Program ochrony wydry w Polsce. Krajowa strategia gospodarowania wydrą

Transkrypt

1 Program ochrony wydry w Polsce Krajowa strategia gospodarowania wydrą

2 Wydra w Polsce 1. status, ekologia i źródła konfliktów 2. ochrona i przeciwdziałanie konfliktom w gospodarce stawowej

3 Wydra lutra lutra Rozległy areał w Palearktyce

4 Wydra w Europie Gatunek rzadki zagrożony wyginięciem Gatunek chroniony II i IV załącznik dyrektywy siedliskowej Symbol ochrony przyrody Liczne programy aktywnej ochrony

5 Wydra w Europie a wydra w Polsce Gatunek rzadki zagrożony wyginięciem Gatunek chroniony (tylko częściowo!) II i IV załącznik dyrektywy siedliskowej Symbol ochrony przyrody Liczne programy aktywnej ochrony

6 Wydra w Polsce Historia ochrony: 1927: gatunek łowny 1957: z całorocznym okresem ochronnym 1995: ochrona ścisła Gatunek rzadki ginący: 1970-te Czerwona Księga Zwierząt I Gatunek słabo poznany: te Badania terenowe całego kraju:

7 Polska: monitoring Standardowa metoda Modyfikacja: 1 stanowisko / kwadrat UTM 10x10 km 80% pozytywnych stanowisk=kwadratów UTM z 2080 badanych Brzeziński i in. 1996

8 Polska: monitoring Standardowa metoda Modyfikacja: 1 stanowisko / kwadrat UTM 10x10 km 80% pozytywnych stanowisk=kwadratów UTM z 2080 badanych Brzeziński i in. 1996

9 Strategia gospodarowania wydrą Kompletny spis polskiego piśmiennictwa o wydrze Zalecenie wykonywania monitoringu krajowego i regionalnego Opis proponowanej metody monitoringu (oparty na metodzie standardowej) Propozycje działań edukacyjnych i badawczych

10 Metoda standardowa Poszukiwanie śladów obecności wydry

11 Metoda standardowa Ślady znaleziono stanowisko pozytywne, tzn. wydra obecna Śladów nie znaleziono na 600 m przeszukanego brzegu stanowisko negatywne, tzn. brak śladów wydry Od 1 do 5 stanowisk w kwadracie UTM 10x10 km Grupa stanowisk negatywnych wskazuje na przypuszczalny brak wydry w tym rejonie

12 Ślady obecności wydry odchody wydzielina tropy

13 Środkowa i wschodnia Polska: monitoring % z 1111 badanych stanowisk (83.9% kwadratów UTM 10x10 km Wydra zasiedla większość rzek z wyjątkiem niektórych w dorzeczu Bzury Romanowski J. 2000

14 Rekolonizacja środkowej i wschodniej Polski Wzrost częstości: od 64% (1994) do 84% (1998) pozytywnych kwadratów UTM 10x10 km Częstość wyższa we wschodniej części terenu badań

15 Inwentaryzacja wydry w Standardowa metoda GIS Bzura: 229 stanowisk

16 Rekolonizacja dorzecza Bzury

17 Wydra w Sudetach A B Zmiany rozmieszczenia wydry w kwadratach UTM w latach w Sudetach i na Przedgórzu Sudeckim A Brzeziński i in. 1996, zmienione; B dane autora.

18 Rekolonizacja dorzecza Bzury Prawdopodobieństwo stwierdzenia Wzrost częstości spotykania wydry w dorzeczu Bzury w kolejnych badaniach Prawdopodobieństwo spotykania wydry nad środowiskami wodnymi w Polsce bliskie 1!

19 Wydra w Polsce: śmiertelność 100% 80% 60% 40% 20% Unknown Nieznane Other Inne Killed Zabita Trap Sidła Shot Zastrzelona Fishtrap Żaki Road Samochód 0% 1980te 1990te K. Włodek i J. Romanowski (niepubl.) Wzrasta śmiertelność na drogach Prawdopodobnie zmniejsza się kłusownictwo Nieznany odstrzał w obwodach hodowlanych

20 Strategia gospodarowania wydrą Zasięg obejmuje całą Polskę Opis zagrożeń dla gatunku niezagrożona w Polsce Liczebność gatunku nieznana! szacunek: os. Pożądany stan ochronny Status korzystny Raport dla Komisji Europejskiej (artykuł 17) Instytut Ochrony Przyrody PAN

21 Wybiórczość środowiskowa Wydra: ambasador czystych wód

22 PI Wybiórczość środowiskowa PI: współczynnik preferencji Preference index (PI) of the otters towards selected habitat features of the surveyed sites Shelters Trees >61% Shrubs >31% Open bank >31% Regulation W E W Mało wydr E Wiele wydr habitat features Wydry preferują lepsze środowiska (np. nieuregulowane brzegi) gdy ich liczebność jest niska

23 Wybiórczość środowiskowa W E mało wydr dużo wydr W trakcie rekolonizacji wydry zasiedlają coraz wieksze spektrum środowisk

