WARSZAWSKI UNIWERSYTET MEDYCZNY MEDICAL UNIVERSITY OF W ARSA W. SECOND FACULTY OF MEDICINE WITH THE ENGLISH DlVISION AND THE PHYSIOTHERAPY DIVISION

Transkrypt

1 WARSZAWSKI UNIWERSYTET MEDYCZNY MEDICAL UNIVERSITY OF W ARSA W II WYDZIAŁ LEKARSKI Z ODDZIAŁEM NAUCZANIA W JĘZYKU ANGIELSKIM ORAZ ODDZIAŁEM FIZJOTERAPII SECOND FACULTY OF MEDICINE WITH THE ENGLISH DlVISION AND THE PHYSIOTHERAPY DIVISION ZAKŁAD BIOCHEMII DEPARTMENT OF BlOCHEMISTRY Warszawa, dnia r. Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Danuty Rogali wykonanej pod kierunltiem dr hab. n. przyr. Ewy Marchwińskiej-Wyrwal w Katedrze Zdrowia Środowiskowego Wydziału Zdrowia Publicznego w Bytomiu Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach nt. Zanieczyszczenie powietrza a zachorowalność na raka jelita grubego mieszkańców Śląska. Przywołane przez mgr Danutę Rogalę we wstępie do przedłożonej mi do recenzji rozprawy dane zawarte w World Cancer Report z ostatnich 10 lat dowodzą stale rosnącej na świecie zapadalności na nowotwory, jak również wskazują na rosnącą liczbę zgonów w wyniku tej grupy chorób. Podobnie jal, w innych krajach europejskich, także w Polsce choroby nowotworowe stanowią coraz poważniejszy problem zdrowotny, społeczny oraz ekonomiczny. Jedną z najczęściej notowanych na świecie chorób nowotworowych jest ralc jelita grubego, który zgodnie z danymi przytaczanymi przez Autorkę, stanowi około 10% wszystkich nowotworów. Ralc jelita grubego charalcteryzuje się wysokim współczynnikiem umieralności, sięgającym w roku 2012 aż 8% wszystkich zgonów z powodu chorób nowotworowych. U mężczyzn ralc jelita grubego stanowi trzeci pod względem częstości po nowotworach płuc i prostaty, zaś u kobiet jest drugi po nowotworze złośliwym piersi wariant lokalizacji wykrywanych na świecie zmian nowotworowych. Rak jelita grubego

2 stanowi, zgodnie z cytowanymi w pracy danymi z 2012 r., odpowiednio u mężczyzn - 14%, zaś u kobiet - 13% wszystkich zachorowań na raka. W ostatnich 40-tu latach Polsce notuje się znaczący, sięgający około 2,5% rocznie, wzrost zachorowalności na ten typ nowotworu. Surowy współczynnik zachorowalności na raka jelita grubego, wg cytowanych przez Autorkę danych z roku 2014, wynosił odpowiednio 25,9 w przypadku kobiet oraz 53,5 w przypadku mężczyzn. Czyni to raka jelita grubego nowotworem o bardzo wysokiej dynamice wzrostu, zwłaszcza u mężczyzn. Większość zachorowań na raka jelita grubego występuje, jak wskazuje Autorka, w grupie osób po 50. roku życia, przy czym średni wiek rozpoznania wynosi 69 lat. Obok intensywnie badanych obecnie, zróżnicowanych co do częstości występowania w subpopulacjach rasowych etnicznych, czynników genetycznych leżących u podłoża rozwoju nowotworów jelita grubego, istotną rolę w inicjacji rozwoju procesu nowotworowego odgrywają także płeć i liczne czynniki egzogenne, takie jak niektóre składniki pożywienia oraz zanieczyszczenia środowiskowe, w tym m.in. wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA, PAHs), dioksyny (PCDDs, PCDFs), polichlorowane bifenyle (PCB), pył zawieszony frakcji PMI0, z racji na oddziaływanie zaadsorbowanych na jego powierzchni substancji kancerogennych, a także metale ciężkie, a zwłaszcza kadm i ołów. Województwo śląskie, z racji na znaczny stopień rozwoju przemysłu wydobywczego przetwórczego, odpowiadających za emisję do środowiska wielu spośród wyżej wymienionych czynników kancerogennych, stanowi ze wszech miar zasadnie dobrany przez Autorkę obszar ukierunkowania prac stanowiących zasadniczą część przedstawionej mi do recenzji rozprawy doktorskiej. W pełni zasadne jest też wtórne odniesienie analizowanych danych lokalnych do wyników z innych województw Polski, co pozwala na poszerzoną analizę porównawczą oraz jakże istotne w tego rodzaju pracy uogólnione wnioskowanie. Tym samym za wysoce istotny ze względów poznawczych uznaję sformułowany przez mgr Danutę Rogalę cel pracy, którym jest weryfikacja hipotezy dotyczącej związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy występowaniem typowych dla Śląska środowiskowych czynników ryzyka, takich jak kancerogenne składniki pyłu zawieszonego, a istotnym wzrostem liczby zachorowań na raka jelita grubego w miastach i powiatach województwa śląskiego. 2

