Długoterminowe zabezpieczenie rodziny w systemie emerytalnym

Transkrypt

1 dr Agnieszka Chłoń-Domińczak Instytut Statystyki i Demografii Szkoła Główna Handlowa Długoterminowe zabezpieczenie rodziny w systemie emerytalnym 1. Wstęp Współczesne systemy ubezpieczeń społecznych, w tym systemy emerytalne, realizują dwa ważne z perspektywy społecznej cele. Pierwszym z nich jest realokacja dochodów w przebiegu życia, która oznacza, że osoby w trakcie swojej aktywności zawodowej i uczestnictwa w rynku pracy opłacają składki, dające im możliwość korzystania ze świadczeń emerytalnych w okresie, kiedy z powodu wieku zakończą swoją aktywność zawodową. Realokacja ta może odbywać się za pośrednictwem rynku pracy w ramach systemów niefinansowych (repartycyjnych), w których emerytury wypłacane są z bieżących wpłat dokonywanych przez osoby pracujące, lub za pośrednictwem rynków finansowych, gdzie emerytury finansowane są z oszczędności gromadzonych i inwestowanych w trakcie aktywności zawodowej. W przypadku realizacji tego celu, wszelkiego rodzaju przerwy w aktywności na rynku pracy skutkują zmniejszaniem się uprawnień emerytalnych. Dotyczy to w szczególności okresów opieki nad dziećmi, kiedy osoby zaprzestają swojej aktywności zawodowej. Z perspektywy zabezpieczenia rodzin istotny jest drugi cel społeczny, którym jest redystrybucja dochodowa, pozwalająca na zapewnienie odpowiedniego dochodu emerytalnego osobom, które nie mogły zgromadzić odpowiednio wysokiego świadczenia ze względu na niskie dochody lub krótki okres zatrudnienia objętego ubezpieczeniem społecznym. Jednym z istotnych elementów konstrukcji systemów emerytalnych jest zabezpieczenie dochodu na starość uwzględniającego istotne z punktu widzenia polityki społecznej okresy w trakcie kariery zawodowej i rodzinnej osób. 1

2 Redystrybucja ta może mieć różny charakter w postaci zapewnienia minimalnego gwarantowanego dochodu (redystrybucja dochodowa) lub też przez finansowanie ze środków publicznych praw emerytalnych za okresy pozostawania poza aktywnością zawodową (w szczególności ze względu na opiekę nad dziećmi). Z perspektywy zabezpieczenia rodziny i percepcji roli rodzicielstwa w systemie emerytalnym ważne jest zarówno to, w jaki sposób taka redystrybucja się dokonuje, a także to, kto jest obejmowany takimi rozwiązaniami. Jest to przedmiotem niniejszej ekspertyzy. Opracowanie opiera się na przeglądzie rozwiązań międzynarodowych dotyczących uwzględniania okresów opieki nad dziećmi w systemach emerytalnych w krajach OECD, które ilustruje zarówno podejście do rodzicielstwa stosowane w tych krajach z perspektywy długookresowego zabezpieczenia dochodowego, jak i skalę tego zabezpieczenia. Dodatkowo dokonane jest szczegółowe porównanie rozwiązań stosowanych w krajach europejskich, które mają zbliżoną do Polski konstrukcję systemu emerytalnego Formy zapewnienia dochodów na starość za okresy związane z opieką nad dzieckiem w krajach OECD Okresy opieki nad dziećmi są w wielu krajach OECD uwzględniane do obliczenia emerytury (patrz: OECD, 2012). Jedynie w przypadku nielicznej grupy krajów, głównie wywodzących się z tradycji anglosaskiej, opieka nad dziećmi nie jest uwzględniania jako okres przyczyniający się do wzrostu wysokości uprawnień emerytalnych (patrz Tabela 1). Wyjątek stanowią rozwiązania, które przeciwdziałają obniżeniu emerytury ze względu na brak opłacania składek. Tabela 1. Kraje OECD, które w swoich systemach emerytalnych nie mają rozwiązań uwzględniających okres opieki nad dzieckiem. Kraj Australia Istniejące rozwiązanie Zabezpieczenie minimalnej emerytury przez system gwarancji, zależny od sytuacji dochodowej. Podczas okresów poza pracą 1 Na podstawie opracowania: Chłoń-Domińczak A., Franco D., Palmer E., The First Wave of NDC Reforms: The Experiences of Italy, Latvia, Poland, and Sweden, w: Holzmann R., Palmer E., Robalino D. (red). Nonfinancial Defined Contribution Pension Schemes in a Changing Pension World, Bank Światowy 2012, str

