Recenzja dysertacji doktorskiej

Transkrypt

1 Katowice, 17 czerwca 2018 r. Recenzja dysertacji doktorskiej mgr Anny Solak Tempo wypowiedzi dziecięcych Przedstawiona do recenzji dysertacja doktorska mgr Anny Solak to dzieło liczące 256 stron. Opracowanie składa się z 2 części podstaw teoretycznych i analizy wyników badań, a także Wprowadzenia, Wniosków podsumowania, jak również bibliografii, spisu tabel, rysunków i wykresów. Układ, struktura pracy oraz kompozycja poszczególnych rozdziałów odpowiadają podjętemu tematowi. Moją uwagę zwraca sformułowany temat dysertacji, gdyż w Polsce brak badań realizacji tempa wypowiedzi dziecięcych. Co więcej, celem prowadzonych badań jest wyznaczenie normy tempa realizacji wypowiedzi tworzonych przez dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Oznacza to, że temat dysertacji nie tylko dotyczy brakującej luki poznawczej w zakresie ontogenezy mowy i cech uzusu językowego młodych użytkowników języka tu w aspekcie tempa wypowiedzi, ale Autorka dysertacji staje się prekursorem badań szybkości wypowiedzi dziecięcych w Polsce za pomocą opracowanego przez siebie instrumentarium. Jej propozycje zasługują na baczną uwagę, gdyż wyznaczają pewien standard epistemologiczny i empiryczny. Moją uwagę zwraca proporcja rozważań wprowadzających i teoretycznych do prezentacji metodologii badań i relacji z ich wyników. Okazuje się bowiem, że pierwszy z wyróżnionych wątków zajmuje 56 stron, a kolejny około 170. Ta cecha rozprawy zasługuje na szczególne docenienie i wyróżnienie. Lektura dysertacji ukazuje Doktorantkę jako badacza pracowitego i oddanego poszukiwaniu naukowej prawdy poprzez własne oryginalnie zaprojektowane i przeprowadzone badania uzusu językowego. Część I poświęcona jest omówieniu problemu mówienia i niemówienia jako składowych wypowiedzi. Rozważania Autorki stanowią tło dla opisanych w kolejnych częściach pracy metodologii i relacji z badań. W tej części poruszane są następujące zagadnienia: wypowiedź jako przedmiot zainteresowania lingwistyki stosowanej, mówienie

2 jako realizacja wypowiedzi, niemówienie jako nowy obszar badań lingwistyki stosowanej. Przedstawione tu analizy przybliżają perspektywę analizy szybkości wypowiedzi dziecięcych. Autorka sprawnie porusza się w kręgu zagadnień dotyczących fundamentalnych pojęć związanych z przedmiotem badań, świadomie wybierając te ujęcia, które stają się podstawą zaprojektowania badań. Przyjmuje tezę, że wypowiedź jest podstawową jednostką porozumiewania się (Bachtin 1986), co staje się podstawą do wyodrębniania materiału badawczego. Autorka przyjmuje, że w niniejszej pracy wypowiedziami będą: stworzone w warunkach potocznego dialogu, a więc możliwe do uchwycenia dzięki widocznej zamianie podmiotów mówiących, wcześniej nieprzygotowywane, czyli spontaniczne, utrwalane w postaci audio, komunikaty językowe, służące przekazaniu informacji na określony temat (Solak, wydruk, s. 15). Podjęta tematyka zostaje ukazana w szerokim kontekście epistemologicznym. Na uwagę zasługują rozważania Autorki dotyczące pojęć realizacja wypowiedzi, milczenie, tempo wypowiedzi, tempo mówienia. Badaczka swobodnie porusza się w nakreślonej perspektywie związanej z kontekstem poznawczym związanym z przedmiotem badań. Ta część dysertacji jest metodologicznie i poznawczo spójna, a jej poszczególne rozdziały podporządkowane są ukazaniu tempa wypowiedzi dzieci w szerokiej perspektywie z wykorzystaniem fundamentalnych pojęć lingwistycznych. Taka strategia ukazuje rzetelny warsztat badawczy Doktorantki. Kolejna część dysertacji dotyczy metodologii badań. Autorka przedstawia w niej założenia metodologiczne, organizację i przebieg badań, a także postawione problemy badawcze. Ta część pracy nie budzi zastrzeżeń, chociaż w dalszej części recenzji przedstawię kilka uwag związanych z dalszą perspektywą badawczą podjętego problemu, mając nadzieję, że przyczyni się ona do jeszcze lepszego zbadania tempa wypowiedzi dziecięcych, ale nie tylko. Autorka wbrew przyjętej sekwencji referowania poszczególnych aspektów metodologii badań najpierw po krótkim wprowadzeniu - opisuje sposób zbierania materiału empirycznego, a dopiero w dalszej kolejności przedstawia problemy badawcze. Zachęcałabym do stosowania przyjętej i zalecanej kolejności. Wszak metody badań i ich narzędzia dobieramy do problemu, a nie odwrotnie. Na uwagę zasługuje sformułowanie 12 problemów badawczych, co pozwala na obszerne poznanie właściwości tempa wypowiedzi badanych dzieci, chociaż najważniejszym i nowym w lingwistyce i logopedii problemem badawczym jest poznanie szybkości mówienia 2

