TURYSTYKA ORNITOLOGICZNA NA OBSZARZE POLESKIEGO PARKU NARODOWEGO W PERCEPCJI PRZEWODNIKÓW TERENOWYCH PO PPN

Transkrypt

1 Grzegorz Gołoś Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej Wydział Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej TURYSTYKA ORNITOLOGICZNA NA OBSZARZE POLESKIEGO PARKU NARODOWEGO W PERCEPCJI PRZEWODNIKÓW TERENOWYCH PO PPN Abstrakt Głównym celem niniejszej pracy jest analiza zjawiska turystyki ornitologicznej, jej stanu obecnego oraz szans i determinantów rozwoju na terenie Poleskiego Parku Narodowego (PPN) w percepcji grupy przewodników terenowych po omawianym obszarze. W tym celu przeprowadzone zostało badanie ankietowe wśród przedmiotowej grupy respondentów, którym objęto 84,44% spośród 45 licencjonowanych przewodników posiadających aktualne zezwolenie na prowadzenie zajęć dydaktycznych w PPN. Wyniki potwierdziły przyjętą tezę, że PPN jest atrakcyjnym miejscem do uprawiania turystyki ornitologicznej i jednocześnie wskazały na konieczność inwestycji w rozbudowę infrastruktury turystycznej o charakterze ornitologicznym, podniesienia poziomu umiejętności ornitologicznych przewodników terenowych po Poleskim Parku Narodowym, a także podjęcia całościowych działań promocyjnych turystyki ornitologicznej w PPN jako markowego produktu turystycznego. Słowa kluczowe: turystyka ornitologiczna, Poleski Park Narodowy, przewodnicy turystyczni, bird watching Abstract The main purpose of this work is to analyze the phenomenon called ornithological tourism, its present condition, chances and determiners of development in the area of Polesie National Park (PNP) as perceived by tourist guides from the studied area. In order to achieve that goal a research based on a questionnaire has been conducted among a group including 84,44% of of 45 licensed quides with valid permits for teaching in PNP. The results confirm the thesis that PNP is an attractive place for ornithological tourism and at the same time reveal the need for investment in the touristic infrastructure focusing on ornithology, raising ornithological qualifications of tourist guides working in Polesie National Park, as well as activities promoting ornithological tourism in PNP as a trade mark touristic product. Key words: ornitological tourism, Polesie National Park, tourist guides, bird watching

2 1. Wstęp Poleski Park Narodowy został utworzony 1 maja 1990 r. i jest jednym z 23 parków narodowych w Polsce. Znajduje się w środkowo-wschodniej Polsce, w całości na terenie województwa lubelskiego (ok. 55 km od Lublina), w powiecie włodawskim (gminy: Urszulin, Stary Brus, Hańsk), parczewskim (gmina Sosnowica), łęczyńskim (gmina Ludwin) oraz chełmskim (gmina Wierzbica). Według stanu na dzień r. jego powierzchnia obejmuje łącznie 9764,3310 ha, zaś powierzchnia otuliny 14091,96 ha (za: Park leży w strefie kontaktowej dwóch wielkich jednostek regionalnych Europy I rzędu: Niżu Środkowoeuropejskiego i Niżu Wschodniobałtyckiego, jednak w całości na obszarze tego ostatniego. Jest to zachodnia część Polesia, granicząca od południa z Wyżyną Lubelską, od północy z Podlasiem i od zachodu z Mazowszem. Są to regiony fizjograficzne II rzędu (Kondracki 1981). Zachodnim skrawkiem rozległego regionu Polesia jest Polesie Lubelskie, które dzieli się na 4 subregiony jednostki fizjograficzne III rzędu ułożone równoleżnikowo: Obniżenie Dorohuckie, Pojezierze Łęczyńsko- Włodawskie, Garb Włodawski, Zaklęsłość Łomaska (Chałubińska, Wilgat 1954). Poleski Park Narodowy w całości znajduje się w obrębie Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego stanowiącego południową część Polesia Lubelskiego (Borchulski i in. 1989). Zgodnie z późniejszą regionalizacją fizycznogeograficzną Polski w układzie dziesiętnym (Kondracki 2009) obszar Poleskiego Parku Narodowego należałoby zaliczyć do megaregionu 8 - Niżu Wschodnioeuropejskiego, prowincji 84 - Niziny Wschodniobałtycko-Białoruskie, podprowincji Polesie, makroregionu Polesie Zachodnie i mezoregionu Równina Łęczyńsko-Włodawska, który obejmuje powierzchnię około 1315 km2 pomiędzy Garbem Włodawskim (mezoregion ) i Pagórami Chełmskimi (mezoregion w makroregionie Polesie Wołyńskie). Ze względu na podjętą tematykę warto zauważyć, iż Poleski Park Narodowy zalicza się do regionu ornitologicznego pod nazwą Lubelszczyzna. Region ten został wydzielony w latach 80. XX wieku w wyniku porozumienia ośrodków ornitologicznych działających w Polsce. Granica wschodnia regionu opiera się o rzekę Bug, zachodnią stanowi Wisła, północną doliny rzek Wieprz (Dolny) i Krzna, a następnie północna granica Polesia Podlaskiego; zaś południową koryta Sanu, Tanwi i Wirowej, a później także granica między Roztoczem a Płaskowyżem Tarnogrodzkim (Wójciak i in. 2005; Wojciechowski 2007). Awifauna Parku liczy obecnie ponad 200 gatunków ptaków, z czego ok. 150 uznawane jest za lęgowe (por. Dziedzic 2002; Grądziel i in. 2008; Najliczniej reprezentowane są tu ptaki związane z obszarami wodno-błotnymi. Wiele z bytujących tu gatunków zostało wpisanych do Polskiej czerwonej księgi zwierząt. Są to m.in.: pustułeczka, orlik grubodzioby, podgorzałka, orzeł przedni, cietrzew, batalion, bączek,

