ZMIANY LICZEBNOŒCI RYBO OWA PANDION HALIAETUS W POLSCE W LATACH Adam Mrugasiewicz, Marcin Po³udniewski, Marek Dylawerski

Transkrypt

1 ZMIANY LICZEBNOŒCI RYBO OWA PANDION HALIAETUS W POLSCE W LATACH 99-4 Adam Mrugasiewicz, Marcin Po³udniewski, Marek Dylawerski Abstrakt G³ówne centra wystêpowania rybo³owa w Polsce od ponad lat nie ulega³y istotnym przemieszczeniom. W latach 99- liczba znanych stanowisk wzros³a z oko³o do ok. 7, a do r. 4 zmala³a do 6, mimo e w s¹siedztwie (Skandynawia, Niemcy) nadal wzrasta³a. W zachodniej czêœci polskiego area³u zasiêgu zanotowano nieco wolniejsze tempo spadku, co interpretuje siê zasilaniem tego obszaru ptakami z prê nej populacji niemieckiej. Potwierdzaj¹ to wyniki z powierzchni próbnej w okolicy Bierzwnika (Pomorze Zachodnie), gdzie stwierdzono na podstawie identyfikacji ptaków obr¹czkowanych, e co najmniej % doros³ych rybo³owów urodzi³o siê w pó³nocno-wschodnich Niemczech w odleg³oœci nie wiêkszej ni 6 km. Mimo spadku liczebnoœci, wskaÿniki rozrodu w skali kraju, w okresie prowadzenia badañ wzros³y, choæ ich wartoœci wyraÿnie ustêpuj¹ tym z obszaru Niemiec. Ogólna interpretacja sytuacji rybo³owa w Polsce sk³ania do pogl¹du, e jest to peryferyjna czêœæ populacji niemieckiej, oddalona od zwartego centrum, o wyspowym charakterze wystêpowania, o niskiej liczebnoœci, gdzie wed³ug znanych regu³ populacyjnych ustalone drog¹ monitoringu tendencje nie s¹ z nimi sprzeczne. Wstêp Zasiêg wystêpowania rybo³owa w Polsce, wed³ug zgodnej opinii faunistów, od ponad stu lat nie ulega³ znacz¹cym zmianom. Generalnie, ogranicza siê on do dwóch centrów na obszarach pojezierzy: w pó³nocno-zachodniej Polsce na pograniczu Wielkopolski, Ziemi Lubuskiej i Pomorza Zachodniego, a w Polsce pó³nocno -wschodniej do Krainy Wielkich Jezior (G³owaciñski 99, Tomia³ojæ, Stawarczyk ). Jednak jego liczebnoœæ zawsze podlega³a wyraÿnym wahaniom (ryc. ). Spadki liczebnoœci w XIX i w pierwszej po³owie XX w. ³atwo t³umaczyæ eksterminacj¹, jakiej poddawany by³ ten gatunek, podobnie jak i wiêkszoœæ ptaków drapie nych, a w trzeciej kwarcie ubieg³ego stulecia zabójczym dzia³aniom chemicznych œrodków ochrony roœlin. Jednak póÿniejsze fluktuacje liczebnoœci, trwaj¹ce do chwili obecnej, prócz istotnych lokalnie, nielegalnych odstrza³ów, uci¹ liwych prac leœnych, lawinowo wzrastaj¹cej penetracji turystycznej oraz coraz silniejszej presji drapie ników, maj¹ równie swe Ÿród³a w procesach zachodz¹cych wewn¹trz populacji o zbyt ma³ym zagêszczeniu i liczebnoœci. Ju oko³o lat temu na kontynencie zachodniej, a póÿniej œrodkowej czêœci Europy, skutkiem przeœladowañ, rozpoczê³o siê rozrzedzanie i rozrywanie ci¹g³oœci zasiêgu gatunku, co w efekcie doprowadzi³o do powstania szeregu mikropopulacji o liczebnoœciach Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt () / 6 6