3 Struktura przedstawionej mi do recenzj i rozprawy doktorskiej mgr Danuty Rogali ma charakter typowy dla tego rodzaju prac. Zasadniczą pod względem merytorycznym część pracy rozpoczyna Wstęp, poprzedzony spisem treści, wykazem skrótów, tabel, rycin i załączników. Kolejno następującymi po wstępie rozdziałami są: Założenia i cel pracy, Materiał i metody, Wyniki, Dyskusja, Wnioski, Piśmiennictwo. Streszczenia i Załączniki. Tematyka przedstawionej mi do recenzji rozprawy w pełni wpisuje się w szeroki zakres problematyki badawczej, kierowanego przez dr hab. n. przyr. Ewę Marchwińską-Wyrwał, Zakładu Środowiskowych Czynników Ryzyka Zdrowia Katedry Zdrowia Środowiskowego Wydziału Zdrowia Publicznego w Bytomiu Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach. Zespół naukowo-dydaktyczny ww. jednostki, specjalizujący się w badaniach środowiskowych czynników zagrożenia zdrowia w województwie śląskim, od lat cieszy się wysokim uznaniem fachowych gremiów przede wszystkim za prace dotyczące narażenia środowiskowego na toksyczne działanie metali ciężkich i wybranych związków organicznych, a także szkodliwe oddziaływanie pyłu zawieszonego. Materiał badawczy prac stanowiących podstawę przedstawionej mi do recenzji rozprawy stanowiły dane statystyczne oraz dane dotyczące świadczeń opieki zdrowotnej realizowanych w związku z rozpoznaniem i leczeniem raka j elita grubego oraz dane o ewentualnym zgonie w wyniku rozwoju tego rodzaju choroby nowotworowej, udostępnione przez Krajowy Rejestr Nowotworów, Śląski Oddział Wojewódzki Narodowego Funduszu Zdrowia, oraz Główny Urząd Statystyczny, a także dane pomiarowe dotyczące wybranych zanieczyszczeń środowiskowych pochodzące ze stacji działających w ramach sieci Państwowego Monitoringu Środowiska, w tym Wojewódzkiej Stacji Sanitarno Epidemiologicznej w Katowicach oraz Wojewódzkiego Inspektoratu Ochron Środowiska w Katowicach, jak również badań własnych Katedry Zdrowia Środowiskowego. Wykorzystane w pracy dane dotyczące zachorowalności chorych raka jelita grubego dotyczyły w zakresie szczegółowym 19 miast na prawach powiatu i 17 powiatów województwa śląskiego. Przedstawione one zostały na tle szerszych danych pochodzących ze wszystkich województw Polski. Analizie poddano dane z lat (ogółem 15 lat). Na podstawie liczby przypadków raka jelita grubego oraz danych dotyczących liczebności populacji kobiet i mężczyzn w powiatach i miastach województwa śląskiego Autorka dokonała obliczeń służących określeniu wartości surowego współczynnika zachorowalności, także wartości średnich tego współczynnika dla całego badanego olaesu oraz wybranych w układach par lat reprezentatywnych dla krawędzi oraz środka okresu poddanego analizie ( , , ). Wyniki powyższych obliczeń 3

