W poszukiwaniu etiopatogenezy zespo u policystycznych jajników (PCOS)

Transkrypt

1 W poszukiwaniu etiopatogenezy zespo u policystycznych jajników (PCOS) Search for the ethiopathogenesis of polycystic ovary syndrome (PCOS) Wertheim Katarzyna, Sobczyƒska-Tomaszewska Agnieszka, Bal Jerzy Pracownia Diagnostyki Molekularnej Niep odnoêci, Zak ad Genetyki Medycznej w Warszawie Streszczenie Zespó policystycznych jajników (PCOS polycystic ovary syndrome) jest powszechnà endokrynopatià spotykanà u oko o 10% kobiet w wieku reprodukcyjnym. Obecnie stosowane kryterium umo liwia rozpoznanie PCOS przy stwierdzeniu dwóch z trzech objawów: (1) obrazu wielotorbielowatych jajników w badaniu USG, (2) oligomenorrhoea, braku owulacji, (3) hiperandrogenemii lub hiperandrogenizmu, objawiajàcego si hirsutyzmem. Przyczyny rozwoju zespo u pozostajà nieznane, choç wydaje si prawdopodobne, e ma on pod o e genetyczne. Sposób dziedziczenia choroby jest jednak niejasny. Obserwowane u pacjentek objawy sugerujà, i przyczynà zespo u mogà byç nieprawid owoêci zwiàzane z biosyntezà i dzia aniem hormonów steroidowych i insuliny lub z rozwojem stanu zapalnego. Prowadzone na szerokà skal badania tzw. genów kandydatów, których produkty bia kowe sà zaanga owane w wiele procesów metabolicznych, doprowadzi y do identyfikacji wariantów polimorficznych genów wp ywajàcych na produkcj i funkcjonowanie bia ka. aden z wariantów nie odgrywa jednak kluczowej roli w patogenezie zespo- u, dlatego te wydaje si, i do rozwoju PCOS przyczynia si wspó wyst powanie ró nych polimorfizmów w co najmniej kilku genach. W tej pracy przedstawiamy obecny stan wiedzy dotyczàcy molekularnych podstaw klinicznych objawów PCOS. S owa kluczowe: zespó policystycznych jajników etiopatogeneza / / zespó policystycznych jajników genetyka / / zespó policystycznych jajników patofizjologia / / predyspozycja genetyczna do choroby / czynniki ryzyka / Adres do korespondencji: Katarzyna Wertheim Pracownia Diagnostyki Molekularnej Niep odnoêci, Zak ad Genetyki Medycznej Instytut Matki i Dziecka, Kasprzaka 17a, Warszawa katarzynawertheim@imid.med.pl Otrzymano: Zaakceptowano do druku: Nr 8 /2007

2 Wertheim Katarzyna et al. Abstract Polycystic ovary syndrome (PCOS) is a common disorder which affects about 10% of women in reproductive age. According to the Rotterdam consensus criteria, PCOS is diagnosed in the presence of two out of three following symptoms: (1) oligomenorrhoea, anovulation, (2) hyperandrogenism, (3) polycystic ovaries at ultrasound scan. Etiology of the syndrome, although widely speculated, still remains unknown. Analysis of the prevalence of PCOS among the families reveals that genetic contribution to the outcome of the syndrome is highly probable. However, the pattern of inheritance is not clear. On the basis of common clinical symptoms, disorders in metabolic pathways involved in biosynthesis and action of steroid hormones and insulin, as well as in development of inflammatory state, have been searched. As part of the research, large-scale analysis of candidate genes, whose protein products are engaged in several metabolic processes, have been performed. According to research, at least in some of them mutations or polymorphisms, mainly SNP-type, affecting transcription of the gene or protein properties, have been found. Nevertheless, none of them seem to play a key role in the pathogenesis of the syndrome, indicating that PCOS may be a result of several genes abnormalities interactions. In this review we present the current state of knowledge concerning particular genes, products of which seem to take part in the modulation of the clinical sings of the disease. Key words: polycystic ovary syndrome