3 błotniak zbożowy, rybołów, kulik wielki, uszatka błotna, wodniczka, kania czarna, kania ruda, zielonka, rybitwa białoskrzydła, puchacz, podróżniczek, bąk, bielik, orlik krzykliwy i wąsatka (Głowaciński 2001). Głównym celem niniejszej pracy jest analiza zjawiska turystyki ornitologicznej, jej stanu obecnego oraz szans i determinantów rozwoju na terenie Poleskiego Parku Narodowego (PPN) w percepcji grupy przewodników terenowych po omawianym obszarze. Punktem wyjściowym dla prowadzonych badań jest przyjęta przeze mnie teza, iż Poleski Park Narodowy jest obszarem o wielkich walorach przyrodniczych, w tym awifaunistycznych i jako taki jest doskonałym miejscem do uprawiania turystyki ornitologicznej. W ramach podjętego tematu badawczego przeprowadzone zostało badanie ankietowe wśród przewodników terenowych po Poleskim Parku Narodowym, posiadających aktualne zezwolenie na prowadzenie zajęć dydaktycznych na terenie Parku. Badanie zostało przeprowadzone w dniu 29 marca 2010 r. podczas organizowanego przez PPN szkolenia z zakresu udostępniania Parku dla turystyki i edukacji oraz promocji działalności przewodnickiej. W badaniu wzięło udział 38 osób, co stanowi 84,44% spośród 45 osób, które w 2010 r. posiadały aktualne zezwolenie na prowadzenie zajęć dydaktycznych (stan na 31 marca 2010 r., źródło: wywiad ze Starszym Referentem ds. Udostępniania Parku p. Agnieszką Chudaś). Respondentom zadano 39 pytań, w tym 30 pytań zamkniętych jednokrotnego wyboru, 3 pytania zamknięte jednokrotnego wyboru z możliwością wpisania własnej odpowiedzi oraz 6 pytań otwartych. W większości przypadków wyniki zostały opracowane w formie procentowej, natomiast w niektórych przypadkach zastosowano skalę punktową lub uśrednienie wielkości liczbowej. Wszystkie wyniki procentowe zostały zaokrąglone do pełnych cyfr zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami. 2. Wyniki badań przeprowadzonych wśród przewodników terenowych po Poleskim Parku Narodowym Pierwsze pytanie jakie zostało zadane przewodnikom terenowym po PPN dotyczyło stażu ich działalności przewodnickiej na omawianym obszarze. Zdecydowana większość przewodników pracuje w tym charakterze od co najmniej kilku lat. Największą grupę (34%) stanowią osoby prowadzące tego typu działalność od 4-5 lat. 26% ma na swoim koncie staż 6-10 letni, 24% 2-3 letni, 8% letni, 5% ponad 15 letni, a osoby z najkrótszym stażem (1-rocznym) stanowią zaledwie 3%. Uzyskane wyniki pozwalają postawić wniosek, iż zdecydowana większość przewodników dzięki długoletniemu doświadczeniu praktycznemu, jest dobrze przygotowana do prowadzenia działalności przewodnickiej. Z drugiej strony wydaje się, że brakuje nowej kadry, gdyż zauważalna jest tendencja dosyć wolnego wzrostu ogólnej liczby przewodników po PPN w ostatnich trzech latach (27%), co może świadczyć o braku możliwości kształcenia w tym zakresie, braku

4 zapotrzebowania na kolejne tego typu usługi lub braku zainteresowania tą formą działalności wśród nowych osób. W kolejnym pytaniu przewodnicy zostali poproszeni o sprecyzowanie średniej (rocznej) liczby turystów, którzy korzystają z ich usług przewodnickich. Okazało się, że 34% przewodników oprowadza łącznie do 100 osób rocznie, 24% od 101 do 200 osób, 21% od 201 do 500 osób, zaś 13% od 501 do 1000 osób. Żaden z przewodników nie wskazał wykonywania swoich usług na rzecz ponad 1000 turystów rocznie. Zauważalna jest dominująca tendencja stosunkowo małej liczby turystów przypadających na jednego przewodnika. 58% przewodników oprowadza średnio do 200 osób rocznie. Można więc wnioskować, iż ruch turystyczny na tym terenie jest stosunkowo niski, a co za tym idzie zapotrzebowanie na usługi przewodnickie jest ograniczone. W kontekście omawianej tematyki zadane zostało pytanie dotyczące zainteresowań ornitologicznych wśród przewodników. Wynik badania jest jednoznaczny, gdyż aż 69% przewodników potwierdziło, że interesuje się i prowadzi obserwacje ptaków w ich naturalnym środowisku, a jedynie 26% stwierdziło, że nie preferuje tego typu aktywności. Wysoki procentowy udział (69%) przewodników o zainteresowaniach ornitologicznych w ogólnej grupie wszystkich przewodników terenowych po PPN stanowi bardzo dobrą prognozę dla rozwoju turystyki ornitologicznej na tym obszarze. Wypada zauważyć, że osoby preferujące tą formę spędzania czasu wolnego, mogą stać się jej najlepszymi promotorami. Jednocześnie rozwój tej szczególnej pasji i poszerzanie wiedzy z zakresu ornitologii, będą stwarzały przewodnikom możliwości rozszerzania typowych usług przewodnickich, także na specjalistyczne usługi przewodnickie o charakterze ornitologicznym. Istotą rozwoju turystyki ornitologicznej jest percepcja atrakcyjności danego terenu wśród osób zaangażowanych w jej rozwój oraz potencjalnych turystów. Zdecydowana większość przewodników (97%) uznaje obszar PPN za atrakcyjne miejsce do uprawiania turystyki ornitologicznej, a jedynie 3% jest przeciwnego zdania. Jednoznaczna odpowiedź na zadane pytanie świadczy o tym, że Poleski Park Narodowy jest postrzegany przez przewodników jako bardzo dobre miejsce do prowadzenia obserwacji ptaków. Stanowi to istotny potencjał, który z pewnością będzie pomocny w budowaniu strategii rozwoju turystyki ornitologicznej na tym obszarze. Kluczowe dla rozwoju każdej formy turystki jest stworzenie odpowiedniego produktu turystycznego, który będzie zaspakajał potrzeby docelowego segmentu rynku. W tym kontekście przewodnicy mieli za zadanie określić, czy turystyka przyrodnicza, w tym turystyka ornitologiczna, może być markowym produktem turystycznym Poleskiego Parku Narodowego. Na tak postawione