4 posłużyły Autorce do analizy terytorialnego zróżnicowania liczby zachorowall na raka jelita grubego we wspomnianych wcześniej miastach na prawach powiatu i powiatach województwa śląskiego, a takle w poszczególnych województwach Polski. W celu zobrazowal1ia zróżnicowania i dynmniki wymienionych wyżej parametrów Autorka przygotowała ilustracje w formie map z wyróżnikmni barwnymi i niezbędnym opisem. Na podstawie danych z lat , pozyskanych ze Śląskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia, i poddanych przez Autorkę aj1alizie statystycznej z zastosowaniem oprogramowaj1ia SAS v 9.2, wyznaczone zostały wartości współczynnika występowal1ia oraz współczynnika cząstkowego zachorowań na nowotwór jelita grubego w miastach na prawach powiatu i powiatach województwa śląskiego w latach , a także wartości współczyffi1ika surowego nowych przypadków zachorowań oraz współczynnika cząstkowego występowaj1ia nowych przypadków zachorowań, finaj1sowaj1ych przez NFZ, przypadków nowotworu złośliwego jelita grubego w miastach i powiatach województwa śląskiego. Autorka dokonała także aj1alizy zgodności liczby przypadków nowotworu złośliwego jelita grubego pomiędzy danymi zarejestrowanymi przez Śląski Oddział Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia i Krajowy Rejestr Nowotworów oraz aj1alizy chorób współistniejących z nowotwormni złośliwymi jelita grubego. W celu dokonania długotrwałej oceny narażenia na zaj1ieczyszczenia kadmem, ołowiem benzo(a)pirenem zawartym w pyle zawieszonym PMI0 Autorka wykorzystała dane z lat dla 17 miast na prawach powiatu uzyskane z Wojewódzkiej Stacji SaJ1itarno Epidemiologicznej w Katowicach oraz z lat dla 19 miast na prawach powiatu w województwie śląskim uzyskaj1e z Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Katowicach. Środowiskowe narażenie na dioksyny/furaj1y (PCDDs/Fs) i polichlorowane bifenyle (PCB) oszacowano na podstawie wyników pomiarów, wykonaj1ych metodą absorpcji biernej, w okresie grudzie!l 2014 r. - luty 2015 r. przez Katedrę Zdrowia Środowiskowego Wydziału Zdrowia Publicznego w Bytomiu Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach na terenie 13 wybraj1ych miast województwa śląskiego (Bielsko-Biała, Bytom, Chorzów, Częstochowa, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Jaworzyna, Katowice, Rybnik, Sosnowiec, Tychy, Zabrze, Żory). 4

5 Analiza statystyczna przeprowadzona z wykorzystaniem testów statystycznych Shapiro- Wilka, Chi 2, Pearson'a oraz korelacji rang Spearmana obejmowała: analizę korelacj i pomiędzy wartościami współczynników występowania, średnich wspólczynników występowania oraz średnich współczynników cząstkowych zachorowalności na nowotwór złośliwy jelita grubego a średniorocznymi stężeniami pyłu zawieszonego frakcji PMI0 oraz średniorocznymi stężeniami benzo[a]pirenu, kadmu, ołowiu oraz polichlorowanych bifenyli w tej frakcji pyłu, w populacji mieszkańców województwa śląskiego; analizę korelacji pomiędzy średniorocznymi wartościami współczynników zachorowalności na nowotwór złośliwy jelita grubego w populacji kobiet i mężczyzn a wskaźnikiem zanieczyszczenia powietrza PCDDs/Fs i PCB w objętych badaniami jednostkach terytorialnych województwa śląskiego; analizę korelacj i pomiędzy średnimi wartościami współczynników zachorowalności na nowotwór złośliwy jelita grubego a traktowanymi zbiorczo średnimi stężeniami pyłu zawieszonego frakcji PMlO, kadmu, ołowiu oraz benzo(a)pirenu w powietrzu, w jednostkach terytorialnych województwa śląskiego. Wyniki wymienionych wyżej analiz posłużyły Autorce do przeprowadzenia rankingowania miast i powiatów woj ewództwa śląskiego w zalcresie stopnia istotności zależności pomiędzy zachorowalnością na nowotwór złośliwy ralca jelita grubego a narażeniem na współwystępujące wymienione wyżej czynniki zanieczyszczenia powietrza. Zastosowane przez Autorkę procedury obliczeniowe oraz metody analizy statystycznej są właściwie dobrane i zastosowane, a co za tym idzie, w pełni adekwatne do założonego celu pracy. W rozdziale "Wyniki" mgr Danuta Rogala w czytelny sposób przedstawiła najistotniejsze dane oraz wyniki przeprowadzonych prac i analiz statystycznych, zestawiając je w 38 tabelach. Przy bardzo rozległym zakresie wykorzystanych w pracy danych oraz licznych uzyskanych w toku ich analizy wynikach zasadnym zabiegiem zastosowanym przez Autorkę było przeniesienie do rozdziału "Załączniki" części szczegółowych tabelarycznych zestawień danych i wyników, a także rycin, co pozwoliło na zachowanie oczekiwanej przejrzystości w rozdziale "Wyniki". W rozdziale "Dyskusja" Autorka zawarła rzeczowe omówienie uzyskanych wyników, z licznymi wymaganymi odniesieniami do właściwie dobranych pozycji aktualnego piśmiennictwa, dotyczących środowiskowych uwarunkowań rozwoju nowotworów złośliwych, ze szczególnym uwzględnieniem nowotworu złośliwego jelita grubego. 5