genetics / polycystic ovary syndrome physiopathology / genetic predisposition to disease genetics / / risk factors / Jednà z najcz Êciej wyst pujàcych endokrynopatii stwierdzanych u kobiet w ka dej grupie wiekowej jest zespó wielotorbielowatych jajników (PCOS polycystic ovary syndrome), inaczej zespó Stein-Leventhal a. Szacuje si, e PCOS dotyczy 5-10% kobiet w wieku rozrodczym [1]. Do najbardziej charakterystycznych cech PCOS zalicza si : zaburzenia miesiàczkowania, ograniczenie p odnoêci, hirsutyzm, oty oêç, hiperandrogenizm, brak owulacji, w obrazie USG obraz jajników o budowie drobnop cherzykowatej [2, 3]. Osoby z PCOS zaliczane sà do grupy wysokiego ryzyka rozwoju cukrzycy typu II, chorób sercowo-naczyniowych i raka endometrium [1, 4]. PCOS jest chorobà heterogennà klinicznie Znaczna heterogennoêç przebiegu schorzenia i wcià niejasna etiopatogeneza nastr czajà problemy z prawid owym rozpoznaniem i diagnostykà PCOS. Do roku 2003 istnia y dwa kryteria rozpoznania PCOS. Pierwsze stosowane w Stanach Zjednoczonych i po udniowej Europie umo liwia o stwierdzenie PCOS przy hiperandrogenizmie i nieregularnym miesiàczkowaniu z wy àczeniem innych przyczyn. Rozpoznanie PCOS wed ug drugiego systemu, stosowanego w pozosta ej cz Êci Europy, Australii i Oceanii, opiera o si przede wszystkim na stwierdzeniu charakterystycznej wielotorbielowatej morfologii jajników (PCOM Polycystic Ovary Morfology). Obecnie stosowane kryterium, zatwierdzone w 2003r. przez European Society for Human Reproduction and Embryology oraz American Society for Reproductive Medicine (ESHRE/ASRM), umo liwia rozpoznanie PCOS przy stwierdzeniu dwóch z wymienionych poni ej objawów: 1. w badaniu USG obrazu wielotorbielowatych jajników 2. oligomenorrhoea, brak owulacji 3. hiperandrogenemii lub hiperandrogenizmu, objawiajàcego si hirsutyzmem oraz wykluczeniu innych przyczyn stwierdzanych objawów chorobowych takich jak nowotwory wydzielajàce androgeny, zespó Cushinga, czy wrodzony przerost nadnerczy [4, 5]. Czy istnieje m ski ekwiwalent PCOS? M ski fenotyp predysponujàcy do rozwoju PCOS u potomstwa p ci eƒskiej nie zosta jasno okreêlony. Pierwotnie sàdzono, e jest to przedwczesne ysienie. Obecnie, oprócz ysienia przed 30 rokiem ycia, postuluje si wyst powanie w surowicy niskiego st enia SHBG (globulina wià àca hormony p ciowe sex hormone-binding globulin), zaburzenie proporcji st eƒ LH/FSH oraz insulinoopornoêç [6]. Jednoznaczne okreêlenie takiego fenotypu wymaga jednak dalszych badaƒ. Czy PCOS jest chorobà genetycznie uwarunkowanà? Pierwsze wyniki badaƒ sugerujàce udzia czynników genetycznych w PCOS oraz sposób dziedziczenia schorzenia opublikowano w 1968 roku. Analiza rodowodów 18 kobiet rasy kaukaskiej z rozpoznanym PCOS wykaza a zwi kszonà cz stoêç wyst powania hirsutyzmu, PCOM oraz skàpych miesiàczek u kobiet b dàcych krewnymi pierwszego stopnia osób chorych. Stwierdzono tak e, i m czyêni w badanych rodzinach charakteryzowali si bujniejszym ow osieniem cia a, co mog o stanowiç dodatkowà cech charakterystyczna dla m skiego fenotypu zespo u. Sugerowano autosomalny dominujàcy sposób dziedziczenia choroby [7]. Opublikowano tak e dane przemawiajàce za dominujàcym sprz onym z chromosomem X typem dziedziczenia PCOS [7]. Obserwacje te zosta y wsparte wynikami badaƒ, w których wykazano, i 47% córek kobiet z PCOS i 89% córek m czyzn majàcych podwy szony stosunek st eƒ LH/FSH, rozwija o cechy PCOS [5]. Coraz szerzej sugeruje si jednak, i sposób dziedziczenia PCOS mo e byç bardziej z o ony, podobnie jak to ma miejsce np. w przypadku cukrzycy typu II Polskie Towarzystwo Ginekologiczne 627

