Logistyka - nauka. Współczesne dylematy przedsiębiorstw transportowych w gospodarce zrównoważonego rozwoju

Transkrypt

1 Dr hab. Piotr Szczypa Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy Współczesne dylematy przedsiębiorstw transportowych w gospodarce zrównoważonego rozwoju Wstęp Współcześnie przedsiębiorstwa transportowe funkcjonują w gospodarce zrównoważonego rozwoju. Relacje jakie zachodzą w ramach systemu ekologicznego, ekonomicznego i społecznego są bardzo złożone i silnie oddziałujące na siebie, dlatego przed właścicielami i menedżerami przedsiębiorstw stoją nowe wyzwania wynikające z trójkąta celów gospodarki zrównoważonego rozwoju. Sprostanie im nie jest łatwe tym bardziej, że dotyczą dóbr wspólnych. Celem artykułu jest identyfikacja i charakterystyka współczesnych dylematów przedsiębiorstw transportowych, których działalność powinna równomiernie uwzględniać uwarunkowania ekonomiczne, społeczne i ekologiczne. Rozważania zostaną oparte między innymi na założeniach dylematu więźnia i dylematu wspólnej łąki. W opracowaniu przyjęto następującą hipotezę: właściciele i menedżerowie przedsiębiorstw transportowych nie są zainteresowani równorzędną realizacją celów gospodarki zrównoważonego rozwoju. 1. Idea gospodarki zrównoważonego rozwoju Definicja i idea zrównoważonego rozwoju jest szeroko opisywana w literaturze. Można zapoznać się z etapami rozwoju zrównoważonego w teorii ekonomii 1, a także bardziej szczegółowymi zagadnieniami, takimi jak: uwarunkowania prawne zrównoważonego rozwoju 2, zrównoważony rozwój a polityka państwa 3 i funkcjonowanie przedsiębiorstw 4. W związku z tym a także z uwagi na ograniczoną objętość niniejszego artykułu, autor zdecydował się odstąpić od szerokiego opisu podstawowych zagadnień związanych z ideą zrównoważonego rozwoju. 1 Por. B. Piontek, Koncepcja rozwoju zrównoważonego i trwałego Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Por. B. Rakoczy, Zasada zrównoważonego rozwoju w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. [w:] Wpływ idei zrównoważonego rozwoju na politykę państwa i regionów. Tom 1. Problemy ogólnopaństwowe i sektorowe, red. B. Poskrobko, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok Por. F. Piontek, B. Piontek, Przyczynek do dyskusji na temat zrównoważonego rozwoju w polityce władzy publicznej. [w:] Wpływ idei zrównoważonego rozwoju na politykę państwa i regionów. Tom 1. Problemy ogólnopaństwowe i sektorowe, red. B. Poskrobko, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok Por. J. Famielec, Wpływ idei zrównoważonego rozwoju na politykę państwa i funkcjonowanie przedsiębiorstw. [w:] Wpływ idei zrównoważonego rozwoju na politykę państwa i regionów. Tom 1. Problemy ogólnopaństwowe i sektorowe, red. B. Poskrobko, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok Logistyka 6/