5 pytanie zdecydowana większość przewodników, bo 81%, udzieliła odpowiedzi twierdzącej, 3% przeczącej, a 16% nie miało zdania w tej sprawie. Uzyskany wynik pozwala stwierdzić, że można i należy uczynić turystykę ornitologiczną markowym produktem turystycznym Poleskiego Parku Narodowego. Warto przy tym zaznaczyć, że rozwój tej formy turystyki, podobnie jak każdej innej, skazany jest na niepowodzenie, przy braku działań określających strukturę produktu turystycznego, jego odbiorców oraz założenia marketingowe. Kolejne pytanie dotyczyło zainteresowań ornitologicznych wśród turystów korzystających z usług przewodnickich na terenie PPN. W subiektywnej ocenie przewodników tego typu zainteresowania przejawia 26% osób. Nie jest to być może liczba imponująca, ale trzeba pamiętać, że dotyczy głównie osób, które na co dzień nie mają styczności z birdwatchingiem. W takim ujęciu należy uznać, że potencjalny procent osób uczestniczących w ruchu turystycznym po terenie PPN i zainteresowanych obserwacjami ornitologicznymi jest stosunkowo wysoki, co stanowi bardzo dobry prognostyk dla rozwoju turystyki ornitologicznej na obszarze Parku. W przyszłości wiele jednak zależy od umiejętnie skonstruowanej oferty i jej odpowiedniej promocji. W następnym pytaniu przewodnicy zostali poproszeni o skonstruowanie własnej listy najatrakcyjniejszych miejsc na terenie Parku, szczególnie predestynowanych do prowadzenia obserwacji ornitologicznych. W tym rankingu zdecydowanie zwyciężył kompleks Stawów Pieszowolskich / ścieżka przyrodnicza Perehod uzyskując łącznie 122 punkty. Na dalszych pozycjach uplasowały się takie miejsca jak: jezioro Łukie / ścieżka przyrodnicza Spławy (37 pkt.), Bagno Bubnów (31 pkt.), ścieżka rowerowa Mietiułka i Durne Bagno (po 7 pkt.), Stawy Bruskie (6 pkt.), Bagno Staw i okolice jeziora Wytyckiego (po 5 pkt.), łąki Zienkowskie (3 pkt.) i jezioro Moszne / ścieżka przyrodnicza Dąb Dominik (2 pkt.). Szczegółowe wyniki przedstawia tab. 1. Tab. 1. Miejsca w Poleskim Parku Narodowym predestynowane do prowadzenia obserwacji ornitologicznych według przewodników terenowych po PPN. Lp. Miejsce Liczba wskazań Uzyskane Pozycja 1 Pozycja 2 Pozycja 3 Pozycja 4 punkty 1. Stawy Pieszowolskie / Ścieżka przyrodnicza Perehod 2. Jezioro Łukie / Ścieżka przyrodnicza Spławy 3. Bagno Bubnów Ścieżka rowerowa

6 Mietiułka Durne Bagno Stawy Bruskie Bagno Staw Okolice jeziora Wytyckiego 7. Łąki Zienkowskie Jezioro Moszne / Ścieżka przyrodnicza Dąb Dominik Objaśnienia: pozycja 1 = 4 pkt., pozycja 2 = 3 pkt., pozycja 3 = 2 pkt., pozycja 4 = 1 pkt. Analiza wskazanych przez przewodników najatrakcyjniejszych miejsc do prowadzenia obserwacji awifaunistycznych skłania do wniosku, że w ich opini głównym atutem Parku są tereny wodnotorfowiskowe. Dominującą pozycję mają Stawy Pieszowolskie / ścieżka przyrodnicza Perehod, co jest naturalną konsekwencją z jednej strony niewątpliwych walorów przyrodniczych, ale z drugiej także zapewnienia odpowiedniej infrastruktury turystycznej oraz długoletniej promocji tego obszaru jako szczególnie ciekawego ornitologicznie. Zadaniem przewodników było także wskazanie najcenniejszych ich zdaniem gatunków ptaków występujących na terenie Parku. Zwycięzcą tej klasyfikacji został mały ptaszek z rodziny wróblowatych - wodniczka. Na kolejnym miejscu znalazł się herbowy ptak PPN - żuraw, a dalej bąk, bielik, cietrzew, bocian czarny, orlik krzykliwy, trzciniczek, podróżniczek, podgorzałka, uszatka błotna, rycyk i dubelt (tab. 2). Tab. 2. Najcenniejsze gatunki ptaków Poleskiego Parku Narodowego według przewodników terenowych po PPN. Lp. Nazwa gatunkowa Liczba wskazań Uzyskane Pozycja 1 Pozycja 2 Pozycja 3 Pozycja 4 punkty 1. Wodniczka Żuraw Bąk Bielik Cietrzew Bocian czarny Orlik krzykliwy

7 8. Trzciniczek Podróżniczek Podgorzałka Uszatka błotna Rycyk Dubelt Objaśnienia: pozycja 1 = 4 pkt., pozycja 2 = 3 pkt., pozycja 3 = 2 pkt., pozycja 4 = 1 pkt. Powyższy ranking wskazuje, że przewodnicy dobrze orientują się w bogactwie awifauny Parku, a szczególnie bliskie im są gatunki rzadkie stanowiące o atrakcyjności PPN. Dane te z pewnością mogą stanowić nieocenioną pomoc w promocji i rozwoju turystyki ornitologicznej na terenie Poleskiego Parku Narodowego. Ptaki najwyżej ocenione należy wskazywać jako naturalnych ambasadorów poleskiego birdwatchingu, oczywiście opierając się także na opiniach zawodowych ornitologów i dokooptowując do powyższej listy także gatunki przez nich wskazane. Obserwacje ornitologiczne można prowadzić bez względu na porę roku. Nie mniej jednak określone miesiące w Polsce charakteryzują się odmiennym składem gatunkowym ptaków. Stąd też zadaniem przewodników było określenie najatrakcyjniejszego ich zdaniem okresu do prowadzenia obserwacji ornitologicznych w Poleskim Parku Narodowym. Najwięcej respondentów - 92% - uznało, że takim okresem jest wiosna, natomiast 5% wskazało na lato, a 3% było zdania, że wszystkie okresy są równie atrakcyjne. Wiosna jako czas przylotów i przelotów wielu gatunków ptaków została przez przewodników uznana na najlepszy czas dla birdwatcherów. Nie mniej jednak zaskakujący jest brak wskazań na okres jesienny (przeloty i odloty ptaków) oraz zimowy (łatwa obserwacja ptaków szponiastych) i wyższa pozycja okresu letniego nad tymi porami. Wynik badania pokazuje, że promocja turystyki ornitologicznej powinna się szczególnie koncentrować na miesiącach od marca do maja, co jest szczególnie istotne dla wydłużenia sezonu turystycznego na obszarze PPN. W dalszej kolejności należałoby także w mojej opinii podjąć próby promocji turystyki jesiennej oraz zimowej. Turystyka ornitologiczna będzie miała szanse rozwoju bazując na profesjonalnie przygotowanej kadrze przewodników przygotowanych do prowadzenia obserwacji ornitologicznych i tego typu wycieczek. W związku z tym zasadne było sprawdzenie umiejętności przewodników terenowych po PPN w tym zakresie. Badanie wykazało, że 26% przewodników czuje się przygotowanymi do tego typu działalności, 37% nie przygotowanymi, a 37% miało trudności ze sprecyzowaniem odpowiedzi na to pytanie. Wynik wskazuje, że obecnie mniejszość przewodników jest w stanie brać czynny udział w działalności przewodnickiej o charakterze ornitologicznym. Z pewnością wiele zależy i będzie