3 Kanada Islandia Irlandia Nowa Zelandia Stany Zjednoczone można dokonywać wpłat indywidualnych na poczet przyszłej emerytury. Nie są płacone składki za okres opieki nad dziećmi do 7. roku życia. Okres ten nie jest uwzględniany przy obliczeniu średnich zarobków. W ramach ogólnego systemu gwarancji emerytury podstawowej. Okres opieki nad dziećmi nie ma wpływu na prawo do emerytury z systemu publicznego. Okres opieki nad dziećmi nie ma wpływu na prawo do emerytury z systemu publicznego. W zasadzie brak rozwiązań. Źródło: analiza własna na podstawie OECD (2011) 2, dane z roku W zdecydowanej większości krajów OECD istnieją specjalne rozwiązania, które prowadzą do uwzględnienia okresu opieki nad dzieckiem w wysokości przyszłej emerytury. W praktyce, w każdym z krajów, w którym takie rozwiązanie występuje, jest ono inne, co wynika zarówno ze specyfiki systemów emerytalnych w tych krajach, jak i z przyjętych kierunków realizacji polityki rodzinnej. Zestawienie stosowanych rozwiązań przedstawia Tabela 2. Tabela 2. Kraje OECD, które w swoich systemach emerytalnych stosują rozwiązania uwzględniające okres opieki nad dzieckiem. Kraj Austria Belgia Zastosowane rozwiązanie Składki emerytalne od ustalonej pensji w wysokości 1350 euro są opłacane do 4 lat na jedno dziecko. Tylko 2 lata na dziecko są uwzględnione w wymaganiach dotyczących stażu pracy uprawniającego do emerytury. Za osobę korzystającą z urlopu lub ograniczenia wymiaru czasu pracy ze względu na opiekę nad dzieckiem są opłacane składki od pełnej ostatniej pensji przez maksimum trzy lata. Warunkiem skorzystania z tej możliwości jest co najmniej 12-miesięczny okres pracy u pracodawcy. Jeżeli osoba rezygnuje z pracy, składki nie są opłacane. 2 Pensions at a Glance Retirement Income Systems in OECD and G20 countries, OECD, Paryż

4 Kraj Chile Czechy Dania Estonia Finlandia Zastosowane rozwiązanie Kobietom po osiągnięciu wieku 65 lat jest przyznawany bon emerytalny za każde dziecko. Odpowiada on kwocie 10% składek od minimalnego wynagrodzenia z okresu opieki nad dzieckiem, opłacanych przez okres 18 miesięcy, powiększonej o zyski z inwestowania składek emerytalnych do osiągnięcia przez kobietę wieku 65 lat. Kobietom przysługuje obniżenie wieku przejścia na emeryturę w zależności od liczby urodzonych dzieci (o rok w przypadku dwójki dzieci, 2 lata w przypadku trójki dzieci, 3 lata w przypadku czwórki i więcej dzieci). Ponadto okres opieki nad dziećmi (do 4. roku życia dziecka) nie jest uwzględniany przy obliczaniu dochodów w celu wyliczenia wysokości świadczenia emerytalnego, a więc nie obniża podstawy wymiaru emerytury. W okresie otrzymywania świadczeń rodzicielskich (52 tygodnie), do systemu emerytalnego wpłacana jest składka w podwójnej wysokości. Otrzymujący świadczenie płaci 1/3 składki, dwie trzecie opłacane jest przez rząd lub samorząd. Budżet państwa opłaca część składki emerytalnej przypadającą na pracodawcę przez okres do trzech lat za każde dziecko. Jest to kwota 20% od założonych zarobków (540 euro). Część pracowniczą składki na ubezpieczenie emerytalne opłacają osoby przebywające na urlopie rodzicielskim z otrzymywanych świadczeń. Składki emerytalne są opłacane przez okres otrzymywania zasiłku rodzicielskiego (11 miesięcy) w wysokości odpowiadającej składce od wynagrodzenia wynoszącego 1,17-krotność wynagrodzenia będącego podstawą do wypłacenia tego zasiłku. Pieniądze pochodzą z systemu emerytalnego. Po tym okresie, do czasu osiągnięcia przez dziecko wieku 3 lat (jeżeli osoba opiekująca się dzieckiem nie pracuje), składki emerytalne są odprowadzane od wynagrodzenia 588,54 EUR, odpowiadającego około 20% średniego wynagrodzenia w gospodarce. Płatnikiem 4