2 Z uwagi na przyjęty temat opracowania należy wskazać, że cele zrównoważonego rozwoju, gospodarki zrównoważonego rozwoju powinno rozpatrywać się w trzech wymiarach, a mianowicie: ekologicznym, ekonomicznym i społecznym. W ramach każdego z trzech wymiarów zrównoważonego rozwoju można wyznaczyć ogólne cele, przed którymi stoi gospodarka zrównoważonego rozwoju, zebrano je w tabeli 1. Tabela 1. Trójkąt celów gospodarki zrównoważonego rozwoju Cele ekologiczne: Cele ekonomiczne: Cele społeczne: ochrona atmosfery ziemskiej (ograniczenie ocieplenia klimatu); nieszkodzenie przyrodzie (zachowanie różnorodności gatunkowej i krajobrazowej); zrównoważone wykorzystanie zasobów odnawialnych; zrównoważone wykorzystanie zasobów nieodnawialnych; zdrowe warunki życia (eliminowanie szkodliwych substancji, promieniowania, hałasu). stabilność gospodarki narodowej, zapewnienie samodzielnej egzystencji przy akceptowalnej jakości pracy; zaspokojenie podstawowych potrzeb przez zrównoważone produkty (żywność, mieszkania, odzież, energia), stosowne ceny; stabilność cen oraz przeciwdziałanie koncentracji władzy ekonomicznej, internalizacja kosztów zewnętrznych; pozagospodarcza równowaga i współpraca na rzecz rozwoju przy jak najmniejszym imporcie surowców; wydolny budżet państwowy przy wystarczających standardach zaopatrzenia społeczeństwa w dobra merytoryczne/ kolektywne oraz właściwy podział dochodów. demokracja uczestnicząca i praworządność we wszystkich dziedzinach życia; wyeliminowanie ubóstwa, bezpieczeństwo społeczne, opanowanie problemów demograficznych; równość szans, integracja (np. płci, imigrantów); bezpieczeństwo zewnętrzne, rozwiązanie konfliktów bez przemocy; ochrona zdrowia i jakości życia człowieka. Źródło: H. Rogall, Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Zysk i S-ka, Poznań 2010 s Hierarchia celów gospodarki zrównoważonego rozwoju a działalność przedsiębiorstw transportowych Wśród teoretyków i praktyków trwają dyskusje dotyczące wartościowania i hierarchii celów. Najczęstsze stanowiska w tej kwestii to 5 : 1. Najważniejszy jest wymiar ekologiczny. Należy przede wszystkim chronić naturalnych podstaw życia jako egzystencjalny warunek pozostałych celów. 2. Najważniejszy jest wymiar ekonomiczny (gospodarczy). Zrównoważony rozwój ma zapewnić trwałe zaspokojenie potrzeb ludzkich. 3. Wszystkie wymiary są w zasadzie równorzędne, lecz w wyznaczonych granicach (narzuconych przez naturę). 4. Wszystkie wymiary są równorzędne. 5 H. Rogall, Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Zysk i S-ka, Poznań 2010 s. 42. Logistyka 6/

3 Wszystkie trzy wymiary zrównoważonego rozwoju są równorzędne pod warunkiem, że w takim samym stopniu skoncentrowane są na człowieku. Ludzie powinni być w centralnym punkcie zainteresowania uwarunkowań ekologicznych, ekonomicznych i społecznych. Niestety doświadczenia Polski i innych państw wskazują na wybiórcze respektowanie celów zrównoważonego rozwoju oraz częste marginalizowanie lub pomijanie czynnika ludzkiego. Zjawiska te kształtują się różnie w zależności od zasięgu realizacji celów zrównoważonego rozwoju (gospodarstwo domowe, przedsiębiorstwo, region, państwo, kontynent, świat). W odniesieniu do przedsiębiorstw transportowych można w tym miejscu sformułować kilka pytań, a mianowicie: 1. Jak działalność przedsiębiorstw transportowych wpisuje się w realizację celów gospodarki zrównoważonego rozwoju? 2. Czy wszystkie trzy wymiary zrównoważonego rozwoju są jednakowo traktowane i wdrażane w praktyce przedsiębiorstw transportowych? 3. Czy świadomość właścicieli i menedżerów przedsiębiorstw transportowych, w tym świadomość ekologiczna jest na takim poziomie aby skutecznie realizować cele gospodarki zrównoważonego rozwoju? 4. Czy właściciele i menedżerowie przedsiębiorstw transportowych celowo uwypuklają w swoich decyzjach cele ekonomiczne odnosząc na dalszy plan cele ekologiczne i społeczne? Przykłady z praktyki gospodarczej, szczególnie w odniesieniu do mikro i małych przedsiębiorstw transportowych skłaniają do pesymistycznych wniosków, dlatego odpowiedzi na zadane pytania nie byłyby zadawalające dla osoby zaangażowanej w problematykę zrównoważonego rozwoju. W związku z tym należy postawić kolejne pytanie: co może być przyczyną takiego stanu rzeczy? Jedna z możliwych przyczyn ma swoje źródło w zachowaniu, decyzjach ludzi zarządzających przedsiębiorstwem transportowym. Przedsiębiorstwa transportowe korzystają z dóbr wspólnych, w związku z tym przy analizie procesów decyzyjnych zachodzących w nich można uwzględnić dylematy związane z wyborem publicznym, idąc dalej z teorią gier. Teoria gier to dział matematyki zajmujący się badaniem optymalnego zachowania w przypadku konfliktu interesów. Teoria gier znajduje zastosowanie również w ochronie środowiska. Jest pomocna w analizowaniu procesów biologicznych, przewidywaniu efektów różnych działań, w tym ingerencji człowieka w ekosystemy, a także przy proponowaniu i optymalizowaniu doświadczeń naukowych. Logistyka 6/