8 zależało w przyszłości od faktycznego zapotrzebowania na tego typu usługi. Wydaje się, że na obecnym poziomie ruchu turystycznego na obszarze Poleskiego Parku Narodowego odsetek przewodników posiadających wiedzę ornitologiczną jest na wystarczającym poziomie. Nie mniej jednak w przypadku rozwoju tej formy turystyki, może pojawić się potrzeba przeszkolenia teoretycznego i praktycznego kolejnych przewodników lub dokooptowanie nowych o tego typu predyspozycjach. Spośród 26% ogólnej liczby przewodników terenowych po PPN przygotowanych do prowadzenia obserwacji ornitologicznych większość - 40% - wskazuje swój stopień przygotowania jako początkujący, kolejne 40% jako średniozaawansowany, a po 10% jako początkujący plus i zaawansowany. Należy przy tym zaznaczyć, że poszczególne stopnie charakteryzują się następującymi parametrami: początkujący - rozpoznaje do 50% ptaków po wyglądzie i głosie, początkujący plus - rozpoznaje 51%-70% ptaków po wyglądzie i głosie, średniozaawansowany - rozpoznaje 71-90% ptaków po wyglądzie i głosie, zaawansowany - rozpoznaje % ptaków po wyglądzie i głosie. Z analizy wyników wynika, że rozkład stopnia przygotowania jest równomierny. Poziom początkujący i początkujący plus reprezentuje 50% ankietowanych, a drugie 50% poziom średniozaawansowany i zaawansowany. Na bazie porównania danych uzyskanych z dwóch ostatnich pytań należy uznać, że de facto do prowadzenia wycieczek ornitologicznych i kierowania obserwacjami awifaunistycznymi predestynowanych jest 13% ogólnej liczby wszystkich przewodników terenowych po PPN. W przypadku rozwoju birdwatchingu na tym terenie wskazane jest rozszerzenie kręgu przewodników, szczególnie z zaawansowanym stopniem przygotowania w przedmiotowym zakresie. Celem kolejnego pytania, było sprawdzenie jaki procent przewodników terenowych po PPN ma na swoim koncie prowadzenie wycieczek o charakterze ornitologicznym. Okazało się, że takie doświadczenie ma 21% respondentów, natomiast 79% go nie posiada. Analiza wyniku wskazuje, że zdecydowana mniejszość przewodników ma praktyczne doświadczenie w prowadzeniu działalności przewodnickiej o charakterze ornitologicznym. Porównując go z danymi uzyskanymi w dwóch poprzednich pytaniach, należy też stwierdzić, że wycieczki tego typu prowadzą zarówno osoby o przygotowaniu zaawansowanym i średniozaawansowanym, jak też początkującym i początkującym plus. W mojej ocenie taka sytuacja jest niedopuszczalna i należy zrobić wszystko co możliwe, aby umożliwić przewodnikom dokształcanie w zakresie rozpoznawania poszczególnych gatunków awifauny. Przewodnicy, którzy mają na swoim koncie prowadzenie wycieczek ornitologicznych (21% ogółu przewodników terenowych po PPN) określili łączna liczbę prowadzonych przez siebie wycieczek o charakterze ornitologicznym na 82 wycieczki w całym okresie działalności

9 przewodnickiej. Po uśrednieniu daje to 10,25 wycieczki przypadającej na 1 przewodnika. Pozwala to zobaczyć skalę zjawiska i generalnie świadczy o marginalnym grupowym ruchu turystycznym o charakterze ornitologicznym na obszarze Poleskiego Parku Narodowego. W kolejnym pytaniu określona została częstotliwość prowadzenia przez przewodników wycieczek ornitologicznych. Zdecydowana większość przewodników prowadzących tego typu działalność (21% ogółu przewodników terenowych po PPN), bo 87% kierowała wycieczkami ornitologicznymi 1-5 razy rocznie. Interpretacja wyników ponownie narzuca wniosek niskiej frekwencji wycieczek ornitologicznych na terenie Poleskiego Parku Narodowego. Wydaje się, że jest to spowodowane nieznajomością walorów przyrodniczych tego obszaru przez osoby potencjalnie zainteresowane tego typu turystyką, a także niewystarczającymi działaniami promocyjnymi i brakiem kompleksowej oferty. Liczebność turystów uczestniczących w wycieczkach ornitologicznych prowadzonych przez przewodników terenowych po PPN została określona łącznie na 110 osób w 2009 r. Obrazuje to niestety aktualny stan grupowej turystyki ornitologicznej na tym obszarze. Jednocześnie wskazuje na konieczność podjęcia zdecydowanych działań zmierzających do zwiększenia udziału ruchu turystycznego o charakterze ornitologicznym w ogólnym ruchu turystycznym na terenie Poleskiego Parku Narodowego. Przygotowanie infrastrukturalne pod kątem prowadzenia obserwacji ornitologicznych jest szczególnie istotnym czynnikiem prorozwojowym turystyki ornitologicznej. Zdaniem 60% przewodników Park jest dobrze wyposażony w tego typu infrastrukturę, 11% uważa odwrotnie, a 29% miało trudność w wyrażeniu swojego zdania na ten temat. Ogólna ocena infrastruktury turystycznej wypada dobrze. Należy zauważyć, że na terenie Poleskiego Parku Narodowego ustawiono kilka wież obserwacyjnych / widokowych oraz schron obserwacyjny, co z pewnością w dużej mierze wpłynęło na opinie o zadowalającym przygotowaniu w tym względzie. O ile poprzednie pytanie miało charakter ogólny, o tyle kilka kolejnych dotyka bezpośrednio poszczególnych elementów infrastruktury turystycznej o charakterze ornitologicznym. W pierwszym przewodnicy określili, że dla 26% z nich na terenie PPN istnieje wystarczająca liczba schronów / czatowni ornitologicznych, dla 34% jest ona niewystarczająca, a 40% nie miało sprecyzowanego zdania w tej sprawie. Obecnie na terenie Parku istnieje jeden schron obserwacyjny zlokalizowany na ścieżce przyrodniczej Perehod. Nie dziwi więc przeważająca opinia przewodników o niewystarczającej ilości tego typu budowli. Z mojej perspektywy wskazane jest wytypowanie nowych lokalizacji i budowa kolejnych obiektów.

