Raport końcowy z realizacji projektu Kryzysy w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania

Transkrypt

1 Prof. dr hab. Konstanty Adam Wojtaszczyk Instytut Europeistyki WDiNP UW Raport końcowy z realizacji projektu Kryzysy w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania 1. Osiągnięcia Osiągnięcia zespołu badawczego dokonane w wyniku realizacji przedmiotowego tematu można mierzyć w trzech warstwach: metodologicznej, normatywnej i funkcjonalnej. Realizowany temat badawczy wymagał podejść metodologicznych łączących badania nad integracją europejską i kryzysami w jej procesach. Dotyczyło to zarówno wymiaru teoretycznego jak i zastosowanych metod oraz technik badawczych. W badaniach próbowano łączyć podejścia teoretyczno-metodologiczne z zakresu nauk społecznych, w tym w szczególności nauk o polityce, ale niektóre zadania badawcze wymagały ujęć badawczych znanych w naukach prawnych (zob. studia K. Szewiora), historycznych (zob. studia M. Nadolskiego), ekonomicznych (zob. studia A. Nowaka-Fara) i medioznawstwa (zob. studia E. Stasiak-Jazukiewicz i M. Jas-Koziarkiewicz). Teoretyczne ramy badań zbudowano przede wszystkim na instytucjonalizmie historycznym, racjonalizmie i konstruktywizmie. Ponadto zastosowano metody: historyczną, systemową, porównawczo-behawioralną oraz jakościową analizę treści. Wymiar teoretyczno-metodologiczny programu został podporządkowany realizacji poszczególnych zadań badawczych (patrz konceptualizacja zadań badawczych) i weryfikacji głównej hipotezy badawczej oraz hipotezom szczegółowym. W warstwie normatywnej dokonano z perspektywy kryzysów w integracji europejskiej analizy sfery ustrojowej Unii Europejskiej. Istotnym i rzadko spotykanym w innych badaniach było połączenie zainteresowania naukowego normami prawnymi (prawo traktatowe, instytucjonalne i krajowe), politycznymi (strategie, polityki unijne) i aksjologicznymi (wartości i standardy unijne). W konsekwencji udało się zakreślić szeroki kontekst uwarunkowań kryzysów, ich przebiegu i następstw oraz sposobów ich przezwyciężania. 1

2 W warstwie funkcjonalnej udało się dokonać analizy praktycznego funkcjonowania mechanizmów integracji europejskiej z perspektywy dotykających je zjawisk kryzysowych. Dokonano szeregu analiz i syntez artykułujących praktyczne następstwa funkcjonowania sfery normatywno-instytucjonalnej i problemy inicjujące kryzysy w kontekście dynamiki procesów zachodzących na zewnątrz i wewnątrz Unii Europejskiej. 2. Uzyskane wyniki Uzyskane wyniki badań są następstwem realizacji złożonych celów badawczych i przyjętej metodologii. Drogą do ich osiągnięcia były poszczególne zadania badawcze, których synteza prowadzi w szczególności do następujących wniosków: trwający od 2007 roku kryzys jest zjawiskiem wielopłaszczyznowym i dotyczy zarówno procesów integracji europejskiej, ich rezultatu instytucjonalnego Unii Europejskiej, jak i w szczególności strefy euro. Obejmuje on zazębiające się kryzysy w sferze ekonomicznej, politycznej, strukturalnej, komunikacyjnej, prawnej, legitymizacyjnej i modernizacyjnej. Ten wielopłaszczyznowy kryzys przekracza pod względem zasięgu, przebiegu i następstw rozmiar zjawisk kryzysowych występujących w historii integracji europejskiej. Przestaje też być aktualna w pełni teza absolutyzowana bardzo często w badaniach poprzednich kryzysów, że kryzysy są efektywnym impulsem do modernizacji Unii Europejskiej. Jak wynika z efektów przeprowadzonych badań syndrom aktualnych kryzysów stawia znaczące bariery dla dalszego rozwoju integracji europejskiej, podważa osiągalność szczegółowych i strategicznych celów, a także stawia pytanie o dalszy model ustrojowy Unii Europejskiej. Przeprowadzone badania prowadzą do wniosku, że w małym stopniu jest możliwe sformułowanie jednoznacznej i niepodlegającej dyskusji definicji kryzysu w procesie integracji europejskiej (patrz badania A. Fara-Nowaka). W konsekwencji można przyjąć tylko założenie, że kryzys jest odzwierciedleniem swoistej percepcji zmieniającej się w rzeczywistość. Jeżeli zmiany przyniosą ujemnie oceniane ich cechy lub nasilenie tendencji negatywnych, to występuje syndrom kryzysu (kryzysów). Badania umożliwiły jednakże zdefiniowanie kryzysów w poszczególnych płaszczyznach integracji europejskiej (zobacz szczegółowe zadania badawcze), dokonania ich syntezy, wzajemnych zależności i następstw wielopłaszczyznowego kryzysu w kontekście delegitymizacji rozwiązań normatywno-instytucjonalnych lub tylko jej poważnej groźbie. W konsekwencji podważane są kierunki rozwoju procesu integracji europejskiej. Analiza 2