2 Liczba par () Lata () Ryc.. Liczebnoœæ rybo³owa na terenie Polski na przestrzeni ostatnich lat Fig.. Osprey numbers in Poland during the last years. () Couples number, () Years poni ej wartoœci progowych. To z kolei uniemo liwia samoodradzanie siê takich populacji w przypadkach zwiêkszonej œmiertelnoœci czy innych ubytków. Za tak¹ interpretacj¹ wahañ liczebnoœci rybo³owa w Polsce przemawiaj¹ analizy sytuacji tego gatunku w krajach o rozleg³ym jego zasiêgu i znacznej liczebnoœci. Tam, po zakoñczeniu ery DDT, od drugiej po³. lat 7. notuje siê sta³y (!) wzrost liczebnoœci. I tak, na terenie Fennoskandii w drugiej po³. lat 7. liczebnoœæ rybo³owa wzros³a o ok. % i wynosi obecnie ok. par, charakteryzuj¹c siê nadal niewielkim, lecz sta³ym wzrostem (Odsjö, Sondell, Steen, Hansen ). Spektakularnie przebiega wzrost liczebnoœci rybo³owa na terenie Niemiec. Tam tak e od po³. lat 7. do 4 r. nast¹pi³ 6,-krotny wzrost: z ok. 7 do ok. 47 par, wykazuj¹c w ostatnim dziesiêcioleciu bardzo dynamiczne przyrosty. Nale y podkreœliæ, e ok. 8% gniazd umieszczonych jest tam na s³upach wysokiego napiêcia, a w nich wskaÿniki rozrodu przewy szaj¹ te z gniazd nadrzewnych (Schmidt, 4). Byæ mo e jest to spowodowane brakiem presji drapie ników nieprzystosowanych jeszcze do nowych warunków. Dok³adnie zarejestrowany w Niemczech przebieg wzrostu populacji jest przyk³adem podrêcznikowym. Najpierw notowano wzrost zagêszczenia w centrach wystêpowania, póÿniej zasiedlanie stanowisk opuszczonych nawet kilkadziesi¹t lat wczeœniej, a ostatnio powstawanie nowych stanowisk poza granicami obecnego zasiêgu, bo w centralnej Francji. Zasiedlaj¹ je ptaki pochodz¹ce z pó³nocno -wschodnich Niemiec (Schmidt, Wahl ). St¹d równie pochodz¹ zidentyfikowane rybo³owy, gnie d ¹ce siê od kilku lat na pograniczu lubusko -zachodniopomorskim. Porównanie rozmieszczenia stanowisk rybo³owów w Niemczech i w Polsce (ryc. ) sugeruje, e ptaki przynajmniej z pó³nocno -zachodniej Polski, o ile nie wszystkie pozosta³e, stanowi¹ peryferyjne skupienia 66 ZMIANY LICZEBNOŒCI RYBO OWA PANDION HALIAETUS W POLSCE W LATACH 99-4

3 Ryc.. Rozmieszczenie rybo³owa w Polsce i Niemczech w latach -4 (dane KOO) Fig.. Distribution of the Osprey in Poland and Germany in -4 (ECC data). () Couples number / km zwartej populacji niemieckiej. Proporcje iloœciowe znanych stanowisk rybo³owa w obu krajach na przestrzeni ostatnich lat ilustruje poni szy wykres (ryc. ). Przypuszczalnie bli ej nieokreœlona liczba stanowisk po polskiej stronie pozostaje dot¹d nieznana. Materia³ Korzystaliœmy z materia³ów Komitetu Ochrony Or³ów, zebranych przez jego cz³onków w latach 99-4, wed³ug standardów obowi¹zuj¹cych w KOO przy prowadzeniu monitoringu okresu lêgowego. Materia³y te w formie roboczych opracowañ, tabel, zestawieñ, wykresów i diagramów, otrzymaliœmy z Biura KOO, za co pragniemy serdecznie podziêkowaæ. Materia³y w³asne z lat 99- z powierzchni Bierzwnik zbierane by³y wed³ug podobnych standardów, rozszerzone o informacje dotycz¹ce fenologii okresu lêgowego, obr¹czkowania piskl¹t, odczytywania obr¹czek na ptakach doros³ych itp. Wiedzê ogóln¹ o aktualnych trendach populacji rybo³owa w Zachodniej Palearktyce czerpaliœmy ze zbioru opracowañ umieszczonych w Die Vogelwelt, : - () Der Fischadler in der Westpaläarktis. Wyniki Liczba par / km () Zebrane przez KOO materia³y z lat 99-4 wskazuj¹, e od pocz¹tku lat 9. liczebnoœæ rybo³owa w Polsce powoli, ale systematycznie wzrasta³a, dochodz¹c do najwy szych wartoœci oko³o r., przekraczaj¹c liczbê 7 par. Jednak ju po trzech Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt () /

4 Liczba stanowisk objêtych monitoringiem () Ryc.. Liczebnoœæ rybo³owa w Polsce i w Niemczech w latach 99-4 (dane KOO) Fig.. Number of the Osprey in Poland and Germany in 99-4 (ECC data). () Number of breeding sites under monitoring latach wielkoœæ ta spad³a poni ej 6 par, bez wyraÿnie widocznych przyczyn (ryc. 4). Wartoœci wskaÿników rozrodu w koñcu omawianego okresu s¹ nieco wy sze ni na pocz¹tku (tab. ), jednak s¹ nadal co najmniej o /4 ni sze od œredniej z lat dla obszaru Niemiec (Schmidt ). Zakres prowadzonych obecnie badañ nie pozwala na jednoznaczn¹ interpretacjê zachodz¹cych w Polsce procesów, dotycz¹cych zmian liczebnoœci, czy te wielkoœci wskaÿników rozrodu. Jedn¹ z rozwa anych przyczyn spadku liczebnoœci by³o przypuszczenie, e rybo³owy niepokojone przez nasilaj¹c¹ siê ludzk¹ aktywnoœæ (turystyka, gospodarka leœna itp.), przenios³y siê w spokojniejsze okolice. Przeprowadzone metodyczne poszukiwania nowych lokalizacji stanowisk w pó³nocno-wschodniej Polsce nie przynios³y oczekiwanych rezultatów, potwierdzi³y jednak fakt wyraÿnego ich spadku (ryc. ). W pó³nocno-zachodniej Polsce podobnych, metodycznych poszukiwañ nie prowadzono, jednak ogólne wyniki monitoringu wskazuj¹ tu na podobne tendencje. Istotn¹ metod¹ ochrony rybo³owa prowadzon¹ przez KOO jest budowa platform gniazdowych, a zw³aszcza odbudowa lub umacnianie gniazd naturalnych. Koniecznoœæ taka zachodzi w Polsce doœæ powszechnie, bowiem sosen z odpowiednio ukszta³towan¹ koron¹, gdzie rybo³owy mog¹ trwale zbudowaæ gniazdo prawie nie ma, gdy s¹ to drzewa w wieku powy ej 6 lat, w lasach gospodarczych niespotykane. W Polsce ponad 6% lêgów odbywa siê w takich gniazdach (ryc. 6). Gniazda naturalne s¹ z regu³y krótkotrwa³e, co gorsze, czêsto w okresie lêgów, wraz z zawartoœci¹ s¹ zrzucane przez wichury. 68 ZMIANY LICZEBNOŒCI RYBO OWA PANDION HALIAETUS W POLSCE W LATACH 99-4

5 Tabela. Monitoring rybo³owa w Polsce w latach 99-4; liczebnoœæ i wskaÿniki rozrodu (dane KOO) Table. Monitoring of the Osprey in 99-4; numbers and reproduction index (ECC data). () Number of occupied nests with knows breeding success, () Number of successful nests, () Total number of fledglings, (4) Nest success, () Mean number of fledglings per occupied nest, (6) Mean number of fledglings per successful nest, (7) Number of broods with one fledgling, (8) Number of broods with two fledglings, (9) Number of broods with three fledglings, () Number of broods with four fledglings Liczba rewirów ze znanym wynikiem lêgów () Liczba rewirów z sukcesem () Liczba m³odych na wylocie () Sukces gniazdowy [%] (4) Liczba m³odych na zajête gniazdo (),8,9,7,6,4,4,,,9,8,6,4,8 Liczba m³odych na gniazdo z sukcesem (6),4,46,,84,6,96,9,7,86,,9 pisklê w lêgu (7) pisklêta (8) pisklêta (9) pisklêta () Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt () / 6 69

6 Liczba par () () () Ryc. 4. Liczba stanowisk rybo³owa w Polsce w latach 99-4 (dane KOO) Fig. 4. Number of the Osprey breeding sites in 99-4 (ECC data). () Number of couples, () Results of monitoring, () Estimate Liczba par () Ryc.. Zmiany liczebnoœci w centrach gniazdowania rybo³owa w Polsce NE (dane KOO) Fig.. Changes in numbers of Ospreys in the stronghold in NE Poland (ECC data). () Number of couples 7 ZMIANY LICZEBNOŒCI RYBO OWA PANDION HALIAETUS W POLSCE W LATACH 99-4