10 W kolejnym pytaniu przewodnicy wyrazili swoje zdanie na temat liczebności wież obserwacyjnych na terenie Parku. Większość - 39% uznała, że jest ona wystarczająca, 24% uważa ją za niewystarczającą, a pozostałym trudno było jednoznacznie udzielić odpowiedzi lub w ogóle jej nie udzielili. W przypadku wież obserwacyjnych ocena jest o wiele lepsza niż w przypadku schronów obserwacyjnych / czatowni ornitologicznych. Wynika to z prostego faktu, że jak do tej pory na terenie PPN ustawiono 7 tego typu obiektów. Oczywiście zawsze można pomyśleć nad kolejnymi lokalizacjami, ale rzeczywiście obecna ilość jest także w mojej ocenie zadowalająca. Następny etap miał za zadanie ocenić liczebność ścieżek ornitologicznych w Poleskim Parku Narodowym. Dla 18% respondentów jest ona wystarczająca, dla 40% niewystarczająca, a pozostali nie udzielili jednoznacznej odpowiedzi w tej kwestii. Charakter ścieżki ornitologicznej na obszarze Parku ma obecnie jedynie ścieżka przyrodnicza Perehod. Dlatego też z pewnością większość przewodników uznała, że ten jednostkowy przypadek to zdecydowanie za mało. Należy uznać konieczność zwiększenia liczby ścieżek adresowanych dla miłośników ptaków i zastanowić się nad ich optymalnym umiejscowieniem. Ze względu na dobro ochrony przyrody każdy park narodowy tylko w niewielkim procencie udostępniany jest dla turystów. W opinii przewodników terenowych po PPN obecny, otwarty turystycznie obszar Parku jest dla 45% z nich wystarczający do prowadzenia satysfakcjonujących obserwacji ornitologicznych, dla 26% niewystarczający, a 39% miało trudności w wyrażeniu swojego zdania na ten temat. Wynik wskazuje, że większość przewodników uznaje obecny stan dostępności za zadowalający pod kątem prowadzenia satysfakcjonujących obserwacji ornitologicznych. Świadczy to o tym, że na obecnie dostępnym dla turystów obszarze Parku każdy birdwatcher powinien być ukontentowany. Celem kolejnego pytania było uzyskanie bezpośredniej odpowiedzi dotyczącej ewentualnego zwiększenia liczby miejsc udostępnianych do turystyki ornitologicznej. Za taką opcją opowiedziało się 43% ankietowanych, 18% było przeciwnego zdania, a 39% udzieliło odpowiedzi trudno powiedzieć. Większość przewodników widzi potrzebę eskalacji punktów w Poleskim Parku Narodowym osiągalnych dla obserwatorów ptaków. Wydaje się, że taka opcja jest możliwa do rozważenia, chociaż wszelkie decyzje w tego typu sprawach muszą być podejmowane z rozwagą i przede wszystkim na podstawie gruntownej wiedzy przyrodniczej oraz z poszanowaniem naturalnych ekosystemów. Ankietowani wskazali na kilka miejsc, które ich zdaniem mogłyby być dodatkowo udostępnione do turystyki ornitologicznej. W tym gronie znalazły się takie miejsca jak: Stawy Bruskie, Bagno Bubnów, jezioro Łukie, Łąki Zienkowskie, Durne Bagno i okolice jeziora

11 Wytyckiego. Wszystkie wskazane miejsca cechują się wysokimi walorami awifaunistycznymi. Większość z nich jest w pewnym zakresie udostępniona do turystyki (Bagno Bubnów, jezioro Łukie, Łąki Zienkowskie, Durne Bagno i okolice jeziora Wytyckiego), więc należy uznać, że respondenci widzą konieczność rozszerzenia tej dostępności. Jedynie w przypadku Stawów Bruskich, które obecnie nie są udostępnione do turystyki, można rozważać możliwość włączenia tej lokalizacji na mapę turystyczną Parku. Jest to pewnego rodzaju opcja do rozważenia, gdyż teren ten byłby z pewnością atrakcyjny dla birdwatcherów, ale najistotniejsze w tym względzie są plany ochronne Poleskiego Parku Narodowego. Przewodnicy zostali także poproszeni o wskazanie najlepszych ich zdaniem miejsc noclegowych dla turystów preferujących turystykę ornitologiczną. Według 52% ankietowanych najlepszym miejscem noclegowym w okolicy PPN są gospodarstwa agroturystyczne. W dalszej kolejności wskazywali oni także na Karczmę Poleską w Kołaczach (13%) oraz Zajazd Drob w Urszulinie lub jedno z pól biwakowych Parku (po 11%). Widać wyraźnie, że przewodnicy polecają przede wszystkim miejsca kameralne, ze szczególnym wskazaniem agroturystyki jako formy optymalnej dla birdwatcherów. Wiązać się to może przede wszystkim z lokalizacją gospodarstw agroturystycznych w miejscach położonych blisko przyrody, cichych i spokojnych, a jednocześnie z możliwością indywidualnego dopasowania oferty przez gospodarzy do potrzeb turystów. Dla klientów preferujących surowe warunki istnieje możliwość skorzystania z pól biwakowych bezpośrednio na terenie Parku, co także może być ciekawą alternatywą dla poszukujących kontaktu z naturą obserwatorów ptaków. Natomiast dla bardziej wymagających pozostaje jeszcze skorzystanie z usług Zajazdu Drob w Urszulinie (lokalizacja w centrum miejscowości gminnej, przy drodze krajowej) lub Karczmy Poleskiej w Kołaczach (lokalizacja w małej wsi, w bliskiej odległości od drogi krajowej). Co ciekawe przewodnicy nie polecali w ogóle Dworku Kościuszki w Sosnowicy oraz Motelu Jakol w Urszulinie. O ile w tym drugim przypadku jest to zrozumiałe (lokalizacja bezpośrednio przy stacji paliw), o tyle w tym pierwszym wydaje się zaskakujące. Dworek Kościuszki jest bowiem dobrze przygotowany do obsługi turystów, a jego lokalizacja (centrum miejscowości gminnej) w pobliżu ciekawych ornitologicznie kompleksów stawów powinna odpowiadać birdwatcherom. Rozwój turystyki, w tym ornitologicznej, uzależniony jest m.in. od dostępności bazy noclegowej. Stąd też przewodnicy mieli za zadanie ocenić istniejącą liczbę miejsc noclegowych w okolicy Parku. Dla 26% z nich jest ona wystarczająca, dla 32% niewystarczająca, a 42% wahało się z jednoznaczną odpowiedzią. Większość przewodników nie była w stanie ocenić obecnej liczebności miejsc noclegowych, ale duża część uznała ją za niewystarczającą. Może to świadczyć o rzeczywistym problemie w tym względzie. O ile turyści indywidualni raczej nie będą mieli problemu ze znalezieniem miejsca