3 poszczególnych kryzysów prowadzi do niewątpliwego wniosku, że najważniejszym, gdyż długotrwałym i mającym najdalej idące skutki dla procesu integracji jest kryzys ekonomiczny, jako przede wszystkim konsekwencja wzrostu zadłużenia niektórych państw, w szczególności strefy euro, ale także słabości w systemie sterowania gospodarką w Unii Europejskiej. W konsekwencji nie ma optymalnych warunków dla funkcjonowania euro i pogłębiania integracji państw członkowskich UE. Kryzysowi ekonomicznemu w UE towarzyszą inne kryzysy. Mają one wpływ na jego przebieg ale jednocześnie są zdeterminowane jego rozwojem. Kryzys polityczny przejawia się w wielu aspektach, ale w szczególności: - naruszenia równowagi w procesach decyzyjnych i w strukturze zależności między instytucjami unijnymi (wymiar horyzontalny), jak między państwami członkowskimi oraz między państwami i instytucjami w wymiarze horyzontalnym (zob. badania M. Poboży, M. Witkowskiej, P.J. Borkowskiego, A. Wierzchowskiej, A. Skolimowskiej, T. Kownackiego). Jego następstwem są między innymi asymetria hierarchii między instytucjami i agendami UE oraz między państwami członkowskimi o różnym statucie gospodarczym i politycznym: wzrost znaczenia instytucji międzyrządowych (w szczególności Rady Europejskiej i Eurogrupy), a relatywne osłabienie instytucji wspólnotowych np. Komisji Europejskiej czy Parlamentu Europejskiego, wzrastających tendencji relacjonalizujących; przejawiających się we wzroście znaczenia państw członkowskich w procesach integracji europejskiej, czemu towarzyszy wzrastająca konkurencja między wartościami a interesami w UE, z tendencją do wzrostu znaczenia interesów (zob. studia W. Lewandowskiego i J. Czuba). Tym procesom towarzyszy kryzys przywództwa w Unii Europejskiej, przejawiający się z jednej strony dążeniem najbardziej liczących się państw członkowskich do kreowania stosunkowo słabych liderów unijnych, a z drugiej strony deficytem optymalnych strategii rozwojowych i celów polityk unijnych (zob. studia T.G. Grosse) czego aktualnym przykładem jest kwestia uchodźców. Ostatnie lata objawiły też kryzys prawny w Unii Europejskiej przejawiający się jak pokazały badania w kilku odsłonach, w tym w szczególności zbyt daleko idącą, często drobiazgową instytucjonalizacją prawną np. w odniesieniu do dyrektyw wprowadzających standardy unijne. Kryzys unijny z jednej strony zwiększył znaczenie obligatoryjnych aktów prawnych, zwłaszcza rozporządzeń ograniczających konieczną niejednokrotnie elastyczność rozstrzygania, z drugiej strony nastąpiła dekonstytucjonalizacja unijnych rezultatów jako narzędzia, w których osadzone są zasady sterownia UE. Zjawiskiem wypełniającym też kryzys unijny są bariery reformowania UE za pomocą unijnych traktatów, 3

4 dotykanych problemami legitymizacji deficytu demokracji na drodze poszukiwania kompromisu i procedur ratyfikacyjnych. Kryzys legitymizacyjny (zob. studia T. Kownackiego, M. Witkowskiej) wiąże się z wyczerpywaniem się tradycyjnych form legitymizujących w jej dotychczasowych płaszczyznach. Kryzys w mniejszym bądź większym stopniu przyczynił się do podważenia legitymizacji użytkowej, aksjologicznej, prawnej i wykazał większe zapotrzebowanie na legitymizację partycypacyjną. Wielopłaszczyznowy kryzys europejski znajduje swój pełny wyraz w kryzysie modernizacji. Kryzys komunikacyjny przyczyniający się do rozwoju kryzysu europejskiego i będący jego objawem sprowadza się do braku efektywnych informacyjnych mediów europejskich i deficytu kodów komunikacyjnych (zob. M. Jas-Koziarkiewicz, E. Stasiak- Jazukiewicz). Przezwyciężenie kryzysu europejskiego wymaga zmian normatywnych, instytucjonalnych i funkcjonalnych. Barierami ich koncepcji zastosowania są unijne zjawiska kryzysowe. Trwająca od kilku lat sytuacja wielopłaszczyznowych kryzysów w integracji europejskiej wymaga jakościowych zmian, wokół których zbudowanie szerokiego konsensusu jest niezmiernie trudne. Konieczne jest rozwiązywanie nie tylko kwestii proceduralnych, ale także merytorycznych. Zapoczątkowane już i prowadzone przedsięwzięcia modernizacyjne zmierzające do przełamania unijnych zjawisk kryzysowych obejmują w szczególności: weryfikację dotychczasowego modelu funkcjonowania Unii Europejskiej wiodącej w świecie niepaństwowej wspólnoty politycznej. Dokonująca się delegitymizacja istniejących rozwiązań instytucjonalno-normatywnych wywołująca kryzys społeczny i polityczny rodzi konieczność utworzenia takich rozwiązań, które gwarantują właściwą redystrybucję, alokację i stabilizację w ramach nowego lub zmodernizowanego modelu zarządzania. Prawdopodobnie zmianie powinna podlegać misja Trybunału Sprawiedliwości UE, zamiast tylko tworzenia jednolitych reguł zwłaszcza dla wspólnego rynku, przyjęcie konstytucyjnego rozstrzygania pojawiających się konfliktów, umocnionemu modelowi międzynarodowemu powinna towarzyszyć logika rozwiązań wspólnotowych. Powinny być wypracowane właściwe reakcje na szoki egzogeniczne, jakie powodują kryzysy. Z niektórych badań wynika, że pierwotną przyczyną słabości wspólnoty jest deficyt w UE społeczności politycznej. konieczność rozwiązania istotnych, ale i trudnych w realizacji problemów jak deficyt demokracji, legitymizacji, odpowiedzialności i modernizacji. 4