5 Kraj Zastosowane rozwiązanie składek jest w tym czasie budżet państwa. Okres opieki nad dzieckiem (podobnie jak czas studiów) nie jest uwzględniany przy obliczaniu wymiaru emerytury. Francja Matce wychowującej dziecko przez co najmniej 9 lat (do osiągnięcia przez dziecko wieku 16 lat) doliczane są 2 lata składkowe na każde dziecko przy określaniu uprawnień emerytalnych w publicznym systemie emerytalnym, niezależnie od tego, czy wcześniej pracowała. Oboje rodzice uzyskują do 10% zwiększenia wartości świadczenia emerytalnego, jeżeli wychowywali przynajmniej trójkę dzieci przez okres minimum 9 lat do osiągnięcia przez dzieci wieku 16 lat. Rodzicom, którzy mają prawo do świadczenia rodzinnego i dochód poniżej progu dochodowego przysługuje dodatkowo, za okresy pozostawania poza pracą lub pracy w niepełnym wymiarze w związku z opieką nad dzieckiem, składka opłacana do publicznego systemu emerytalnego od podstawy równej minimalnemu wynagrodzeniu (przez 3 lata za maksymalnie 2 dzieci, za kolejne dzieci przez 2 lata). Grecja Dodatkowy okres wliczany do stażu emerytalnego wynoszący 1 rok za pierwsze dziecko i po 2 lata za każde kolejne dziecko (maksymalnie do trójki dzieci). Uprawnienie dotyczy jednego z rodziców. Hiszpania Okres do 2 lat poza rynkiem pracy ze względu na opiekę nad dzieckiem jest zaliczany do stażu pracy uprawniającego do emerytury. Holandia Okresy opieki nad dziećmi (bez zarobków) są wliczane do emerytury w systemie publicznym. Nie ma specjalnych rozwiązań w systemach pracowniczych, aczkolwiek w pewnych sytuacjach możliwe jest dobrowolne opłacanie składek w tym okresie. Luksemburg Okresy opieki nad dzieckiem (2 lata za jedno dziecko i 4 lata za dwójkę dzieci) wliczane są do okresu ubezpieczenia. Podstawą obliczenia praw emerytalnych są zarobki przez rozpoczęciem 5

6 Kraj Łotwa Niemcy Norwegia Portugalia Zastosowane rozwiązanie opieki. Osoby z krótkim stażem pracy otrzymują dodatek do emerytury w wysokości 92 euro za dziecko. Okresy niepłacenia składek w trakcie wychowywania dzieci do 6. roku życia również wliczane są do stażu pracy uprawniającego do otrzymania emerytury. W przypadku trwającej dłużej niż 2 lata opieki nad dzieckiem, składki emerytalne za ten okres płacone są z budżetu państwa. W przypadku dzieci urodzonych w 1992 r. i młodszych jedno z rodziców uzyskuje w systemie emerytalnym 1 punkt emerytalny (odpowiednik składek opłacanych od średniego wynagrodzenia) za rok urlopu rodzicielskiego. W przypadku dzieci starszych jest to 1 punkt emerytalny za cały okres urlopu. Budżet państwa opłaca składki odpowiadające tym uprawnieniom. Mogą z nich skorzystać zarówno zatrudnieni, jak i niezatrudnieni rodzice. Składki mogą być również podzielone pomiędzy rodziców. Okresy opieki na dzieckiem wliczane są to stażu pracy wymaganego do emerytury. Rodzice dzieci mogą uzyskać bonus uzupełniający ich emeryturę w postaci 0,33 punktu emerytalnego rocznie za to, że jednocześnie pracują i opiekują się dziećmi, lub za opiekę nad każdym dzieckiem w wieku poniżej 10 lat (nie więcej niż 1 punkt emerytalny w roku). Konta emerytalne rodzica zajmującego się dziećmi do 6. roku życia zostaje zasilone kwotą odpowiadającą 4,5-krotności kwoty bazowej, co odpowiada około 71% przeciętnego wynagrodzenia. Składki rodziców, którzy mają zarobki niższe od 4,5 krotności kwoty bazowej, zostają uzupełnione do tej kwoty. Uzupełnienie może uzyskać zarówno matka, jak i ojciec, ale tylko jedno z nich w danym roku kalendarzowym Do obliczenia wysokości emerytury uwzględnia się okres urlopu macierzyńskiego (również jeśli matka pracowała w czasie urlopu na część etatu). Podstawą obliczenia są zarobki uśrednione z 6 miesięcy przed drugim miesiącem przypadającym po początku 6