24 Wydra ambasadorem? Otter occurence in habitats of different potential in W and E study areas good average poor Dużo wydr Mało wydr 0 W E Zniknięcie wydr z wielu zniszczonych środowisk w Europie mogło być efektem ubocznym spadku liczebności populacji

25 Skład pokarmu Podstawę pokarmu wydry stanowią ryby Palearktyka Jędrzejewska i in. 2001

26 Skład pokarmu Podstawę pokarmu wydry stanowią ryby Polska Brzeziński i in. 2006

27 Karp i pstrąg w pokarmie wydr stawy pstrągowe potoki i rzeki stawy karpiowe Dieta biomasa poszczególnych gatunków ryb skonsumowanych przez wydrę (Zator, Wiśniowska 2006)

28 Skład pokarmu wydr na stawach w Jedlance (wschodnia Polska) PERCENTAGE OF BIOMASS J/F M/A M/J J/A S/O N/D J/F M/A M/J J/A S/O N/D OTHER PREY WILD FISH CARP J. Kloskowski (2000)

29 Karp w diecie wydr Udział karpia w diecie wydr na stawach rybnych zależy od ich otoczenia Czechy: stawy karpiowe Kucerova i Roche 1999

30 Drapieżnictwo wydr na karpiu a tiaminaza Wysoki udział antywitaminy B (tiaminazy) w tkankach ryb karpiowatych Wydry karmione w niewoli tylko karpiowatymi chorują! J. Kloskowski (2005)

31 Percentage Wielkość ryb zjadanych przez wydry Długość ryb zjadanych przez wydry 100% 80% 60% 40% 20% cm cm cm 1-10 cm 0% Tanew San Czarna Hańcza upper Biebrza low er Biebrza 539 items 958 items 633 items 396 items 867 items Brzeziński i in. 2006

32 udział procentowy karpia w poszczególnych zakresach długości [%] Długość karpi zjadanych przez wydry (Zator) Wydry najczęściej łowiły karpie ok. 7 cm długości 60 55, ,50 12,50 12, ,00 2,50 0 3,0-3,9 4,0-4,9 5,0-5,9 6,0-6,9 7,0-7,9 8,0-8,9 9,0-9,9 długość karpi [cm] Wiśniowska 2006

33 Średnia długość karpia w pokarmie wydry (wschodnia Polska) Wydry najczęściej łowiły karpie ok. 10 cm długości Median length (cm) 14,5 12,5 10,5 8,5 n= ,5 F M A M J J A S O N D J F M Months J. Kloskowski (2005)

34 Wybiórczość klas wiekowych karpia (wschodnia Polska) Wydry jesienią preferowały karpie w 1. roku życia Weighted means (g) carp 1+ carp 0+ electivity index 1,00 0,75 0,50 0,25 Jacobs' index 0 June/July August September October 0,00 J. Kloskowski (2005)

35 Preferencje pokarmowe wydry w stosunku do gatunków ryb stanowiących potencjalną bazę pokarmową tego drapieżnika na terenie Rybackiego Zakładu Doświadczalnego w Zatorze, obliczone przy pomocy wskaźnika Ivleva E = (B-A)/(B+A) Gatunki preferowane czebaczek (Pseudorasbora parva) jaź (Leuciscus idus) jelec (Leuciscus leuciscus) karaś (Carassius sp.) Gatunki unikane amur (Ctenopharyngodon idella) karp (Cyprinus carpio) leszcz (Abramis brama) kiełb (Gobio gobio) kleń (Leuciscus cephalus) lin (Tinca tinca) płoć (Rutilus rutilus) słonecznica (Leucaspius delineatus) sandacz (Stizostedion lucioperca) sum (Silurus glanis) śliz (Barbatula barbatula) tołpyga (Aristichthys nobilis) świnka (Chondrostoma nasus) ukleja (Alburnus alburnus) jazgarz (Gymnocephalus cernuus) okoń (Perca fluviatilis) szczupak (Esox lucius)

36 Wybiórczość pokarmowa wydry obliczona na podstawie biomasy ryb odłowionych w rzekach Bieszczad Zachodnich oraz biomasy skonsumowanych ryb. Wybiórczość obliczono przy pomocy wskaźnika Ivleva. Gatunek Udział (%) gatunków w biomasie odłowionych ryb (A) Udział (%) gatunków w biomasie skonsumowanych ryb (B) Wybiórczość pokarmowa wydry E = (B A)/(B + A) brzana (Barbus sp.) 6,89 2,74-0,43 głowacica (Hucho hucho) 0, głowacz (Cottus sp.) 3,02 27,37 +0,80 jelec (Leuciscus leuciscus) 0 4,38 0 kiełb (Gobio sp.) 0 0,39 0 kleń (Leuciscus cephalus) 21,78 0,08-0,99 płoć (Rutilus sp.) 0,67 0,04-0,89 pstrąg (Salmo trutta) 8,14 47,09 +0,70 słonecznica (Leucaspius delineatus) 0 0,18 0 strzebla (Phoxinus phoxinus) 43,63 12,21-0,56 śliz (Barbatula barbatula) 13,58 5,52-0,42 ukleja (Alburnus alburnus) 2,15 0 0