4 Ochrona przyrody to rodzaj dylematu więźnia. Prowadzenie działalności proekologicznej przez przedsiębiorstwa transportowe wymaga bowiem wysiłku i współpracy. Znacznie łatwiej jest nie podejmować takich działań i korzystać z wysiłku innych na rzecz czystego środowiska - to postawa zdrajcy. Bardzo często przedsiębiorstwa nie są zainteresowane ujawnianiem informacji na temat działalności proekologicznej, bo jej zwyczajnie nie podejmują. Środowiskowej etyki trzeba się więc nauczyć lub co ważniejsze dostrzec korzyści wynikające z jej zastosowania- żadne przedsiębiorstwo nie jest bowiem bezinteresowne w swoich działaniach. Wątek ten można kontynuować również w odniesieniu do uwarunkowań społecznych w działalności przedsiębiorstw transportowych. W działalności przedsiębiorstw transportowych dostrzec można także tak zwany dylemat wspólnej łąki. Łąką w tym przypadku mogą być drogi, akweny morskie, które eksploatowane są przez liczne przedsiębiorstwa transportowe. Natomiast nieliczne poczuwają się do odpowiedzialności za nie. Podsumowując tą cześć rozważań należy stwierdzić, że przedsiębiorstwa transportowe podobnie jak większość jednostek gospodarczych rozliczana jest przede wszystkim z osiągniętego wyniku finansowego. Finansowy rezultat działalności podporządkowuje w dużej mierze realizację celów ekologicznych i społecznych przedsiębiorstw transportowych, co przekłada się na realizację przedstawionych celów gospodarki zrównoważonego rozwoju. 3. Zrównoważony transport a działalność przedsiębiorstwa transportowego w gospodarce zrównoważonego rozwoju Koncepcja zrównoważonego transportu w pełni wpisuje się w ideę zrównoważonego rozwoju, wymagającą jednoczesnego spełnienia uwarunkowań środowiskowych, społecznych i ekonomicznych. Syntetyczne porównanie zrównoważonego transportu i jego przeciwieństwa przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2. Główne cechy niezrównoważonego i zrównoważonego transportu Wyszczególnienie Niezrównoważony transport Zrównoważony transport Wielkość przewozów Gałęzie transportu Technologie transportu Wymaga dużej liczby podróży i większej odległości podróży z powodu rozrastania się obszarów miejskich i nieefektywnej sieci logistycznej Zależność od prywatnego transportu samochodowego w przewozach osób i samochodów ciężarowych w przewozach ładunków Pojazdy oparte na nieefektywnych silnikach wykorzystujących paliwa kopalne Nieefektywne zarządzanie siecią Popyt na podróż jest zminimalizowany, przejazdy są krótkie, dzięki zwartemu rozwojowi obszarów miejskich, zróżnicowanemu użytkowaniu gruntów i zoptymalizowanym łańcuchom logistycznym Większość przejazdów osób obsługuje transport publiczny lub niezmotoryzowany, przewozy ładunków obsługuje kolej i inne niskoemisyjne gałęzie transportu Wykorzystanie głównie pojazdów o technologii niskowęglowej, w tym wysoce wydajnych silników z napędem hybrydowym lub elektrycznym Wykorzystanie nowych technologii, takich jak Logistyka 6/