7 Kraj Słowacja Słowenia Szwajcaria Szwecja Zastosowane rozwiązanie urlopu macierzyńskiego. Okres pracy w niepełnym wymiarze, ze względu na opiekę nad dzieckiem (do maksymalnie 3 lat na dziecko przed ukończeniem przez nie 12. roku życia) jest traktowany jak okres pracy na pełen etat. Składki emerytalne opłacane są za okres opieki nad dzieckiem do 6. roku życia. Podstawą wymiaru składek jest 60% średnich zarobków przed podjęciem opieki. Okres urlopu macierzyńskiego do roku jest uwzględniony w systemie emerytalnym. Składki (obliczane od kwoty minimalnego wynagrodzenia) są opłacane przez państwo. Rodzic, który w związku z opieką nad dzieckiem w wieku poniżej 3 lat pracuje w niepełnym wymiarze, traktowany jest w systemie emerytalnym tak, jakby pracował na pełen etat. Istnieje również możliwość dobrowolnego opłacania składek w okresie opieki nad dzieckiem do 7. roku życia. Okresy opieki nad dziećmi (do 16. roku życia) traktuje się w publicznym systemie emerytalnym tak, jakby osoby te zarabiały w tym czasie kwotę trzykrotności minimalnej emerytury w wysokości obowiązującej w roku, w którym rodzic odchodzi na emeryturę (w 2008 r. było to około 52% przeciętnego wynagrodzenia). W przypadku osób, które w okresie opiekowania się dziećmi pozostawały w związkach małżeńskich, ta dodatkowa kwota jest dzielona pomiędzy oboje współmałżonków. Za okres opieki nad dzieckiem składki opłacane są na jeden z trzech (najkorzystniejszy dla danej osoby) sposobów: 1. od kwoty wynagrodzenia uzyskiwanego przed rozpoczęciem opieki; 2. dla osób o niskich wynagrodzeniach (lub nie zarabiających) podstawą obliczenia wysokości składki jest 75% przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce; 3. w przypadku osób, których dochód nie zmniejsza się w trakcie opieki, konto emerytalne zostaje jednorazowo 7

8 Kraj Węgry Zastosowane rozwiązanie zasilone dodatkową kwotą bazową. Od zasiłków wypłacanych rodzicom są odprowadzane składki na ubezpieczenie emerytalne; świadczeniobiorca płaci część składki przypadającą na pracownika, a budżet państwa część przypadającą na pracodawcę. Za okres opieki nad dziećmi opłacane są składki emerytalne od wybranych zasiłków i innych świadczeń finansowych związanych z opieką nad dziećmi. Składka opłacana jest przez świadczeniobiorców (9,5% otrzymanych środków) oraz budżet państwa. Wielka Brytania W obu częściach publicznego systemu emerytalnego Włochy (podstawowej, należnej każdemu, kto przepracował odpowiednią ilość lat i opłacał składki, i dodatkowej, za którą opłaca się składki zależne od dochodów) istnieje ochrona okresów opieki nad dziećmi. Obejmuje ona również osoby niepracujące i te o niskich dochodach. W przypadku osób niepracujących okresy opieki nad dziećmi do 16. roku życia (pobierania świadczeń) obniżają wymiar stażu pracy wymagany dla uzyskania emerytury. W drugiej części systemu uwzględniane są okresy opieki nad dziećmi do 6. roku życia traktuje się je jak okresy opłacania składek na poziomie kwoty odpowiadającej progowi dochodowemu, od którego są opłacane składki na drugą część publicznej emerytury. Matki mają zwiększoną wysokość emerytury przez podniesienie wskaźnika służącego obliczeniu emerytury. W przypadku urodzenia jednego lub dwójki dzieci, matka otrzymuje świadczenie w wysokości takiej, jakby przechodziła na emeryturę o rok później, w przypadku trójki lub więcej dzieci o 2 lata później. Oznacza to podniesienie kwoty świadczenia emerytalnego odpowiednio o około 3% lub 6%. Źródło: analiza własna na podstawie OECD (2011) oraz Chłoń-Domińczak, Franco i Palmer (2012); dane z roku