7 () () Ryc. 6. Wykorzystanie sztucznych gniazd przez rybo³owy (dane KOO) Fig. 6. Use of artificial nests by Osprey (ECC data). () Artificial nests, () Natural nests Powierzchnia Bierzwnik Le y ona w pó³nocnej czêœci by³ego województwa gorzowskiego, na pó³noc od Warty i Noteci, obecnie po czêœci w Lubuskiem i Zachodniopomorskiem. Obejmuje obszar nadleœnictw: Bierzwnik, G³usko i Smolarz oraz Drawieñski Park Narodowy. W latach monitoring prowadzono na zlecenie wojewódzkiego konserwatora przyrody w Gorzowie Wlkp., na terenie ca³ego ówczesnego województwa, od 998 r. z upowa nienia KOO tylko na powierzchni Bierzwnik. Monitoring Jego wyniki na tej powierzchni (tab. ) zawieraj¹ wy sze od œrednich dla Polski wartoœci wskaÿników rozrodu, a zw³aszcza ich wartoœci w ostatnich 6 latach. Obr¹czkowanie W latach - zaobr¹czkowaliœmy 67 piskl¹t, uzyskaliœmy dalekodystansow¹ wiadomoœæ powrotn¹ o ptaku w pierwszej wêdrówce (paÿdziernik Burkina Faso). Wiadomoœæ ta jest zgodna (kierunek, obszar zimowisk) z podobnymi z terenu Niemiec (Schmidt, Roepke ). W latach - zak³adaliœmy (8 ptaków) obr¹czki typu BA, jednak uniemo liwia³y one odczytanie numerów za pomoc¹ zwyk³ego sprzêtu optycznego (fot. ). W latach - u yliœmy obr¹czek bocianich VH oraz obr¹czek kolorowych z indywidualnymi symbolami literowymi i cyfrowymi, co umo liwi³o ju ich identyfikacjê z odleg³oœci kilkuset metrów. Ten rodzaj obr¹czek za³o ono 9 ptakom (fot. ). Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt () / 6 7

8 Tabela. Wyniki monitoringu na powierzchni Bierzwnik w latach 99- Table. Results of monitoring on Bierzwnik area in 99-. Legend like in Tab. Liczba Lata Razem 99- stanowisk w tym zajêtych w tym z sukcesem podlotów juv. / zajête gniazdo,,6,,,,,6,6,4,7,,7,,88,4 juv. / zgniazdo z sukcesem,67,,,,4,4,7,9,6,,4,4,4,, Sukces gniazdowy 6% 4% % 67% 7% 88% 7% 7% 9% 64% 88% 7% 6% 6% 7% juv. w lêgu juv. w lêgu juv. w lêgu lêgi stracone Na obr¹czkowanych ptakach dokonujemy pomiarów biometrycznych, g³ównie d³ugoœci skrzyd³a i najd³u szych lotek pierwszorzêdowych oraz masy, co w przypadku zebrania odpowiedniej do wyliczeñ statystycznych wielkoœci próby pozwoli na okreœlanie wieku piskl¹t, a w przypadku okreœlania ró nic w masie piskl¹t w jednym lêgu, wnioskowanie o zasobnoœci pokarmowej miejsc polowania, kondycji i prognoz prze ywalnoœci itp. Identyfikacja obr¹czkowanych ptaków doros³ych W r. podczas ustalania wielkoœci lêgu w jednym z gniazd, przypadkowo zosta³a stwierdzona samica z obr¹czkami na obu nogach. Na podstawie koloru i symboli na dodatkowej obr¹czce ustalono, e zidentyfikowany ptak urodzi³ siê w 996 r. 7 ZMIANY LICZEBNOŒCI RYBO OWA PANDION HALIAETUS W POLSCE W LATACH 99-4