3 W poszukiwaniu etiopatogenezy zespo u policystycznych jajników (PCOS) Proponowany, oligogenowy (z niskà penetracjà i ró nà ekspresjà klinicznà choroby), charakter dziedziczenia PCOS stanowiç mo e tak e wyjaênienie klinicznej i biochemicznej heterogenicznoêci zespo u [8]. Poniewa PCOS przejawia si niep odnoêcià, mo liwoêci analizy genetycznej (w tym wykazania kosegregacji PCOS) w rodzinie z du à liczbà cz onków by y i sà ograniczone. Dodatkowo z powodu heterogennoêci objawów klinicznych wpcos, badania rodzinne mogà byç utrudnione jako konsekwencja stosowania przez lekarzy ró nych kryteriów diagnostycznych. Poszukiwanie etiopatogenezy PCOS Celem wyjaênienia patogenezy i etiologii PCOS rozwa a si obecnie kilka hipotez [9]. Pierwsza koncentruje si na nieprawid owej regulacji enzymów steroidowych zwiàzanych z biosyntezà androgenów w jajnikach i nadnerczach. Druga hipoteza, coraz cz Êciej postulowana, opiera si na roli insulinoopornoêci i hiperinsulinemii w etiopatogenezie zespo u podwy szony poziom insuliny stymuluje komórki tekalne p cherzyków Graffa do nadprodukcji androgenów. Na rzecz tej hipotezy Êwiadczy fakt, e ró ne narzàdy w organizmie wykazujà zró nicowanà insulinoopornoêç - wysokà charakteryzujà si mi Ênie szkieletowe, podczas gdy podwzgórze, nadnercza i jajniki pozostajà wra liwe na dzia anie insuliny. Trzecia hipoteza LH doszukuje si pierwotnej przyczyny PCOS w zwi kszonej amplitudzie i cz stoêci pulsów LH, a czwarta za podstawowy czynnik predysponujàcy uwa a zmiany w aktywnoêci FSH. Badania molekularne majàce na celu wykrycie genów zaanga owanych w rozwój PCOS, prowadzone sà g ównie przy zastosowaniu dwóch strategii: analizy sprz eƒ i genu kandydata. Analiza sprz eƒ polega na Êledzeniu kosegregacji okre- Êlonych genów z fenotypem choroby poprzez przeszukiwanie genomowego DNA pod kàtem rejonów, w którym mo e byç zlokalizowany dany gen. Strategia genu kandydata polega natomiast na szczegó owym badaniu genów wytypowanych na podstawie funkcji kodowanych przez nie bia ek. Celem analizy jest odnalezienie polimorfizmów bàdê mutacji, których obecnoêç jest skorelowana z wyst powaniem choroby. Poni ej przedstawiono informacje dotyczàce stanu wiedzy opróbach identyfikacji poszczególnych, wybranych genów, ich zmian na poziomie sekwencji nukleotydowej i aminokwasowej oraz ich roli w patogenezie PCOS. Szersze zestawienie znajduje si w tabeli I. Geny zwiàzane z metabolizmem i regulacjà enzymów steroidowych a PCOS Jednym z g ównych objawów towarzyszàcych PCOS jest, u znacznej cz Êci pacjentek, hiperandrogenizm. Stàd te grupa genów kodujàcych bia ka zaanga owane w biosyntez i regulacj aktywnoêci hormonów steroidowych pozostaje w centrum zainteresowania badaczy. Gen CYP17 koduje enzym z rodziny cytochromu P450 (P450c17α), który konwertuje C21-steroidy do androgenów i wykazuje podwójnà aktywnoêç 17-hydroksylazy i 17,20-liazy. Zainteresowanie tym genem wynika z faktu, i w wyizolowanych komórkach tekalnych kobiet z PCOS stwierdzono zwi kszony poziom jego transkrypcji [29]. Wykazano, e dojrza y transkrypt genu CYP17 izolowany z komórek tekalnych kobiet chorych ma dwukrotnie d u szy czas pó ycia, ni mrna izolowany z komórek tekalnych osób zdrowych [30]. Poniewa kobiety z PCOS mia y tak e zwi kszonà produkcj androgenów, postulowano rol P450c17α w ich nadprodukcji. Zidentyfikowano wariant alleliczny genu CYP17, polegajàcy na wyst powaniu w rejonie promotorowym (-34 pz wzgl dem miejsca startu transkrypcji) substytucji T/C (zamiana nukleotydu tymidynowego na cytozynowy) powodujàcej powstanie nowego miejsca wià àcego czynnik transkrypcyjny SP-1. Postuluje si, ze zamiana ta mo e modulowaç ekspresj genu, nie stanowi jednak bezpoêredniej przyczyny PCOS [10] wykazano, i cz stoêç nosicielstwa obu alleli genu CYP17 jest zbli ona w grupie osób z PCOS