9 Podsumowując rozwiązania stosowane w krajach OECD można stwierdzić, że kraje decydują się na uwzględnianie przy obliczaniu uprawnień emerytalnych okresów opieki w trakcie ich trwania (przez opłacanie na bieżąco składek) lub też w momencie przejścia na emeryturę (uwzględnienie tych okresów w formule emerytalnej, bony emerytalne ). Zwraca również uwagę to, że w większości przypadków emerytura za okres opieki liczona jest od kwoty niższej niż przeciętne wynagrodzenie. Podobnie, w większości krajów okresy opieki nad dziećmi uwzględniane są jedynie w przypadku pracowników, chociaż zdarzają się inne rozwiązania np. w Niemczech czy Chile, gdzie uprawnienia te nie zależą od statusu danej osoby na rynku pracy. Zwraca również uwagę to, że w większości omawianych krajów stosowane rozwiązania dotyczą obojga rodziców, którzy mogą wybrać, które z nich będzie miało okres opieki uwzględniony w swojej emeryturze. 3. Formy zapewnienia dochodów na starość za okresy związane z opieką nad dzieckiem w Polsce przed i po zmianie systemu emerytalnego. Zmiany systemu emerytalnego w Polsce, jak również uwarunkowania polityki społecznogospodarczej miały istotny wpływ na to, w jaki sposób okresy opieki nad dziećmi były i są obecnie uwzględniane w systemie emerytalnym. Ze względu na zmianę paradygmatu systemu emerytalnego w 1999 r. przejście z systemu o zdefiniowanym świadczeniu do systemu o zdefiniowanej składce zmienił się istotnie sposób uwzględniania okresów opieki nad dziećmi w systemie emerytalnym Urlopy macierzyńskie i wychowawcze w starym systemie emerytalnym W Polsce okres urlopów macierzyńskich i wychowawczych jest uwzględniany w systemie emerytalnym. Do końca 1998 r. okresy te były liczone jako tzw. okresy nieskładkowe w formule emerytalnej obowiązującej w starym systemie emerytalnym. Zgodnie z nią, za każdy rok okresów nieskładkowych osoba miała doliczane do emerytury 0,7% podstawy wymiaru emerytury (tj. uśrednionych z odpowiedniego okresu swoich zarobków, odniesionych do przeciętnego wynagrodzenia w kraju). Za każdy okres składkowy emerytura była zwiększana o 1,3% podstawy wymiaru. Takie rozwiązania oznaczały, że okres opieki na dzieckiem był uwzględniany w starym systemie emerytalnym w niższym wymiarze niż aktywność zawodowa, proporcjonalnie dla wszystkich kobiet, bez względu na wysokość osiąganych zarobków. Dodatkowo, łączna długość okresów nieskładkowych (w tym również okresu studiów wyższych) nie mogła 9

10 przekroczyć 1/3 okresów składkowych. Oznaczało to, że np. kobieta z wykształceniem wyższym, która urodziła trójkę dzieci i w przypadku każdego z nich korzystała z 2-letniego urlopu wychowawczego miała 11 (2x3+5) lat nieskładkowych. Aby w pełni zaliczyć je do emerytury, musiałaby przepracować co najmniej 33 lata, co oznaczałoby pracę do 64 roku życia, a więc znacznie powyżej wieku emerytalnego obowiązującego w starym systemie emerytalnym. Dodatkowo, ze względu na to, że podstawa wymiaru emerytury uwzględniała wynagrodzenia głównie osiągane pod koniec aktywności zawodowej, na rozwiązaniach tych korzystały przede wszystkim osoby, które osiągały najwyższe zarobki pod koniec swojej kariery zawodowej. Podobne zasady uwzględniania urlopów macierzyńskich i wychowawczych znajdują zastosowanie również przy naliczaniu kapitału początkowego, czyli kwoty uprawnień emerytalnych ze starego systemu emerytalnego, które są uwzględnione w nowym systemie emerytalnym Urlopy macierzyńskie i wychowawcze w nowym systemie emerytalnym Po zmianie systemu emerytalnego w 1999 r. niezbędna była zmiana sposobu uwzględniania urlopów macierzyńskich i wychowawczych w systemie emerytalnym. Wynikało to z przejścia z systemu o zdefiniowanym świadczeniu do systemu o zdefiniowanej składce, w którym wysokość emerytury jest uzależniona od wpłaconych składek emerytalnych. Dodatkowo, ze względu na podział składki na część niefinansową (konto w ZUS) oraz finansową (konto w OFE) istotne jest to, że składki opłacane są w trakcie trwania okresu, za który się należą. Począwszy od 1990 r. przyjęto, że składki te opłacane są od podstawy równej: otrzymywanemu zasiłkowi w trakcie trwania urlopu macierzyńskiego; minimalnemu wynagrodzeniu w trakcie trwania urlopu wychowawczego. Oznacza to, że składki opłacane za okres urlopu macierzyńskiego (a obecnie także ojcowskiego) są niemal równe tym, które są opłacane przed przejściem na urlop, różni je kwota składek na ubezpieczenia społeczne płacona przez osoby ubezpieczone. Inaczej jest w przypadku urlopów wychowawczych tutaj kwoty opłacanych składek są stałe im wyższe wynagrodzenie osoby, która korzysta z urlopu wychowawczego, tym 10