12 noclegowego, o tyle grupy zorganizowane mogą mieć z tym większy problem, gdyż rzeczywiście brakuje bazy przystosowanej dla większej liczby turystów. Obok miejsc noclegowych dla turystów istotne są także miejsca żywieniowe. 39% przewodników poleciłoby w okolicy PPN Zajazd Drob w Urszulinie, 32% jedno z gospodarstw agroturystycznych, a 21% Karczmę Poleską w Kołaczach. Tradycyjne restauracje z regionalną kuchnią - Zajazd Drob i Karczma Poleska - uzyskały aż 60% wskazań. Widać więc wyraźnie, że w przypadku miejsc żywieniowych przewodnicy szczególnie polecają profesjonalną kuchnię. Należy jednak zaznaczyć, że wysoką pozycję w tym rankingu (32% wskazań) zajmują także gospodarstwa agroturystyczne, które z pewnością mogą przyciągać swoją ekologiczną ofertą w tym względzie bazującą na własnych uprawach i hodowlach. Wydaje się, że w tym przypadku turyści muszą dokonywać własnych wyborów, najlepiej sondując osobiście wszystkie poszczególne miejsca. W kolejnym pytaniu przewodnicy oceniali liczebność punktów gastronomicznych w okolicy Poleskiego Parku Narodowego. Jako wystarczającą wskazało ją 37% respondentów, a jako niewystarczającą 21%. W tym przypadku raczej nie ma większych wątpliwości, a istnienie kilku typowych restauracji (Zajazd Drob w Urszulinie, Karczma Poleska w Kołaczach, Dworek Kościuszki w Sosnowicy) i barów, a także dodatkowej oferty kulinarnej gospodarstw agroturystycznych zaspokaja obecne potrzeby rynku turystycznego. Oczywiście zawsze można zastanawiać się nad dalszym rozwojem bazy gastronomicznej, ale na obecnym etapie nie jest to czynnik hamujący ruch turystyczny w regionie PPN. Istnienie profesjonalnych podmiotów zajmujących się kompleksowo organizacją, informacją i promocją turystyki w dużej mierze warunkuje rozwój turystyki na danym obszarze. Wobec braku istnienia tego typu podmiotu działającego na rzecz turystyki przyrodniczej, w tym ornitologicznej, w okolicy PPN przewodnicy mieli ocenić zasadność jego powstania. Wynik wskazuje, że taką potrzebę widzi 50% z nich, a przeciwnego zdania jest 11%. Opinia w tym względzie dobitnie wskazuje na zasadność podjęcia tego typu działalności. Oczywiście należy uznać zasługi samego Poleskiego Parku Narodowego w tym względzie, ale jednocześnie podkreślić, że podejmowane działania ze względu na specyfikę funkcjonowania każdej instytucji zarządzającej obszarem chronionym, nie pozwalają na pełne zaangażowanie w organizację, informację i promocję turystyki ornitologicznej. Wypada więc wyrazić nadzieję, że w przyszłości możliwe będzie powstanie niezależnego podmiotu współpracującego na zasadach partnerskich z PPN. Obserwatorzy ptaków do prowadzenia satysfakcjonujących obserwacji potrzebują specjalistycznego sprzętu, w tym optycznego. Dlatego przewodnicy zostali poproszeni o wyrażenie

13 swojego zdania w kwestii powstania w okolicy Poleskiego Parku Narodowego tego typu wypożyczalni. Większość - 56% - widzi taką potrzebę, a jedynie 5% uważa odwrotnie. W opinii przewodników konieczne jest powstanie wypożyczalni specjalistycznego sprzętu. Trudno powiedzieć, na ile tego typu działalność by się sprawdziła i na ile rzeczywiście odpowiadałaby na rzeczywiste potrzeby turystów. Najrozsądniejsze wydaje się więc włączenie tej formy działalności w zakres przedmiotowy podmiotu, który ewentualnie w przyszłości zajmowałby się organizacją i promocją turystyki ornitologicznej na tym terenie. Należy przypuszczać, iż możliwość wypożyczania sprzętu skłoniłaby wiele nowych osób do prowadzenia obserwacji przyrodniczych, szczególnie w przypadku możliwości skorzystania z fachowej pomocy przewodników - ornitologów. W kolejnym pytaniu przewodnicy oceniali ogólny stan liczebny przewodników po terenie PPN. Jako wystarczający określiło go 43% ankietowanych, a jako niewystarczający 18%. Nie jest zaskoczeniem, że większość przewodników uznaje obecny stan liczebności przewodników terenowych po PPN za wystarczający. Generalnie nie jest to pewnością zdanie podyktowane tylko i wyłącznie kwestiami związanymi z chęcią ograniczania konkurencji, ale ma swoje rzeczywiste uzasadnienie w skali ruchu turystycznego. Nie mniej jednak, należy zauważyć, że w przyszłości wraz z rozwojem turystyki na tym terenie, konieczny będzie także wzrost liczby przeszkolonych przewodników, co z pewnością zostanie unormowane przez wymogi rynku. Jednym z kluczowych czynników rozwoju turystyki ornitologicznej na terenie PPN jest i będzie w przyszłości profesjonalna kadra przewodnicka, przygotowana kompleksowo do prowadzenia wycieczek ornitologicznych. Z opinii 45% przewodników wynika, że jest ona obecnie niewystarczająca, a jedynie 5% uważa ją za wystarczającą. Niestety okazuje się, że zdaniem przewodników obecna kadra przewodnicka, nie jest wystarczająco przygotowana w zakresie turystyki ornitologicznej. Jest to jednocześnie kolejne potwierdzenie tego faktu w ramach przedmiotowego badania. O ile w ramach obecnego ruchu turystycznego nie stwarza to większych problemów, o tyle w przypadku rozwoju tej formy turystyki, może być dużym zagrożeniem, hamującym jej rozwój. Dlatego tak bardzo istotne jest kształcenie przewodników oraz stymulowanie ich pasji w tym zakresie. Działalność punktów informacji turystycznej to kolejny element systemu animującego rozwój turystyki na danym terenie. 32% przewodników uznaje, że obecnie liczba punktów informacji turystycznej w okolicy PPN jest niewystarczająca, natomiast 26% uznaje ją za wystarczającą. Wynik nie jest jednoznaczny, ale wskazuje, że należy rozważyć opcję powstania kolejnych punktów informacji turystycznej w rejonie Parku. Obecnie działalność tego typu jest w głównej mierze prowadzona przez Poleski Park Narodowy w Urszulinie i w Załuczu Starym oraz