i zdrowych i nie jest skorelowana ze zmianà profilu hormonalnego [31]. Nie mo na tak e wykluczyç, i towarzyszàcy PCOS hiperandrogenizm jest wynikiem zwi kszonej aktywnoêci 17,20-liazy, którà wykazuje CYP17 w postaci hiperfosforylowanej. Wprowadzenie dodatkowej grupy fosforanowej mog oby wynikaç m.in. z nadaktywnoêci kinazy serynowej, co z kolei t umaczy oby obserwowany u pacjentów rozwój insulinoopornoêci, wynikajàcej z inaktywacji receptora insulinowego poprzez wprowadzenie dodatkowej grupy fosforanowej [32]. Obecnie zarówno w badaniach analizujàcych okreêlone mutacje i polimorfizmy, jak i w analizie sprz eƒ markerów dla locus CYP17 i PCOS nie wykazano jednak e roli genu i jego defektów w patogenezie PCOS [10, 33]. Innym genem rozpatrywanym w konwencji hipotezy steroidowej jako przyczyny PCOS jest SHBG (globulina wià àca hormony p ciowe, sex hormone-binding globulin) [34]. Gen ten koduje globulin wià àcà hormony p ciowe, która bierze udzia w transporcie androgenów i estradiolu we krwi oraz reguluje dost pnoêç tych hormonów do tkanek docelowych. U osób z PCOS, hiperandrogenizmem, cukrzycà typu II i chorobà wieƒcowà st enie SHBG we krwi jest niskie [15]. Do obni enia st enia SHBG przyczyniajà si zarówno hiperandrogemia jak i hiperinsulinemia oraz czynniki genetyczne. W obr bie regionu promotorowego genu SHBG zlokalizowano pentanukleotydowy polimorfizm (TAAAA)n, gdzie n wynosi od 6 do 11 powtórzeƒ [15]. Wykazano znaczàcà ró nic w dystrybucji alleli u osób z PCOS i zdrowych. W pierwszej grupie znacznie cz Êciej stwierdzano wi kszà liczb (>8) powtórzeƒ motywu TAAAA ni w grupie kontrolnej [34]. U pacjentek z PCOS, b dàcych nosicielkami allelu (TA- AAA)>8, zaobserwowano ponadto znaczne obni enie st enia SHBG wzgl dem chorych z innymi wariantami allelicznymi [34]. U4 z482 badanych kobiet z PCOS, hirsutyzmem lub zaburzeniami funkcjonowania jajników zidentyfikowano ponadto mutacj typu missens (P156L) w obr bie eksonu 4 genu SHBG prowadzàcà do zmniejszenia sekrecji bia ka [15]. Zidentyfikowano tak e inny wariant alleliczny substytucj D327N. Zmiana ta wprowadza dodatkowe miejsce glikozylacji i zwi ksza czas pó trwania bia ka prowadzàc do zwi kszonego st enia SHBG [35]. 628 Nr 8 /2007

4 Wertheim Katarzyna et al. Tabela I. Zestawienie wybranych genów, których mutacje bàdê polimorfizmy mogà predysponowaç do rozwoju PCOS. Nazwa genu Produkt genu Funkcja Mutacje (polimorfizmy) kojarzone z PCOS CYP17 enzym z rodziny cytochromu P450 o aktywnoêci 17α-hydroksylazy i C17, 20-liazy udzia w hydroksylacji pregnenolonu do 17α-hydroksypregnenolonu i dehydroepiandrosteronu oraz hydroksylacji progesteronu do 17α-hydroksyprogesteronu -34 T/C* [10]** Geny zaanga owane w biosyntez, transport i funkcjonowanie androgenów CYP11A CYP21 LH-β FSH-β SHBG AR enzym z rodziny cytochromu P450 (in. P450scc lub P45011A) 21-hydroksylaza β podjednostka hormonu luteinizujàcego β podjednostka folitropiny globulina wià àca hormony p ciowe receptor dla androgenow katalizuje reakcj konwersji cholesterolu do pregnenolonu katalizuje konwersj 17-hydroksyprogesteronu do 11-deoksykortyzolu udzia w regulacji biosyntezy androgenów i owulacji udzia w regulacji dojrzewania p cherzyków jajnikowych i wydzielania estrogenów udzia w transporcie androgenów we krwi, wp yw na ich dost pnoêç dla docelowych tkanek czynnik transkrypcyjny, wià e androgeny i reguluje ich dzia anie Pentanukleotyd TTTTA o zmiennej liczbie powtórzeƒ w rejonie promotorowym genu [11] V281L [12]*** W8R, I15T [13] T228C (inaczej: polimorfizm AccI, polimorfizm w trzeciej pozycji kodonu 76, nie powodujàcy zmiany aminokwasu) [14] (TAAAA)n w rejonie promtorowym genu, D327N P156L [15] Sekwencja CAG o zmiennej liczbie powtórzeƒ w