5 Kształtowanie cen w transporcie Odporność na zmiany klimatu transportową Ceny pojazdów, paliwa, miejsca parkingowego, opłata drogowa nie pokrywają w pełni zewnętrznych kosztów transportu, zachęcają tym samym do korzystania z pojazdów o napędzie silnikowym kosztem bardziej zrównoważonych wyborów System transportowy jest bardzo podatny na zmiany w klimacie inteligentne systemy transportowe smart logistics do wspomagania efektywnego zarządzania systemami transportowymi Cena płacona przez użytkowników transportu w pełni odzwierciedla koszty, zarządza wzrostem ruchu pojazdów silnikowych, zachęca do przyjaznych dla środowiska alternatyw Wyposażenie transportu jest sprawdzane na podstawie kryteriów wrażliwości i jest rozwijane pod względem odporności za zmiany klimatyczne Źródło: E. Załoga, Trendy w transporcie lądowym Unii Europejskiej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2013, s Odniesienie treści tabeli 2 do praktyki gospodarczej skłania do stwierdzenia, że nadal funkcjonuje niezrównoważony transport. Także analiza osiągnięć w zakresie wdrażania instrumentów wspólnej polityki transportowej nie budzi optymizmu 6. Działalność licznych mikro i małych przedsiębiorstw transportowych nie wpisuje się w wytyczne wspólnej polityki transportowej. 4. Dylematy przedsiębiorstw transportowych funkcjonujących w gospodarce zrównoważonego rozwoju Biorąc pod uwagę przedstawione treści można podjąć próbę zidentyfikowania najważniejszych współczesnych dylematów przedsiębiorstw transportowych funkcjonujących w gospodarce zrównoważonego rozwoju. Dylematy te zostały przyporządkowane do dwóch grup: dylematy niższego rzędu i dylematy wyższego rzędu. Dylematy niższego rzędu związane są z bieżącymi problemami przedsiębiorstw transportowych, dla których najważniejszymi problemami są: utrzymanie płynności finansowej, przystosowanie taboru do realizacji zamówionych usług, ograniczenie nieuczciwych praktyk wśród pracowników itp. W takiej sytuacji idea zrównoważonego rozwoju często schodzi na dalszy plan. Wymiar ekonomiczny zdecydowanie dominuje nad ekologicznym i społecznym, dlatego dylematy mogą być następującej treści: 1. Które działania procesu transportowego można wykonać zużywając mniejszą ilość zasobów lub tańsze zasoby? 2. Czy a jeżeli tak, to które działania należy przekazać do wykonania na zewnątrz? 3. Czy zaproponować pracownikom przejście na samozatrudnienie? 4. Jak konkurować ceną skoro nie stać mnie na realizację zadań ekologicznych i społecznych? 6 E. Załoga, Trendy w transporcie op.cit., s Logistyka 6/

6 5. Jak skutecznie wdrożyć optymalizację podatkową w przedsiębiorstwie? Dylematy wyższego rzędu obejmują szersze spojrzenie na działalność przedsiębiorstwa transportowego. Dotyczą one nie tylko bieżącej działalności. Związane są z zarządzaniem strategicznym. W tym przypadku idea zrównoważonego rozwoju jest istotna i często stanowi element budowania przewagi konkurencyjnej. W teorii, w planach, w dokumentacji, misji przedsiębiorstwa wskazuje się na równorzędne traktowanie uwarunkowań ekonomicznych, ekologicznych i społecznych. Jednak w praktyce na pierwszy plan wysuwają się cele ekonomiczne. Dylematy tej grupy mogą obejmować następujące treści: 1. Jak zarządzać środkami transportu aby w określonej perspektywie czasu dostosować tabor do wymaganych norm środowiskowych i społecznych przy ograniczonych zasobach finansowych? 2. Czy dotychczasowa realizacja procesu transportowego sprzyja zwiększeniu satysfakcji pracowników i klientów, co przekłada się na wynik finansowy przedsiębiorstwa? 3. Jak, gdzie i kiedy informować pracowników, kontrahentów, inwestorów, społeczeństwo o realizowanych zdaniach wpisujących się w koncepcję zrównoważonego transportu, czy szerzej ideę zrównoważonego rozwoju? 4. Jak zarządzać wynikiem finansowym przedsiębiorstwa (controlling finansowy, controlling podatkowy) nie ograniczając realizacji celów ekologicznych i społecznych? 5. Do jakiego stopnia realizacja celów ekologicznych i społecznych jest do zaakceptowania? (Jak długo jest to opłacalne dla przedsiębiorstwa lub do jakiego poziomu wyniku finansowego przedsiębiorstwo jest w stanie udźwignąć realizację zadań ekologicznych i społecznych?) Podsumowanie Przedstawione w artykule współczesne dylematy przedsiębiorstw transportowych w gospodarce zrównoważonego rozwoju są pochodną trzech czynników, mianowicie: 1. Stopień świadomości idei zrównoważonego rozwoju właściciela, menedżerów i pracowników przedsiębiorstwa transportowego. 2. Osiągnięty wynik finansowy i ilość wolnych środków pieniężnych. 3. Wielkość przedsiębiorstwa i etap jego rozwoju. Na każdym etapie realizacji celów gospodarki zrównoważonego rozwoju niezbędna jest w przedsiębiorstwie informacja. Informacja ta może być finansowa lub niefinansowa, ilościowa, Logistyka 6/