14 Towarzystwo Popularyzacji Piękna Polesia w Kołaczach, a ewentualnie informacje można także uzyskać w poszczególnych urzędach gmin. Tego typu organizacja systemu informacji turystycznej jest niewystarczająca i należałoby podjąć kroki zmierzające do jej ujednolicenia i rozwoju. Promocja to jeden z ważniejszych elementów marketingu turystycznego regionów. Także w odniesieniu do Poleskiego Parku Narodowego ma ona przełożenie na ogólny ruch turystyczny. Dlatego przewodnicy zostali poproszeni o sprecyzowanie stanu promocji turystyki przyrodniczej, w tym ornitologicznej na terenie PPN. Dla 32% z nich jest ona niewystarczająca, a dla 24% wystarczająca. Wynik świadczy o konieczności podejmowania kolejnych działań promocyjnych. Należy docenić działania w tym względzie prowadzone przez Poleski Park Narodowy, ale zaznaczyć, że mają one wymiar ogólnej promocji turystycznej i nie obejmują w ogóle niezależnej promocji pod kątem turystyki ornitologicznej. Brakuje też tego typu działań prowadzonych przez urzędy gmin, lokalne grupy działania, czy lokalne organizacje turystyczne. Istotne w tym zakresie powinno być podjęcie wspólnych działań promocyjnych przez wszystkie podmioty działające w branży turystycznej i wspierające rozwój turystyki w regionie. Zadaniem przewodników było także wskazanie jakie działania należałoby podjąć, aby skutecznie promować PPN jako obiekt turystyki przyrodniczej, w tym ornitologicznej. W tym zakresie szczególną rolę powinna odegrać promocją internetowa, na którą wskazuje 26% ankietowanych, promocja telewizyjna 20% i promocja poprzez różnego typu wydawnictwa 17%, a dopiero w dalszej kolejność promocja prasowa i radiowa oraz inne formy. W dobie internetu nie zaskakuje fakt, iż promocja wykorzystująca to narzędzie jest szczególnie preferowana przez przewodników. Z mojej analizy wynika też, że rzeczywiście brakuje tego typu działań promujących Poleski Park Narodowy, jako produkt turystyczny, nie wspominając o promocji turystyki ornitologicznej. Zaskakująco dużą liczbę wskazań uzyskała promocja telewizyjna, która wydaje się zbyt drogą opcją przy promowaniu turystyki ornitologicznej, ale jest godna rozważenia w przypadku generalnego promowania walorów Parku, szczególnie w lokalnych programach telewizyjnych. Z pewnością w tym zakresie warto także wykorzystać inne media, takie jak prasa (szczególnie czasopisma podróżniczo-turystyczne oraz dzienniki lokalne) i radio. Ciekawą formą promocji byłyby z pewnością różnego typu wydawnictwa. Z jednej strony mogą to być różnego typu komercyjne wydawnictwa turystyczne zawierające reklamę Poleskiego Parku Narodowego jako ciekawego obiektu turystyki ornitologicznej, zaś z drugiej własne wydawnictwa o tematyce ornitologicznej. Wśród innych form promocji ankietowani wymieniali także reklamę w szkołach poprzez organizację warsztatów ornitologicznych, promocję bezpośrednią poprzez organizację pokazów dla turystów oraz promocję poprzez nawiązanie kontaktów z zagranicznymi

