tej pory nie były przedmiotem pogłębionego zainteresowania naukowców. Po raz pierwszy w Polsce zastosowano badania panelowe powracając do respondentów biorących udział w wywiadach 10 lat wcześniej, zyskując tym samym jednocześnie opis sytuacji życiowej kolejnego pokolenia, które wyrosło w enklawach biedy i potwierdzenie tezy o międzygeneracyjnej transmisji ubóstwa i problemów społecznych w spauperyzowanych sąsiedztwach. Stworzono charakterystykę miast, w których realizowany jest projekt ze szczególnym uwzględnieniem kwestii społecznych oraz sporządzono inwentarz działań podejmowanych w największych miastach województwa na rzecz dzieci zagrożonych biedą i wykluczeniem społecznym oraz ich rodzin. Zgromadzono olbrzymi materiał badawczy w skali, jak się wydaje, niespotykanej dotychczas w polskich, socjologicznych badaniach nad biedą i wykluczeniem społecznym. Należy podkreślić tutaj zarówno liczbę zebranych ankiet audytoryjnych, jak i wielkości prób w modułach jakościowych w dwóch przypadkach znacznie wykraczające poza standardy przyjęte w tego typu badaniach. Badania jakościowe ujawniły ponadto wiele zaskakujących faktów związanych z warunkami egzystencji i strategiami życiowymi badanych. Stwierdzono także, że działania podejmowane dotychczas przez instytucje pomocowe w stosunku do przynajmniej dwóch badanych zbiorowości nastoletnich rodziców i mieszkańców enklaw biedy nie przynoszą pożądanych efektów. Także w przypadku niepełnosprawnej młodzieży zdiagnozowano luki w działaniach 11

12 podejmowanych przez instytucje pomocowe oraz system edukacyjny. Konieczna jest więc zmiana metod pracy, tworzenie systemowych rozwiązań i usprawnianie działań podejmowanych na rzecz dzieci i młodzieży zagrożonych ubóstwem. 12