eksonie 1 [16] SRD5A2 5α-reduktaza steroidowa typu 2 katalizuje reakcj 5α-redukcji testosteronu do DHT V89L [17] INS insulina regulacja metabolizmu w glowodanów, bia ek i t uszczów Sekwencja (ACAGGGGTGTGGGG)n w rejonie promotorowym genu [18] Geny zaanga owane w biosyntez i funkcjonowanie insuliny oraz zwiàzane z rozwojem insulinoopornoêci INSR PON1 CAPN10 IGF2 IRS1 IRS2 PPAR-γ2 receptor insulinowy paraoksonaza kalpaina 10 insulinopodobny czynnik wzrostu II substrat 1 receptora insulinowego substrat 2 receptora insulinowego receptor jàdrowy γ aktywowany przez czynniki wywo ujàce proliferacj peroksysomów receptor dla insuliny o aktywnoêci kinazy tyrozynowej; po zwiàzaniu insuliny zapoczàtkowuje kaskad sygna owà w komórce enzym o aktywnoêci antyoksydatywnej, udzia w hydrolizie toksycznych metabolitów enzym o aktywnoêci proteazy cysteinowej, udzia w remodelowaniu cytoszkieletu i transdukcji sygna u udzia w procesach wzrostu i rozwoju, autokrynny czynnik regulujàcy proliferacj komórek udzia w kaskadzie sygna owej indukowanej zwiàzaniem insuliny przez receptor insulinowy udzia w kaskadzie sygna owej indukowanej zwiàzaniem insuliny przez receptor insulinowy udzia m.in. w regulacji dojrzewania adipocytów, modulacji wra liwoêci na insulin, kontroli homeostazy glukozy C10923T (polimorfizm w trzeciej pozycji kodonu dla histydyny, nie powodujàcy zmiany aminokwasu [19] -108 C/T [20] T4841C (SNP-44) [21] G4852A (UCSNP-43) 7920in/del32bp (UCSNP-19) C16378T (UCSNP-63) [21, 22] G820A (inaczej: polimorfizm ApaI) [20] G972R [23] G1057D [23] P12A [24] Geny zaanga owane w rozwój reakcji zapalnej TNF-α TNFRSF1B IL-6 IL-6R-α IL-6R-β (gp130) czynnik martwicy nowotworu α receptor II dla czynnika martwicy nowotworu interleukina 6 receptor dla interleukiny 6 (heterodimer) prozapalna cytokina, bierze udzia m.in. w stymulacji proliferacji komórek wzmacnia dzia anie TNFα odgrywa rol w modulacji odpowiedzi immunologicznej, ró nicowaniu limfocytów B, indukcji produkcji bia ek ostrej fazy w hepatocytach bierze udzia w modulacji odpowiedzi immunologicznej, indukcji produkcji bia ek ostrej fazy w hepatocytach i hematopoezie -308 G/A [25] M196R [26] -597 G/A, -174 G/C [27] (CAG)n [28] G148R [28] * sposób zapisu odnoszàcy si do zmiany na poziomie sekwencji nukleotydowej w rejonie promotorowym genu ** w nawiasach podano odnoêniki literaturowe *** sposób zapisu odnoszàcy si do zmiany na poziomie sekwencji aminokwasowej 2007 Polskie Towarzystwo Ginekologiczne 629

5 W poszukiwaniu etiopatogenezy zespo u policystycznych jajników (PCOS) PCOS a geny zwiàzane z insulinoopornoêcià Zainteresowanie tà grupà genów wynika z faktu, i jedne z podstawowych problemów dotyczàcych PCOS stanowià insulinoopornoêç i hiperinsulinemia, która przyczynia si do zwi kszenia produkcji androgenów i rozwoju hyperandrogenizmu. W rejonie regulatorowym kodujàcego insulin genu INS zidentyfikowano polimorfizm 14 nukleotydowej sekwencji ACAGGGGTGTGGGG. Wyró niono trzy grupy alleli - I, II i III, które ró nià si liczbà powtórzeƒ sekwencji, wynoszàcà odpowiednio 26-63, i ObecnoÊç poszczególnych alleli kojarzona jest z rozwojem cukrzycy typu I i II [36], jednak ich znaczenie dla rozwoju PCOS jest wcià niejasne [37]. Funkcjonalny receptor dla insuliny INSR jest tetramerem zbudowanym z 2 aƒcuchów α i2 aƒcuchów β po àczonych wiàzaniami siarczkowymi. Domena wià àca ligand zlokalizowana jest w obr bie aƒcuchów β, zaê domena sygna owa o aktywnoêci kinazy tyrozynowej w obr bie aƒcuchów α. Zwiàzanie insuliny przez podjednostk α powoduje autofosforylacj reszt tyrozynowych podjednostki β, co z kolei wp ywa na zwi kszenie aktywnoêci kinazowej receptora i zapoczàtkowanie wewnàtrzkomórkowej kaskady sygna owej poprzez