3 dzieci, a także co się z tym wiąże ustalenie normy tempa wypowiedzi. Ze względu na oryginalne ujęcie zagadnienia, zastosowane metody badań i ich statystyczną analizę to temat nowy w naukowym dyskursie lingwistycznym i logopedycznym. Autorka pragnie też uzyskać odpowiedź na pytanie czy we wczesnym dzieciństwie widoczne są zmiany w zakresie tempa wypowiedzi, a także, z czego zmiany te wynikają (Solak 2018, s. 62). Dobór dzieci do badań według przyjętych kryteriów budzi pewien niedosyt. Dotyczy on braku informacji, czy badane dzieci uczestniczyły w terapii logopedycznej, a jeśli tak, to czego dotyczyła? Jeśli dotyczyła usprawniania realizacji fonemów, to ta okoliczność mogła wpłynąć na tempo wypowiedzi, co ma związek z chęcią uzyskania poprawnej artykulacji (zob. badania Pluta-Wojciechowska 2011). Istotne dla realizacji fonemów, w tym pewnego komfortu tworzenia substancji segmentalnej i suprasegmentalnej mają warunki anatomicznoczynnościowe, takie jak drożność nosa i jamy nosowej, a także cały układ adenoidalny, jak również poziom napięcia mięśniowego, w tym w obrębie przestrzeni ustno-twarzowogardłowej. W przypisie 67 Autorka zaznacza W grupach dzieci młodszych pojawili się uczniowie, u których występowały braki w obrębie systemu fonetyczno-fonologicznego i dotyczyły głosek dziąsłowych (Solak 2018, s. 61). Brak uwag dotyczących metody oceny wymowy oraz rodzaju odmienności realizacji fonemów dziąsłowych. Zastanawiam się także jaka była użyta metoda oceny wymowy przypuszczam, że słuchowa gdyż badania, a także potoczna obserwacja dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym pokazuje, że występują także nienormatywne realizacje fonemów w obrębie innych grup niż wymieniona grupa fonemów dziąsłowch. Stąd wnioskuję, że Autorka korzystała z metody słuchowej. Kolejny rozdział zawiera analizę badanych fragmentów wypowiedzi dzieci z 3 grup badawczych. Każda wypowiedź dziecka została zaprezentowana z uwzględnieniem następujących kryteriów: wiek dziecka, wybrany do analizy fragment wypowiedzi, liczba głosek i sylab w badanym fragmencie, ocena tempa wypowiedzi ucznia, analiza ilościowojakościowa pauz w badanej wypowiedzi, procentowy udział pauz w wypowiedzi (Solak 2018, s. 62). Analiza jakościowa i ilościowa jest przeprowadzona starannie. Staje się ona podstawą do kolejnych kroków badawczych, które dotyczą opracowania zestawień zbiorczych uwzględniających przyjęte w analizach indywidulanych kryteria. Taki tok postępowania jest zgodny z przyjętą w metodologii badań ścieżce badawczej. Autorka starannie referuje wyniki badań, ukazując kulisy własnego warsztatu pracy, który jest rzetelny, a trud włożony w przeprowadzone analizy ogromny. 3