5 nową strategię rozwojową, która musi zrealizować postulat równowagi rozwoju ekonomicznego i statusu społecznego. Wartościami, które powinny być podtrzymane i rozwijane to demokracja, socjalny dobrobyt i równość wobec prawa. Konieczne jest znalezienie efektywnej strategii rozwoju integracji europejskiej, która mogłaby zastąpić koncepcję Ojców Europy końca lat 40. XX wieku. Naprawa sytuacji wymaga zdecydowanego zwiększenia międzynarodowej aktywności Unii Europejskiej jako aktora normatywnego. Warunkiem osiągnięcia tego celu jest ustanowienie rzeczywistej unii politycznej w ramach WPZiB (zob. badanie A. Skolimowskiej). Zasadne byłoby utworzenie europejskiego funduszu medialnego i uruchomienie mediów unijnych. Przezwyciężenie kryzysów może otworzyć nowe możliwości legitymizacyjne i modernizacyjne. 3. Realizowane cele Zespół podejmując realizację tematu badawczego Kryzysy w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania zrealizował następujące cele zdeterminowane przedmiotowo: uwarunkowania genetyczne, istota i dynamika oraz płaszczyzny występowania i sposoby przejawiania się kryzysów, ich następstwa krótko i długoterminowe dla realizacji celów i strategii integracyjnych, sposoby przezwyciężania kryzysów. Realizowane cele badawcze objęły zarówno cele szczegółowe (formułowane w poszczególnych zadaniach badawczych), cele związane z analizą integracji europejskiej i zachodzącymi w niej kryzysami (studia A. Nowaka-Fara, T.G. Grossego) i opracowanie syntezujące (K.A. Wojtaszczyka). Realizacja celów i odpowiednio szczegółowych umożliwiła odbycie drogi od sformułowania hipotezy aż po kolejne etapy jej weryfikacji. 4. Wpływ na dyscyplinę Zrealizowany temat badawczy mający przede wszystkim ramy teoretyczne nauk o polityce dotyka także innych dyscyplin nauk społecznych i humanistycznych, w szczególności historii, socjologii i nauk prawnych, a także nauk o polityce: socjologii, filozofii i psychologii polityki. Wpływ na dyscyplinę nauk o polityce i dyscyplin uzupełniających w zrealizowanych badaniach związany jest z: wielopłaszczyznowym przedmiotem badań a przez to kompleksowym ujęciem zjawisk kryzysowych, a nie tylko poszczególnych ich elementów. W 5

6 konsekwencji znacznie poszerzono badania nad integracją i Unią Europejską wychodząc poza stereotypowe zagadnienia czy Unia Europejska to organizacja międzynarodowa czy instytucja o charakterze parapaństwowym? W takim szerokim jak w temacie badawczym ujęciu dokonano weryfikacji paradygmatów teoretycznych tj. teoria wielopoziomowego zarządzania, neofunkcjonalizm, liberalizm, realizm, konstruktywizm do nowych płaszczyzn badań, analizujących kryzysy w integracji europejskiej w ich wzajemnych uwarunkowaniach i następstwach. W toku realizacji tematu i osiąganiu założonych celów oraz weryfikacji hipotezy, że trwający od kilku lat syndrom różnych kryzysów, a także ich wielopłaszczyznowość wymaga poszukiwania nowych sposobów ich rozwiązywania, bardziej elastycznych, skutecznych, przywracających wewnętrzną równowagę, na nowo określających ustrój Unii Europejskiej i jej pozycję wewnętrzną i zewnętrzną w kontekście sytuacji kryzysowych, konieczne było wytworzenie obok stosowania tradycyjnych instrumentów badawczych również nowych, typowych już dla europeistyki podejść badawczych. 6