15 kołami ornitologicznymi. Wszystkie te rozwiązania warte są przetestowania, w celu oceny ich wpływu na rzeczywisty rozwój turystyki ornitologicznej na terenie PPN. W ostatnim pytaniu merytorycznym przewodnicy mieli wyrazić swoją subiektywną ocenę skali ruchu turystycznego w Poleskim Parku Narodowym. W tym przypadku 42% ankietowanych uznało, że jest on za mały, 11% że wystarczający, natomiast nikt nie uznał, że jest on za duży. Przewodnicy wyraźnie określili, że ich zdaniem ogólna ilość turystów na terenie Parku jest niedostateczna. Przy założeniu równomiernego rozłożenia ruchu turystycznego naturalna chłonność turystyczna PPN wynosi ok. 50 tys. turystów rocznie, a obecnie nie przekracza połowy tej liczby (Iwaniuk, Piotrowski 2002; wywiad z Adiunktem Parku ds. Edukacji p. Andrzejem Różyckim). Wniosek jaki się nasuwa, to przede wszystkim konieczność podejmowania działań zmierzających do dalszego rozwoju turystyki na tym obszarze, ale z założeniem jej zrównoważonego charakteru proekologicznego. W badaniu wzięło udział 43% kobiet i 39% mężczyzn. Ankietowani reprezentowali różne przedziały wiekowe. Najwięcej 47% było w wieku lat, następnie 18% w wieku lat, 11% w wieku lat, natomiast po 3% w wieku lat i lat. Respondenci posiadali wykształcenie wyższe 64% lub średnie 18%. Dodatkowo część z nich wskazała na ukończenie kierunków studiów mających kluczowe znaczenie dla działalności przewodnickiej: prawie 11% - z zakresu ochrony środowiska, po prawie 8% - z zakresu biologii, turystyki i rekreacji, historii oraz prawie 3% z zakresu geografii. Przewodnicy pochodzili zarówno ze wsi - 21%, jak i z miast do 50 tys. mieszkańców - 29%, tys. mieszkańców - 3%, tys. mieszkańców - 26% oraz powyżej 500 tys. mieszkańców - 3%. 3. Podsumowanie i wnioski końcowe W powyższej pracy szczegółowo zbadano stan oraz możliwości rozwoju turystyki ornitologicznej na obszarze Poleskiego Parku Narodowego w percepcji przewodników terenowych po Poleskim Parku Narodowym. Przeprowadzone badania wskazują jednoznacznie, że PPN jest atrakcyjnym miejscem do uprawiania turystyki ornitologicznej, a ona sama może stać się markowym produktem turystycznym. Ta forma turystyki może i powinna rozwijać się na terenie całego Parku, nie mniej jednak ze szczególnym uwzględnieniem miejsc wskazanych przez ankietowanych, w tym takich jak ścieżka przyrodnicza Perehod / Stawy Pieszowolskie, ścieżka przyrodnicza Spławy / jezioro Łukie oraz Bagno Bubnów. Warte rozważenia jest także, postulowane przez respondentów, zwiększenie liczby miejsc udostępnianych do turystyki ornitologicznej, w tym wprowadzenie nowej lokalizacji -

16 Stawów Bruskich oraz ewentualne rozszerzenie dostępności innych terenów (m.in. Bagno Bubnów, jezioro Łukie, Łąki Zienkowskie, Durne Bagno i okolice jeziora Wytyckiego). Konieczne są także dalsze inwestycje w rozbudowę infrastruktury turystycznej o charakterze ornitologicznym. Preferowane powinno być powstawanie nowych schronów / czatowni ornitologicznych, wież obserwacyjnych, ścieżek ornitologicznych oraz tablic informacyjnych ukierunkowanych tematycznie, a ciekawym pomysłem byłoby także stworzenie mapy z obszarami występowania najcenniejszych gatunków ptaków. Z pewnością istotnym wzbogaceniem całości zagospodarowania turystycznego byłoby również utworzenie pełnej bazy ornitologicznej z zapleczem naukowym. Wobec braku w okolicy PPN podmiotu zajmującego się kompleksowo organizacją, informacją i promocją turystyki ornitologicznej istnieje duża potrzeba jego powstania. Podobna obserwacja dotyczy konieczności podjęcia działalności w zakresie wypożyczania specjalistycznego sprzętu dla osób zainteresowanych turystyką ornitologiczną oraz zwiększenia ilości punków informacji turystycznej. Rozwój turystyki ornitologicznej powinien także wpływać stymulująco na rozwój sektora noclegowo-gastronomicznego, w tym gospodarstw agroturystycznych oraz restauracji z regionalnymi potrawami. Niepokojąca w świetle uzyskanych wyników jest mała ilość przewodników turystycznych na tym terenie przygotowanych do prowadzenia wycieczek o charakterze ornitologicznym i kierowania obserwacjami awifaunistycznymi. W związku z tym konieczne jest rozszerzenie tego kręgu oraz organizacja specjalistycznych szkoleń i warsztatów tematycznych w tym zakresie. Wszystkie powyższe działania muszą zostać spięte spójną klamrą w postaci profesjonalnych działań promocyjnych. Szczególnie istotne znaczenie będzie tu miała promocja internetowa oraz promocja bezpośrednia wśród miłośników ptaków. Nie mniej istotne może okazać się nawiązanie współpracy promocyjnej z organizacjami ornitologicznymi w Polsce i za granicą, a także podejmowanie działań promocyjnych poprzez różnego typu wydawnictwa, organizację wycieczek ornitologicznych, a także różne formy reklamy medialnej. W tym kontekście ważne jest współdziałanie wszystkich podmiotów zainteresowanych rozwojem turystyki na obszarze Poleskiego Parku Narodowego. Całość przeprowadzonej analizy pozwala potwierdzić przyjętą przeze mnie tezę wstępną, że Poleski Park Narodowy jest obszarem o wielkich walorach przyrodniczych, w tym awifaunistycznych i jako taki jest doskonałym miejscem do uprawiania turystyki ornitologicznej. Nie mniej jednak bezspornym faktem jest także, obecna marginalna rola tej formy turystyki w ogólnym ruchu turystycznym. Stąd też należy podjąć zdecydowane kroki pozwalające na zmianę tej sytuacji. Aplikacja wyników powyższych badań powinna w znaczącym wymiarze przyczynić się do wzrostu popularności turystyki ornitologicznej na obszarze PPN i stopniowo generować coraz większy ruch turystyczny o tym charakterze.

17 4. Bibliografia Borchulski Z., Chmielewski T. J., Majdiuk D., Piotrowska M., Sołtys M., 1989, Położenie, granice i podstawowe dane liczbowe o Poleskim Parku Narodowym. [w:] Chmielewski T. J. (red.) 1989, Poleski Park Narodowy - Dokumentacja naukowa. IGPiK, Towarzystwo Wolnej Wszechnicy Polskiej, Lublin Warszawa. Chałubińska A., Wilgat T., 1954, Podział fizjograficzny woj. Lubelskiego. [w:] Przewodnik V Ogólnopolskiego Zjazdu PTG. Lublin. Dziedzic R., 2002, Kręgowce. [w:] Radwan S. (red.), Poleski Park Narodowy. Monografia przyrodnicza. Wydawnictwo Morpol, Lublin. Głowaciński Z. (red.), 2001, Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa. Grądziel T., Kowalik E., Różycki A., 2008, Poleski Park Narodowy. Brokart Mat, Urszulin. Kondracki J., 1981, Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. Kondracki J., 2009, Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Wojciechowski K. 2007, O ptakach Lubelszczyzny. Dzikie Życie nr 7-8 ( ), Wójciak J., Biaduń W., Buczek T., Piotrowska M. (red.), 2005, Atlas ptaków lęgowych Lubelszczyzny. Lubelskie Towarzystwo Ornitologiczne, Lublin.