6 Systematycznie i logicznie przeprowadzona dyskusja daje podstawę wniosków zestawionych przez Autorkę w kolejnym rozdziale. do sformułowania Sześć sformułowanych przez Autorkę wniosków będących zwięzłym podsumowaniem zasadniczej części przedstawionej mi do recenzji rozprawy ma charalder zrozumiały i znajduje należyte uzasadnienie w przedstawionych wynikach przeprowadzonych przez Autorkę prac analiz. Mgr Danuta Rogala wskazuje bowiem na, wynikającą z przeprowadzonej analizy udokumentowanych w pracy licznych danych epidemiologicznych, wysoką dynamikę wzrostu zachorowalności na nowotwory złośliwe jelita grubego w Polsce. Wykazane przez Autorkę duże zróżnicowanie geograficzne I terytorialne ww. wskaźników w poszczególnych województwach Polski oraz wysoka w porównaniu z innym województwami i krajami zachorowalność na ten rodzaj nowotworu w większości miast i powiatów województwa śląskiego może wskazywać na istotność środowiskowych uwarunkowań etiogenezy szczególnie agresywnych postaci tego nowotworu. Jalm istotne czynniki ryzyka występowania nowotworów złośliwych jelita grubego w większości miast i powiatów województwa śląskiego Autorka wskazała zanieczyszczenie powietrza pyłem zawieszonym fralccji PM10, kadmem, ołowiem oraz polichlorowanymi bifenylami i dioksynami, ze szczególnym wskazaniem na pył zawieszony PM10 oraz zaadsorbowany na cząstkach pyłu kadm i dioksynopodobne związki PCB. Cytowane w pracy piśmiennictwo obejmuje 143 właściwie dobrane tematycznie publikacje z lat , z czego większość stanowią publikacje zamieszczone w uznanych w skali międzynarodowej czasopismach naukowych z ostatnich dziesięciu lat. Przedstawioną mi do recenzji pracę zamykają streszczenia w języku polskim i angielskim oraz wspomniane już wcześniej załączniki. Warstwa językowa.oraz aspekty edytorskie pracy wskazują na właściwe opanowanie przez Autorkę umiejętności opracowania publikacji naukowych oraz opanowania technik ich edycji i ilustracji z zastosowaniem współczesnych narzędzi informatycznych. Podsumowując niniejszą recenzję stwierdzam, że przedstawiona mi do oceny rozprawa doktorska mgr Danuty Rogali dowodzi wymaganej dojrzałości naukowej Autorki, na którą składają się: umiejętność właściwego planowania prac badawczych i pozyskiwania niezbędnych do ich realizacji danych, zdolność właściwego doboru i zastosowania metod badawczych i procedur obliczeniowych, umiejętność samodzielnego formułowania hipotez badawczych, sprawnej weryfikacji przejrzystej analizy uzyskanych wyników 6

7 oraz prowadzenia logicznego toku ich dyskusji popartej przeglądem piśmiennictwa naukowego, a także zdolność formułowania wniosków płynących z przeprowadzonych prac. W związku z powyższym, rozprawę doktorską mgr Danuty Rogali oceniam wysoko, zarówno pod względem walorów metodycznych, dokumentacyjnych, jak i poznawczych. Uznanie i szacnnek budzi m in. już samo pozyskanie przez Autorkę licznych i istotnych dla wartości pracy danych, zarówno epidemiologicznych, jak i pomiarowych, świadczące o umiejętności prowadzenia skutecznej współpracy naukowej z podmiotami z otoczenia administracyjno-inspekcyjnego. Uznanie budzi także bardzo slaupulatna dokumentacja szczegółowych wyników prac zawarta w załącznikach, zamieszczonych w końcowej części pracy. Przedstawiona mi do recenzji rozprawa stanowi oryginalne rozwiązanie problemu naukowego zgodnie z art Ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U Nr 65 poz. 595 z późno zm.), wskazując na umiejętność samodzielnego prowadzenia pracy naukowej. Rozprawa spełnia wszelkie wymogi stawiane rozprawom doktorskim, stanowiąc samodzielny i oryginalny dorobek potwierdzający rozległą wiedzę teoretyczną oraz kompetencje badawcze Autorki. Wobec powyższych argumentów mam zaszczyt przedłożyć Wysokiej Radzie Wydziału Zdrowia Publicznego w Bytomiu Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach wniosek o dopuszczenie mgr Danuty Rogali do dalszych etapów przewodu doktorskiego. KIEROWNIK ~~!~~J!~iOCh "!.!L.... -~'~:'::;;~;I-1-;-77l]-- dr hab. n. farm. Piotr TomaszelYłlri 7

8