fosforylacj endogennych substratów. W komórkach jajników insulina, za poêrednictwem INSR, indukuje produkcj i sekrecj androgenów oraz powoduje supresj apoptozy p cherzyków jajnikowych, co prowadzi do ich zmniejszonej atrezji i powstania cyst [38] objawu charakterystycznego dla PCOS. Stwierdzono istnienie sprz enia pomi dzy wyst powaniem PCOS a markerem D19S884 le àcym w pobli u genu INSR w grupie 85 kobiet rasy kaukaskiej [38]. Zidentyfikowano ponadto substytucj C/T w kodonie 1058 dla histydyny, wyst pujàcà ze znacznà cz stoêcià u kobiet z PCOS bez cech oty oêci [19], a tak e stwierdzono znaczne obni enie stopnia stymulowanej przez insulin autofosforylacji tyrozyny (pierwszy etap transdukcji sygna u) w INSR w jajnikach kobiet z PCOS [39]. Badania na fibroblastach i komórkach mi Êni szkieletowych pacjentek z PCOS wykaza y z kolei zwi kszonà fosforylacj reszt serynowych receptora insulinowego wp ywajàcà na obni enie aktywnoêci kinazy tyrozynowej. W rejonie kodujàcym domen kinazowà nie znaleziono jednak adnej (poza wspomnianà powy ej) mutacji. Dlatego wydaje si, i za zwi kszonà fosforylacj seryny odpowiada inne bia ko o aktywnoêci kinazy serynowo-treoninowej, co t umaczy oby równie zwi kszonà fosforylacj enzymu P450c17α (kodowanego przez omawiany powy ej gen CYP17) obserwowanà u niektórych pacjentów [32, 40, 41]. PCOS a geny zaanga owane w rozwój i modulacj reakcji zapalnej Przewlek y stan zapalny jest elementem rozwoju zespo u metabolicznego, chorób naczyniowo-sercowych i mia d ycowej [7]. Wykazano odwrotnà korelacj pomi dzy insulinowra liwoêcià i poziomem markerów prozapalnych TNFα, CRP, IL-6 [7]. Poniewa u osób z PCOS stwierdzono podwy szony poziom m.in. CRP i TNFα, a tak e ze wzgl du na fakt, i oty oêç i insulinoopornoêç sà cz ste w tej grupie kobiet, postulowano, e przewlek y stan zapalny mo e towarzyszyç rozwojowi tak e i tej choroby [25, 42]. W toku badaƒ uda o si okreêliç korelacj PCOS z niektórymi allelami genów kodujàcych powy sze bia ka, dlatego te ta grupa genów wcià jest intensywnie pod tym kàtem analizowana. Mimo przeanalizowania jak dotàd 37 ró nych genów [33] nie uda o si odnaleêç pojedynczego genu odpowiedzialnego za rozwój PCOS. Aktualny stan wiedzy umo liwia jednak stwierdzenie, i choroba ma pod o e genetyczne, choç sposób dziedziczenia zespo u jest wcià niejasny. Dotychczasowe wyniki badaƒ sk aniajà do stwierdzenia, i u podstaw PCOS le à zaburzenia funkcji bia ek kodowanych przez wi cej ni jeden gen. Coraz szerzej rozwa a si tak e rol czynników Êrodowiskowych wrozwoju choroby. HeterogennoÊç zespo u i zró nicowanie kryterium diagnostycznego w znacznym stopniu utrudniajà zarówno planowanie badaƒ, jak te jednoznacznà interpretacj wyników. Nie bez znaczenia pozostaje równie fakt, i ze wzgl du na liczb potencjalnych genów konieczne b dzie prowadzenie badaƒ molekularnych na szerokà skal. Najnowsze techniki ca oêciowej analizy zarówno genomu, jak i proteomu pozwalajà na jednoczesnà analiz wzoru ekspresji genów oraz na Êledzenie dystrybucji, modyfikacji i interakcji wielu bia ek. Technologie tego typu niosà wi c nadziej na poznanie etiologii wielu zaburzeƒ metabolicznych o pod o- u genetycznym. Zrozumienie mechanizmów prowadzàcych do rozwoju PCOS umo liwi oby wczesnà diagnostyk, a przede wszystkim opracowanie nowych koncepcji terapeutycznych. Autorzy pragnà podzi kowaç Panu prof. dr hab. n. med. Leszkowi Bablokowi za uwagi dotyczàce pracy. PiÊmiennictwo 1. Norman R, Wu R, Stankiewicz M. Polycystic ovary syndrome. Med J Aust. 2004, 180, Banaszewska B, Pawelczyk L. Profilaktyka w zespole policystycznych jajników (PCOS). W: Profilaktyka w po o nictwie, ginekologii, neonatologii. Pod red. S omko Z, Drews K, Niemiec T. Poznaƒ: Polskie Towarzystwo Ginekologiczne. 