7 wartościowa oraz jakościowa o charakterze strategicznym, taktycznym, operacyjnym, a nawet interwencyjnym. S. Czaja słusznie wskazuje że: złożoność informacyjna strategii zrównoważonego rozwoju jest w pierwszej instancji efektem nałożenia na siebie trzech makrosystemów gospodarki, społeczeństwa i przyrody (środowiska przyrodniczego).zrozumienie funkcjonowania każdego z nich oddzielnie wymaga dużych zasobów wiedzy (informacji), a nałożenie na siebie powiększa aspekt informacyjny, podobnie jak iloczyn kartezjański komplikuje położenie obiektów w przestrzeni wielu cech 7. Cytat ten wskazuje na złożoność problematyki funkcjonowania przedsiębiorstw w gospodarce zrównoważonego rozwoju i potrzebę pogłębionych badań w tym zakresie. Summary Contemporary problems of transport companies in the economy of sustainable development Nowadays, transport companies operate in the economy of sustainable development. Relationships that occur within the system of ecological, economic and social development are very complex and strongly interacting, so the owners and managers of enterprises are facing new challenges arising from the objectives economic triangle of sustainable development. Meeting them is not easy especially that they relate to common goods. The aim of this article is to identify and characterize the contemporary dilemmas of transport companies, whose activities should equally take into account the economic, social and ecological conditions. Considerations will be based inter alia on the assumptions of "prisoner's dilemma" and "the dilemma of the common meadow". Literatura 1. Czaja S., Informacja jako podstawa kształtowania zrównoważonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy. [w:] Zrównoważony rozwój gospodarki opartej na wiedzy, red. B. Poskrobko, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok Famielec J., Wpływ idei zrównoważonego rozwoju na politykę państwa i funkcjonowanie przedsiębiorstw. [w:] Wpływ idei zrównoważonego rozwoju na politykę państwa i regionów. Tom 1. Problemy ogólnopaństwowe i sektorowe, red. B. Poskrobko, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok Piontek B., Koncepcja rozwoju zrównoważonego i trwałego Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Piontek F., Piontek B., Przyczynek do dyskusji na temat zrównoważonego rozwoju w polityce władzy publicznej. [w:] Wpływ idei zrównoważonego rozwoju na politykę państwa i regionów. Tom 1. Problemy ogólnopaństwowe i sektorowe, red. B. Poskrobko, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok Rakoczy B., Zasada zrównoważonego rozwoju w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. [w:] Wpływ idei zrównoważonego rozwoju na politykę państwa i regionów. Tom 1. Problemy ogólnopaństwowe i 7 S. Czaja, Informacja jako podstawa kształtowania zrównoważonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy. [w:] Zrównoważony rozwój gospodarki opartej na wiedzy, red. B. Poskrobko, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2009, s Logistyka 6/

8 sektorowe, red. B. Poskrobko, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok Rogall H., Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Zysk i S-ka, Poznań Załoga E., Trendy w transporcie lądowym Unii Europejskiej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin Logistyka 6/