11 porównywalnie mniejsza wpłacona składka (i odwrotnie). W przypadku osób, które zarabiały kwotę zbliżoną do minimalnego wynagrodzenia, uzupełnienie składek w okresie urlopu wychowawczego było pełne. W ciągu 13 lat, które upłynęły od wdrożenia nowego systemu emerytalnego, kilkakrotnie zmieniała się podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, opłacanych za osoby przebywające na urlopach wychowawczych, co ilustruje Tabela 3. Od 2002 r. do 2008 r. kwota ta była obniżona do wysokości zasiłku stałego z pomocy społecznej, a po wdrożeniu nowych przepisów o pomocy społecznej świadczenia pielęgnacyjnego (w 2008 r. było to 420 zł). Tabela 3. Zmiany wysokości podstawy wymiaru składek emerytalnych i rentowych opłacanych przez budżet państwa za osoby na urlopach wychowawczych. Okres Wysokość podstawy wymiaru składki za okres urlopu wychowawczego 1 stycznia 1999 r. 31 grudnia 2001 r. Minimalne wynagrodzenie 1 stycznia 2002 r. 30 kwietnia 2004 r. Zasiłek stały z pomocy społecznej 1 maja 2004 r. 31 grudnia 2008 r. Świadczenie pielęgnacyjne 1 stycznia 2009 r. 31 grudnia 2011 r. Minimalne wynagrodzenie 1 stycznia 2012 r. i później 60% przeciętnego wynagrodzenia Źródło: opracowanie własne na podstawie ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych oraz nowelizacji tej ustawy. W roku 2006 rozpoczęła się dyskusja nad budowaniem kompleksowego programu polityki rodzinnej rządu, które zainicjowała Joanna Kluzik-Rostkowska (wiceminister, a następnie Minister Pracy i Polityki Społecznej). Jednym z proponowanych przez nią rozwiązań było zwiększenie podstawy wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe osób pozostających na urlopach wychowawczych. Ze względu na skrócenie kadencji parlamentu, rozwiązania te nie zostały uchwalone zgodnie z przyjętym pierwotnie harmonogramem. Po 2007 r. działanie to było kontynuowane przez rząd D. Tuska, czego efektem było zwiększenie składek opłacanych za osoby przebywające na urlopach wychowawczych. W latach były to składki obliczane na podstawie minimalnego wynagrodzenia (a zatem tak, jak pierwotnie założono w projekcie reformy emerytalnej), a od 2012 r. podstawa ta została zwiększona do 60% przeciętnego wynagrodzenia (o nieco więcej niż połowę). Tak określona 11

12 podstawa wymiaru jest równa wartości, od której opłacają składki osoby prowadzące działalność gospodarczą na własny rachunek. W przypadku kobiet zarabiających 60% przeciętnego wynagrodzenia (lub mniej) okresy urlopu wychowawczego są zatem co najmniej w pełni rekompensowane w systemie emerytalnym, natomiast wraz ze wzrostem zarobków powyżej tej kwoty wartość rekompensaty maleje. Oznacza to wyraźne ukierunkowanie redystrybucji związanej z zapewnieniem uprawnień w systemie emerytalnym na rodziców (głównie kobiety) o niskich zarobkach. 4. W jakim stopniu opłacanie składek za urlopy wychowawcze wpływa na wysokość emerytury w wybranych krajach UE? Rozwiązania stosowane w Polsce w zakresie zabezpieczenia emerytalnego osób przerywających pracę zarobkową, aby opiekować się dzieckiem, są w swoich założeniach zbliżone do rozwiązań stosowanych w większości krajów OECD. Należy jednak zwrócić uwagę na to, w jakim stopniu opłacane w tym czasie z budżetu państwa składki rekompensują ubytek w wysokości emerytury związany z przerwą w opłacaniu składek od osiąganego wynagrodzenia. Chłoń-Domińczak, Franco i Palmer (2012) prezentują takie porównanie dla czterech krajów, w których funkcjonuje zbliżony, oparty o zasadę zdefiniowanej składki, system emerytalny: Włoch, Łotwy, Polski i Szwecji. Porównanie to bazuje na wynikach symulacji uzyskanych z modelu emerytalnego stosowanego przez OECD 3 (Rysunek 1). Rysunek 1. Zmniejszenie emerytury (w proc. przeciętnego wynagrodzenia) z powodu przerwy w opłacaniu składek na ubezpieczenie emerytalne oraz jej zwiększenie z tytułu składek opłacanych za okres opieki w czterech analizowanych krajach (zgodnie ze stanem prawnym obowiązującym w 2010 r.) 3 Wyniki prognoz wysokości przyszłych indywidualnych emerytur są szacowane i publikowane co dwa lata przez OECD w publikacji Pensions at a Glance. Publikacje te zawierają również opis stosowanego modelu i przyjętych założeń. Model szacowany jest dla osoby, która zaczyna aktywność zawodową w wieku 20 lat i kontynuuje ją do osiągnięcia wieku emerytalnego. Prezentowane w ekspertyzie wyniki odnoszą się do osoby uzyskującej przeciętne wynagrodzenie. 12