2005, Fratantonio E, Vicari E, Pafumi C, [et al.]. Genetics of polycystic ovarian syndrome. Reprod Biomed Online. 2005, 10, Hart R, Hickey M, Franks S. Definitions, prevalence and symptoms of polycystic ovaries and polycystic ovary syndrome. Best Pract Res Clin Obstet Gynaecol. 2004, 18, Amato P, Simpson J. The genetics of polycystic ovary syndrome. Best Pract Res Clin Obstet Gynaecol. 2004, 18, Duskova M, Cermakova I, Hill M, [et al.]. What may be the markers of the male equivalent of polycystic ovary syndrome? Physiol Res. 2004, 53, Escobar-Morreale H, Luque-Ram_rez M, San Millan J. The molecular-genetic basis of functional hyperandrogenism and the polycystic ovary syndrome. Endoc Rev. 2005, 26, Azziz R, Kashar-Miller M. Family history as a risk factor for the polycystic ovary syndrome. J Pediatr Endocrinol Metab. 2000, 13, suppl. 5, Matalliotakis I, Koutris A, Koukoura O, [et al.]. Polycystic ovary syndrome: etiology and pathogenesis. Arch Gynecol Obstet. 2006, 274, Carey A, Waterworth D, Patel K, [et al.]. Polycystic ovaries and premature male pattern baldness are associated with one allele of the steroid metabolism gene CYP17. Hum Mol Genet. 1994, 3, Nr 8 /2007

6 Wertheim Katarzyna et al. 11. Gharani N, Waterworth D, Batty S, [et al.]. Association of the steroid synthesis gene CYP11a with polycystic ovary syndrome and hyperandrogenism. Hum Mol Genet. 1997, 6, Witchel S, Aston C. The role of heterozygosity for CYP21 in the polycystic ovary syndrome. J Pediatr Endocrinol Metab. 2000, 13, suppl.5, Tapanainen J, Koivunen R, Fauser B, [et al.]. A new contributing factor to polycystic ovary syndrome: the genetic variant of luteinizing hormone. J Clin Endocrinol Metab.1999, 84, Tong Y, Liao W, Roy A, [et al.]. Association of Acc1 polymorphismin in the follicle-stimulating hormone beta gene with polycystic ovary syndrome. Fertil Steril. 2000, 74, Hogeveen K, Talikka M, Hammond G. Human sex hormone-binding globulin promoter activity is influenced by a (TAAAA)n repeat element within an Alu sequence. J Biol Chem. 2001, 276, Hickey T, Chandy A, Norman R. The androgen receptor CAG repeat polymorphism and X chromosome inactivation in Australian Caucasian women with infertility related to polycystic ovary syndrome. J Clin Endocrinol Metab. 2002, 87, Goodarzi M, Shah N, Antoine H, [et al.]. Variants in the 5alpha-reductase type 1 and type 2 genes are associated with polycystic ovary syndrome and the severity of hirsutism in affected women. J Clin Endocrinol Metab. 2006, 91, Waterworth D, Bennett S, Gharani N, [et al.]. Linkage and association of insulin gene VNTR regulatory polymorphism with polycystic ovary syndrome. Lancet. 1997, 349, Siegel S, Futterweit W, Davies T, [et al.]. A C/T single nucleotide polymorphism at the tyrosine kinase domain of the insulin receptor gene is associated with polycystic ovary syndrome. Fertil Steril. 2002, 78, San Millan J, Corton M, Villuendas G, [et al.]. Association of the polycystic ovary syndrome with genomic variants related to insulin resistance, type 2 diabetes mellitus, and obesity. J Clin Endocrinol Metab. 2004, 89, Gonzalez A, Abril E, Roca A, [et al.]. Specific CAPN10 gene haplotypes influence the clinical profile of polycystic ovary patients. J Clin Endocrinol Metab. 2003, 88, Ehrmann D, Schwarz P, Hara M, [et al.]. Relationship of calpain-10 genotype to phenotypic features of polycystic ovary syndrome. J Clin Endocrinol Metab. 2002, 87, El Mkadem S, Lautier C, Macari F, [et al.]. Role of allelic variants Gly972Arg of IRS-1 and Gly1057Asp of IRS-2 in moderate-to-severe insulin resistance of women with polycystic ovary syndrome. Diabetes. 