9 Fot.. M³ode rybo³owy z obr¹czkami Gdañsk BA (fot. M. Po³udniewski) Photo. Young Ospreys with rings Gdañsk BA (photo M. Po³udniewski) w gnieÿdzie na s³upie, w Brandenburgii, km od obecnego miejsca jej osiedlenia. Samica ta (o imieniu Helga) do r., a wiêc przez 6 kolejnych lat, by³a stwierdzana jako lêgowa w tym samym rewirze gniazdowym. W latach nastêpnych zidentyfikowano dalsze ptaki z obr¹czkami. We wszystkich przypadkach ptaki te by³y notowane w kolejnych latach w tych samych rewirach (gniazdach) jak przy pierwszym stwierdzeniu:, 4 i lata. Dwa z tych ptaków tworz¹ parê od trzech kolejnych lat. Z czterech ptaków zidentyfikowanych do r., trzy urodzi³y siê w r. 996, jeden w 99; dwa w Brandenburgii, dwa w Meklemburgii; jeden w gnieÿdzie nadrzewnym, trzy na s³upach. Dystans miejsc urodzenia do miejsc ich obecnego osiedlenia siê, zawiera siê w przedziale od 6 do 6 km (ryc. 7). W roku bie ¹cym na 7 lêgowych par - 4 ptaków, u 4 stwierdzono obr¹czki, 4 bez obr¹czek, u 6 pozosta³ych nie uda³o siê tego okreœliæ. Od r. przy odbudowie uszkodzonych gniazd lub budowaniu nowych, montujemy grzêdê, na której doros³e ptaki bardzo chêtnie przesiaduj¹ (fot. ). Umo liwia to okreœlenie z du ej odleg³oœci, w sposób bezstresowy, czy ptak jest obr¹czkowany, czy te nie. W pobli u miejsc spoczynkowych lub gniazd z grzêd¹, gdzie wczeœniej stwierdzono ptaki obr¹czkowane, na prze³omie czerwca i lipca odczytuje siê napisy na obr¹czkach z montowanych doraÿnie czatowni okrytych siatk¹ maskuj¹c¹ (fot. 4). Zaskoczeniem jest fakt, e ptaki ju po kilku minutach nie zwracaj¹ uwagi na takie obiekty, co u³atwia pewne i szybkie odczytywanie obr¹czek (fot. i 6). Na powierzchni Bierzwnik istnieje tylko jedno gniazdo naturalne i to ju od dziesiêciu lat. Wszystkie pozosta³e wymaga³y interwencji naprawczych, niektóre ju po roku od ich zbudowania przez ptaki. Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt () / 6 7

10 Fot.. M³ody rybo³ów z obr¹czk¹ rodow¹ Gdañsk VH i obserwacyjn¹ (fot. M. Po³udniewski) Photo. Young osprey with descent (Gdañsk VH) and observation rings (photo M. Po³udniewski) 74 ZMIANY LICZEBNOŒCI RYBO OWA PANDION HALIAETUS W POLSCE W LATACH 99-4

11 Miejsca urodzenia () : - gniazdo na s³upie () - gniazdo na drzewie (4) Miejsca gniazdowania (): - gniazdo na drzewie (4) Ryc. 7. Miejsca urodzenia i gniazdowania zidentyfikowanych doros³ych rybo³owów na powierzchni Bierzwnik Fig. 7. Sites of hatching and nesting of two adult Osprey identified on the Bierzwnik area. () Site of hatching, () Site of nesting, () Nest of pole, (4) Nest on tree Straty Ptaki doros³e. W jednym przypadku znaleziono martwego ptaka pod gniazdem, gdzie wczeœniej stwierdzono wysiadywanie. W innym przypadku w po³owie okresu wysiadywania gniazdo zosta³o nagle porzucone. Istnieje przypuszczenie, choæ brak dowodu, e jeden z ptaków zosta³ zastrzelony na stawach rybnych, sk¹d czêsto przynosi³ do gniazda karpie (- cm d³ugoœci). Porzucenie trzech stanowisk rybo³owa w okolicy Jeziora Bierzwnik wynika z nak³adania siê ich rewirów z rozleg³ym terytorium lêgowym puchacza. Stanowisko na wyspie Jeziora Ostrowieckiego (Drawieñski PN) zosta³o opuszczone po zasiedleniu wyspy przez kormorany. Straty na etapie jaj i piskl¹t. W 7 przypadkach straty zosta³y spowodowane przez zrzucenie ca³ego gniazda przez wichurê. Natomiast 6 martwych piskl¹t z gniazd znaleziono pod gniazdami (drapie nictwo). Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt () / 6 7

12 Fot.. Doros³a samica na grzêdzie. Montowanie grzêd podczas naprawy gniazd umo liwia wstêpn¹ identyfikacjê ptaków zaobr¹czkowanych (fot. M. Po³udniewski) Photo. Adult female on a roost. Preparing roost during nest repair enables initial bird identification of ringed birds (photo M. Po³udniewski) Fot. 4. Przenoœna czatownia okryta siatk¹ maskuj¹c¹, jako ukrycie przy odczytywaniu obr¹czek u doros³ych rybo³owów. Zaznaczono miejsce spoczynkowe ptaków (fot. M. Po³udniewski) Photo 4. Portable blind with camouflage net as a hide for reading rings of adult Ospreys. The resting sites of birds are marked (photo M. Po³udniewski) 76 ZMIANY LICZEBNOŒCI RYBO OWA PANDION HALIAETUS W POLSCE W LATACH 99-4