13 Włochy Łotwa 0,04 0,02 0,00-0,02-0,04-0,06 1 rok 2 lata 3 lata 0,04 0,02 0,00-0,02-0,04-0,06 1 rok 2 lata 3 lata strata brutto uzupełnienie strata brutto uzupełnienie Polska Szwecja 0,04 0,02 0,00-0,02-0,04-0,06 1 rok 2 lata 3 lata 0,04 0,02 0,00-0,02-0,04-0,06 1 rok 2 lata 3 lata strata brutto uzupełnienie strata brutto uzupełnienie Źródło: Chłoń-Domińczak, Franco i Palmer (2012). Jak można zaobserwować na Rysunku 1, cztery kraje różnią się istotnie pod względem tego, w jaki sposób zmniejszenie emerytury w związku z opieką nad dzieckiem jest wyrównywane przez rozwiązania stosowane w ich systemach emerytalnych. W przypadku Włoch i Łotwy, rekompensata jest relatywnie niewysoka, nie jest również proporcjonalna do długości okresu opieki. W Polsce i w Szwecji rekompensata jest proporcjonalna do długości okresu opieki, przy czym system szwedzki gwarantuje niemal pełne uzupełnienie powstałego ubytku. W Polsce (w przypadku osób zarabiających przeciętne wynagrodzenie) jest to mniej niż połowa. Obecnie, co należy podkreślić, rekompensata ta jest wyższa i przekracza połowę zmniejszenia emerytury, ze względu na zwiększenie kwoty opłacanych składek od 2012 r. 5. Trajektorie biografii zawodowych i rodzinnych a uprawnienia emerytalne W analizie i ocenie rozwiązań w zakresie zabezpieczenia emerytalnego rodziców i opiekunów należy zwrócić uwagę na fakt, że jedynie wąska grupa rodziców, tylko tych zatrudnionych na długi okres (najczęściej na czas nieokreślony), może korzystać z opłacania składek za okres opieki z budżetu państwa. W świetle zmian zachodzących na rynku pracy, ma to istotne konsekwencje w postaci ograniczenia liczby rodziców objętych tymi rozwiązaniami. Nie dotyczą one bowiem 13

14 rodziców niepracujących zawodowo, ale także mających umowy o pracę na czas określony, które nie mogły skorzystać z urlopu wychowawczego ze względu na zakończenie okresu trwania umowy. Podobnie, z opłacania składek emerytalnych przez budżet państwa nie mogły korzystać osoby aktywne zawodowo, ale nie zatrudnione zgodnie z przepisami Kodeksu pracy: prowadzące działalność na rachunek własny lub pracujące na podstawie umów cywilno-prawnych (umowa zlecenie, umowa o dzieło), rolnicy. W efekcie, w obecnym stanie prawnym znaczna część rodziców nie korzystała z prawa do emerytury za okres sprawowania opieki nad małymi dziećmi. Jak pokazują statystki rynku pracy, różnymi formami niestandardowego zatrudnienia obejmowane są osoby młode, które również podejmują decyzje o posiadaniu pierwszego (lub kolejnego dziecka). Co ważne, znaczna część matek w okresie, kiedy ich dzieci są w wieku do 5 lat ogranicza swoją aktywność zawodową, aby potem do niej powrócić (por. Matysiak, ). W obecnym stanie prawnym istniało szereg przykładów trajektorii biografii rodzinnych i zawodowych, w których osoby w trakcie opieki nad dzieckiem nie miały opłacanych składek emerytalnych, co ilustruje Rysunek 2. W efekcie, pomimo podobnego zaangażowania w aktywność zawodową, osoby o różnym statusie zatrudnienia mają lub nie prawo do tego, aby za okres opieki nad dziećmi składki były opłacane. Rysunek 2. Przykładowe trajektorie losów rodzinnych i zawodowych a opłacanie składek na emerytury w obecnym stanie prawnym 4 Matysiak, A., Fertility developments in Central and Eastern Europe: the role of work-family tensions, Zeszyty Naukowe ISiD, Warszawa

15 Źródło: opracowanie własne Ze względu na różnorodność sytuacji osób, które decydują się na dziecko oraz sprawowanie nad nim osobistej opieki przez pierwsze lata jego życia, istotne jest określenie, czy w przypadku tej normy ważny jest status na rynku pracy, czy fakt opieki nad dziećmi. Biorąc pod uwagę z jednej strony zasadę równego traktowania obowiązującą w polityce społecznej, jak również możliwości różnorodnego łączenia okresów aktywności i sprawowania opieki nad dziećmi, zgodnie z polityką ułatwiania godzenia życia rodzinnego i zawodowego, istotne jest, aby rozszerzyć krąg osób które mają za okres opieki nad dziećmi opłacane składki emerytalne docelowo obejmując tym rozwiązaniem wszystkich opiekujących się dziećmi rodziców. W tym kierunku idą propozycje zmian w ramach pakietu polityki rodzinnej zaproponowane przez rząd w listopadzie 2012 r. Zgodnie z tymi propozycjami, od 2013 r. składki na ubezpieczenie emerytalne opłacane byłyby za rodziców opiekujących się dziećmi również po okresie pracy na umowę cywilnoprawną lub samozatrudnionych, prowadzących działalność rolniczą oraz nieubezpieczonych. Rysunek 3. Opłacanie składek na emeryturę za rodzica opiekującego się dzieckiem 15