2001, 50, Korhonen S, Heinonen S, Hiltunen M, [et al.]. Polymorphism in the peroxisome proliferator-activated receptor-gamma gene in women with polycystic ovary syndrome. Hum Reprod. 2003, 18, Escobar-Morreale H, Calvo R, Sancho J, [et al.]. TNF-alpha and hyperandrogenism: a clinical, biochemical, and molecular genetic study. J Clin Endocrinol Metab. 2001, 86, Peral B, San-Millan J, Castello R, [et al.]. Comment: the methionine 196 arginine polymorphism in exon 6 of the TNF receptor 2 gene (TNFRSF1B) is associated with the polycystic ovary syndrome and hyperandrogenism. J Clin Endocrinol Metab. 2002, 87, Villuendas G, San Millan J, Sancho J, [et al.]. The -597 G_A and -174 G_C polymorphisms in the promoter of the IL-6 gene are associated with hyperandrogenism. J Clin Endocrinol Metab. 2002, 87, Escobar-Morreale H, Calvo R, Villuendas G, [et al.]. Association of polymorphisms in the interleukin 6 receptor complex with obesity and hyperandrogenism. Obes Res. 2003, 11, Wickenheisser J, Quinn P, Nelson V, [et al.]. Differential activity of the cytochrome P45017alpha-hydroxylase and steroidogenic acute regulatory protein gene promoters in normal and polycystic ovary syndrome theca cells J Clin Endocrinol and Metab. 2000, 85, Wickenheisser J, Nelson-Degrave V, McAllister J. Dysregulation of cytochrome P450 17alpha-hydroxylase messenger ribonucleic acid stability in theca cells isolated from women with polycystic ovary syndrome. J Clin Endocrinol Metab. 2005, 90, Marszalek B, Lacinski M, Babych N, [et al.]. Investigations on the genetic polymorphism in the region of CYP17 gene encoding 5 -UTR in patients with polycystic ovarian syndrome. Gynecol Endocrinol. 2001, 15, Qin K, Rosenfield R. Role of cytochrome P450c17 in polycystic ovary syndrome. Mol Cell Endocrinol. 1998, 145, Urbanek M, Legro R, Driscoll D, [et al.]. Thirty-seven candidate genes for polycystic ovary syndrome: Strongest evidence for linkage is with follistatin. Proc Natl Acad Sci USA. 1999, 96, Xita N, Tsatsoulis A, Chatzikyriakidou A, [et al.]. Association of the (TAAAA)n repeat polymorphism in the sex hormone-binding globulin (SHBG) gene with polycystic ovary syndrome and relation to SHBG serum levels. J Clin Endocrinol Metab. 2003, 88, Power S, Bocchinfuso W, Pallesen M, [et al.]. Molecular analyses of a human sex hormone-binding globulin variant: evidence for an additional carbohydrate chain. J Clin Endocrinol Metab. 1992, 75, Le Stunff C, Fallin D, Bougneres P. Paternal transmission of the very common class I INS VNTR alleles predisposes to childhood obesity. Nat Genet. 2001, 29, Vankova M, Vrbikova J, Hill M, [et al.]. Association of insulin gene VNTR polymorphism with polycystic ovary syndrome. Ann N Y Acad Sci. 2002, 967, Tucci S, Futterweit W, Concepcion E, [et al.]. Evidence for association of polycystic ovary syndrome in caucasian women with a marker at the insulin receptor gene locus. J Clin Endocrinol Metab. 2001, 86, Moran C, Huerta R, Conway-Myers B, [et al.]. Altered autophosphorylation of the insulin receptor in the ovary of a woman with polycystic ovary syndrome. Fertil Steril. 2001, 75, Conway G, Avey C, Rumsby G. The tyrosine kinase domain of the insulin receptor gene is normal in women with hyperinsulinaemia and polycystic ovary syndrome. Hum Reprod. 1994, 9, Dunaif A, Xia J, Book C, [et al.]. Excessive insulin receptor serine phosphorylation in cultured fibroblasts and in skeletal muscle. A potential mechanism for insulin resistance in the polycystic ovary syndrome. J Clin Invest. 1995, 96, Kelly C, Lyall H, Petrie J, [et al.]. Low grade chronic inflammation in women with polycystic ovarian syndrome. J Clin Endocrinol Metab. 2001, 86, Polskie Towarzystwo Ginekologiczne 631