4 W rozdziale 2.4 Doktorantka przedstawia wyniki analiz statystycznych układając referowane wyniki i komentarze zgodnie z wymienionym porządkiem pytań badawczych, jakie przedstawiła w rozdziale metodologicznym. Zastosowane testy statystyczne stają się narzędziem umożliwiającym weryfikację przyjętych hipotez badawczych. Wyniki obliczeń statystycznych zaprezentowane w sposób przejrzysty - ukazują zależności relewantne, co pozwala na formułowanie istotnych dla nauki wniosków. Ten sposób uprawiania nauki budzi mój najwyższy szacunek. Autorka wpisuje się w nowoczesny nurt badań językoznawczych, które poprzez znaczną liczbę badanych osób oraz sposób prowadzenia analiz z wykorzystaniem obliczeń statystycznych stają się wyznacznikami istotnych dla nauki tez. Efektem prowadzonych badań empirycznych i analiz jakościowo-ilościowych, z wykorzystaniem baterii narzędzi statystyki są wnioski zawarte w części trzeciej dysertacji doktorskiej. Moją uwagę zwraca oprócz strony merytorycznej obraz formalny, w którym Badaczka przywołuje sformułowane pytania badawcze i na nie odpowiada, co porządkuje wywód naukowy. Trudno o lepsze podsumowanie wyników badań. Do istotniejszych wniosków płynących z badań, a opartych na obliczeniach statystycznych należą następujące: Tempo wypowiedzi, najistotniejsza z badanych zmiennych, w najwyższym stopniu warunkowane jest wiekiem uczniów - badania statystyczne wykazały, że pewność podanych hipotez alternatywnych wynosi 100%. Na tempo wypowiedzi nie mają wpływu płeć badanych oraz interakcja wieku i płci. Przeprowadzone badania umożliwiły więc wyznaczenie i opisanie norm tempa wypowiedzi, co więcej jednoznacznie pokazały, że badane zjawisko jest warunkowane wiekiem. Mniejsza liczba pauz, krótszy czas ich trwania, warunkujące tempo wypowiedzi, sprawiają, że wypowiedź jest przekazywana płynniej. Widać to także, gdy spojrzymy na procentowy udział pauz w wypowiedzi, jeżeli bowiem spada on niemal o 8% w wypowiedzi trzydziestosekundowej na przestrzeni kilku zaledwie lat, to przebieg procesów myślowych w tym czasie, wraz z umiejętnościami językowymi, musi bezwzględnie wzrastać. Tu należy szukać głównej przyczyny dowiedzionych zależności (Solak 2018, s. 234). Kolejny rozdział 3.2 przynosi zbiorcze wyniki badań uporządkowane w tabelach, co w przejrzysty sposób pozwala na syntetyczne podsumowanie wyników badań. Ukazuje on Doktorantkę jako dojrzałego badacza, który potrafi dokonać syntezy wyników badań, ale także nakreślić dalsze projekty badawcze. To ważna cecha badacza. Interesującym wynikiem badań jest to, że wiek badanych jest tą zmienną, która 4

5 wpływa na badane zjawiska dotyczące tempa wypowiedzi, a nigdy takiego wpływu nie ma płeć uczniów. Autorka słusznie zauważa, że Skoro więc z wiekiem liczba pauz właściwych wykorzystywanych przez dzieci maleje wraz z czasem ich trwania, to konieczne jest przyjrzenie się pozycjom tychże pauz w uczniowskich wypowiedziach (Solak 2018, s. 236). Być może należałoby przyjrzeć się także rodzajom głosek, przed którymi pauzy powstają, a także poddać analizie jednostki wypowiedzi realizowane w tempie wolniejszym i szybszym u tej samej osoby i następnie w zestawieniach zbiorczym. Być może można będzie znaleźć tu pewne regularności dotyczące rodzaju części mowy, powiązań między częściami zdania, miejsca w ciągu wypowiedzi lub budowy fonetycznej. Oceniając formalną stronę pracy należy wskazać, że Pani Magister posługuje się poprawną polszczyzną, jasnym, zwięzłym stylem prowadzenia wywodów. Podsumowanie Mocną stroną i wartością przedstawionej pracy jest prawidłowe sformułowanie tematu i pytań badawczych, prawidłowa struktura pracy, zgodna z podjętym tematem, zgodne z najnowszymi doniesieniami omówienie lingwistycznych podstaw podjętych badań, prawidłowe zaprojektowanie i przeprowadzenie badań. Należy podkreślić znaczny nakład pracy, który Doktorantka włożyła w przeprowadzenie badań, ich analizę i podsumowanie. Niewątpliwą zaletą przedstawionej dysertacji jest także uprządkowanie wiedzy teoretycznej dotyczącej tempa realizacji wypowiedzi oraz na tej podstawie zaprojektowanie i przeprowadzenie pionierskich badań dotyczących tempa realizacji wypowiedzi dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, ustalenie norm tempa wypowiedzi dla poszczególnych grup wiekowych oraz sformułowanie ważnych dla nauki wniosków. Praca Pani Magister wypełnia brakującą lukę w polskiej lingwistyce i logopedii. Podkreślić należy rzetelne przygotowanie części teoretycznej, w której Autorka nie tylko referuje cudze poglądy, ale także formułuje własne myśli. Przygotowana baza teoretyczna tworzy fundament dla badań empirycznych, które są przeprowadzone zgodnie ze współczesnym paradygmatem lingwistycznym. Mój zachwyt budzą zastosowane metody statystyczne, których uwzględnienie pozwala Doktorantce na sformułowanie istotnych dla nauki sądów, które są niepodważalne, gdyż wynikają z umotywowanych badań i obliczeń statystycznych. Uwagi poczynione przeze mnie odnośnie do dobru grupy badawczej mają 5

6