13 Fot.. Para zaobr¹czkowanych doros³ych rybo³owów na miejscu spoczynkowym. Zdjêcie wykonane przy odczytywaniu obr¹czek z czatowni (fot. M. Po³udniewski) Photo. A pair of adult Ospreys on resting site. Photo made while rings reading from a blind (photo M. Po³udniewski) Fot. 6. Doros³y samiec z odczytanymi obr¹czkami: Hiddensee BA799 + zielona z napisem IN (fot. M. Po³udniewski) Photo 6. Adult male with the following rings: Hiddensee BA799 + green with inscription IN (photo M. Po³udniewski) Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt () / 6 77

14 Straty podlotów. W ci¹gu ostatnich trzech lat lawinowo narastaj¹ straty wœród podlotów w ci¹gu pierwszych kilku dni po wylocie z gniazda. M³ode ptaki zachowuj¹ siê wtedy doœæ g³oœno, s¹ bardzo aktywne w pobli u gniazda, siadaj¹ w miejscach eksponowanych. Po kilku dniach ju m³odych nie widaæ, a stare ptaki z pokarmem bezskutecznie wabi¹ szukaj¹c m³odych. W takich przypadkach w promieniu kilkuset metrów od gniazda znajduje siê szcz¹tki m³odych rozszarpanych przez drapie nika skrzydlatego, póÿniej dojadane przez czworonoga. W zdecydowanej wiêkszoœci przypadków okolicznoœci jednoznacznie wskazuj¹ na aktywnoœæ puchacza. Szacuje siê, e w ten sposób ginie na naszym terenie od 6 do 8% podlotów. Dynamics of the Osprey population Pandion haliaetus in Poland during 99-4 Abstract: Since years the main strongholds of the Osprey in Poland remain almost the same. In the years 99 the number of breeding pair known locations increased from to 7, and then diminished to 6 pairs in 4. This was, despite the Osprey's still growing tendency in the neighbouring Germany and Scandinavia. In the western part of the Polish range of the species the decrease was slower, what could be a result of immigration from the strong adjoining German population. This has been confirmed by identification of birds found at the study area of Bierzwnik, where at least % of individuals were those hatched in the northeastern Germany at a distance up to 6 km. Despite population numbers decline, the countrywide breeding ratio increased during the time study, although it was distinctly lower than in Germany. General overview of the Osprey status in Poland inclines to a view that our population makes a peripheral part of the German core population. Literatura G³owaciñski Z. (red.) 99. Polska czerwona ksiêga zwierz¹t. PWRiL, Warszawa. Odsjö T., Sondell J.. Population status and breeding success of Osprey Pandion haliaetus in Sweden, Vogelwelt : -66. Schmidt D.. Die Bestandsentwicklung des Fischadlers Pandion haliaetus in Deutschland im ausgehenden. Jahrhundert. Vogelwelt : 7 8. Schmidt D. 4. Projekt Fischadler. NABU. Vogelschutzzentrum Mössingen. Schmidt D., Roepke D.. Zugrouten und Überwinterungsgebiete von Deutschland beringten Fischadlern Pandion haliaetus. Vogelwelt : ZMIANY LICZEBNOŒCI RYBO OWA PANDION HALIAETUS W POLSCE W LATACH 99-4

15 Schmidt D., Wahl R.. Horst- und Partnertreue beringter Fischadler Pandion haliaetus in Ostdeutschland und Zentralfrankreich. Vogelwelt : 9 4. Steen O. F., Hansen G.. Osprey Pandion haliaetus management in Vestfold county, SE-Norway Vogelwelt : -6. Tomia³ojæ L., Stawarczyk T.. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoœæ i zmiany. PTPP pro Natura, Wroc³aw. Adam Mrugasiewicz Kruczaj, 74 Bierzwnik / Marcin Po³udniewski Nadleœnictwo Bierzwnik, ul. Dworcowa 7, 74 Bierzwnik kmpoludnie@wp.pl Marek Dylawerski Woliñski Park Narodowy, ul. Niepodleg³oœci a, 7 Miêdzyzdroje marekdyl@poczta.onet.pl Podloty rybo³owa Pandion haliaetus (fot. J. Pruchniewicz & T. Mizera) Studia i Materia³y Centrum Edukacji Przyrodniczo Leœnej R. 8. Zeszyt () / 6 79

16 Orze³ przed ni Aquil a chrysaetos, doro s³ a sami ca, Szko cja (fo t. Te rry Pickford)