16 TERAZ: OD 2013 R. TAKŻE: UMOWA ZLECENIE, SAMOZATRUDNIENIE DŁUŻEJ NIŻ 6 MIESIĘCY UMOWA ZLECENIE, SAMOZATRUDNIENIE KRÓCEJ NIŻ 6 MIESIĘCY PRACA NA ETACIE OD 60% ŚREDNIEGO WYNAGRODZENIA OD 60% ŚREDNIEGO WYNAGRODZENIA OSOBY BEZ UBEZPIECZENIA (NP. BEZROBOTNI, STUDENCI) OD 75% WYNAGRODZENIA MINIMALNEGO DZIAŁALNOŚĆ ROLNICZA OD 75% WYNAGRODZENIA MINIMALNEGO SKŁADKI NA KRUS Źródło: MPiPS Zgodnie z szacunkami Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, w 2013 r. liczba rodzicówopiekunów, za których państwo opłaci składki zwiększy się o niemal 175 tys. urodzonych dzieci (w przypadku, gdy rozwiązania weszłyby w życie od początku 2013 r.), w kolejnych latach, ze względu na prognozowany spadek liczby urodzeń, liczba opiekunów dzieci korzystających z opłacania składek będzie spadała (Rysunek 4). Rysunek 4. Liczba rodziców nowo urodzonych dzieci, za które państwo opłaci składki emerytalne 16

17 Źródło: MPiPS 6. Podsumowanie Biorąc pod uwagę założenia polityki społecznej w zakresie wspierania godzenia życia rodzinnego i zawodowego, stanowiące jeden z priorytetów strategii Unii Europejskiej, okresy przerwy w aktywności zawodowej ze względu na podjęcie opieki nad dzieckiem powinny być odpowiednio uwzględniane również w systemach emerytalnych tak, aby wysokość emerytury osób opiekujących się uwzględniała czas opieki. Większość krajów OECD stosuje w swoich systemach emerytalnych rozwiązania uwzględniające w wysokości emerytury czas przebywania na urlopach macierzyńskich, ojcowskich, rodzicielskich czy wychowawczych. Jednak tylko w nielicznej grupie krajów dotyczy to wszystkich rodziców decydujących się na opiekę, bez względu na to czy korzystają z wymienionych urlopów, czy też przerywają swoją pracę zarobkową w inny sposób (np. Niemcy). Różnorodny jest również zakres rekompensaty. Znaczna część krajów za podstawę uznawania praw emerytalnych lub opłacania składek w systemie emerytalnym przyjmuje kwoty ryczałtowe, z reguły zbliżone do minimalnego wynagrodzenia lub też znacznie poniżej przeciętnego wynagrodzenia. W efekcie, rodzice decydujący się na opiekę nad dziećmi mogą oczekiwać niższych emerytur w przyszłości. 17

18 Polska w zakresie objęcia uprawnieniami emerytalnymi rodziców-opiekunów nie odbiega istotnie od standardów obserwowanych w krajach OECD, chociaż znaczna część rodziców aktywnych zawodowo nie może skorzystać w przypadku decyzji o przerwaniu aktywności zawodowej ze względu na opiekę nad dzieckiem z możliwości opłacania ze ten okres składek emerytalnych z budżetu państwa. W efekcie można stwierdzić występowanie nierównego traktowania rodziców, ze względu na ich status na rynku pracy. Rozwiązania zaproponowane przez rząd w listopadzie 2012 r. eliminują to zjawisko, przez wprowadzenie zasady opłacania składek również za osoby nieubezpieczone w systemie ubezpieczeń społecznych lub aktywne zawodowo nie w ramach umowy o pracę: osoby świadczące usługi w ramach umów cywilno-prawnych, samozatrudnione, a także rolników. W efekcie możemy oczekiwać w przyszłości zmniejszenia zróżnicowania emerytur rodziców ze względu na fakt opiekowania się dzieckiem w domu, a także zmniejszenia ryzyka otrzymywania niskich świadczeń przez osoby które zdecydowały się na pozostanie przez pewien okres w domu ze względu na opiekę nad małym dzieckiem. 18