37 Wydra drapieżnik litoralu i jego krawędzi Preferowane przez wydry są gatunki występujące w pobliżu brzegu i strefy roślin zanurzonych (litoral i metafiton) Lanszki i in. 2001

38 Ocena wpływu wydry na produkcję karpia na terenie Rybackiego Zakładu Doświadczalnego w Zatorze w roku Obliczenia wykonano w oparciu o następujące dane: liczebność wydr, udział karpia w całorocznej diecie wydry, dane otrzymanych z ksiąg hodowlanych RZD Zator (produkcja karpia). Przyjęto, że dobowa konsumpcja pokarmu przez wydrę wynosi średnio 1,25 kg (Erlinge 1968). Dane wyjściowe: Liczebność wydr w RZD Zator = 27 osobników Dobowa konsumpcja pokarmu przez jedną wydrę = 1,25 kg Udział biomasy karpia w rocznej diecie wydry = 12,13 % Roczna produkcja karpia w RDZ Zator = 422,6 ton Roczna produkcja narybku karpia w RZD Zator = 8,85 ton Symulacja oceny wpływu wydry na produkcję karpia: Roczna konsumpcja pokarmu przez wydry (A x B x 365 dni) = 12,32 tony Roczna konsumpcja karpia przez wydry (F x C) = 1,49 tony Procent skonsumowanej przez wydrę produkcji karpia (G/D x 100) = 0,35% Procent skonsumowanego przez wydrę narybku karpia (G/E x 100) = 16,83%

39 Straty w gospodarce rybackiej Rzeczywiste straty większe niż obliczone na podstawie analizy pokarmu wydry: Niedoszacowanie udziału dużych ryb Kaleczenie ryb Płoszenie ryb w zimochowach Zabijanie tarlaków Problem: pośrednie straty trudne do oceny

40 Jaki charakter strat? 26 gospodarstw: straty w tarlakach (40% gospodarstw utrzymujących tarlaki) 38% - nadmierne zabijanie 20% - kaleczenie ryb 11% - niepokojenie zimujących ryb J. Kloskowski (2011)

41 Straty w odczuciu rybaków Gatunek Straty Poważne Akceptowalne Bez strat Kormoran 35 (25.6%) 31 (22.6%) 71 (51.8%) Czapla siwa 32 (23.4%) 99 (72.2%) 6 (4.4%) Bóbr 29 (21.2%) 63 (46.0%) 45 (32.8%) Wydra 77 (56.2%) 52 (38.0%) 8 (5.8%) J. Kloskowski (2011)

42 Straty w odczuciu rybaków Rybacy dobrze znają wydrę, prawidłowo ja identyfikują i stwierdzają obecność Jak oceniają wybiórczość wielkości karpia? 11% - nie zaobserwowano preferencji co do wieku ryb 5% - preferowanie mniejszej ryby 31% - preferowanie większych ryb J. Kloskowski (2011)

43 Źródła konfliktów pomiędzy wydrami a rybakami: wzrost częstości występowania wydr w Polsce - w tym na obiektach rybackich wysoki udział ryb w pokarmie wydr - w tym drapieżnictwo na karpiach i pstrągach oraz: drapieżnictwo wydry na karpiu w klasie handlowej oraz na tarlakach

44 Źródła konfliktów pomiędzy wydrami a rybakami: Czy konflikt z rybakami narasta? TAK! Jakie są tego powody? wzrost częstości występowania wydr coraz trudniejsza sytuacja gospodarki rybackiej Jakie rozwiązania? rozwiązanie konfliktu na stawach elementem ochrony gatunku

45 Program ochrony wydry strategia gospodarowania wydrą Główne przesłanki Strategii: ochrona wydry i jej siedlisk Dyrektywa Siedliskowa, Zał. II i IV ochrona częściowa gatunku gatunek konfliktowy: straty w gospodarce stawowej i jeziorowej efektem rozdwojenie jaźni : ochrona wydry w naturalnych środowiskach vs ochrona gałęzi produkcji: chowu i hodowli ryb

46 Strategia gospodarowania wydrą 4. Cele programu ochrony gatunku Zachowanie korzystnego statusu populacji wydry z punktu widzenia ochrony gatunku i wymagań Dyrektywy Siedliskowej, z uwzględnieniem wymagań prawnych dotyczących ochrony gatunku oraz minimalizacji konfliktów z gospodarką rybacką.

47 Strategia gospodarowania wydrą Analiza istniejącego stanu ochrony Rozp. M. Śr. dn : ochrona częściowa z wyłączeniem stawów rybnych uznanych za obręby hodowlane Rozp. M. Śr. dn : ochrona częściowa także na stawach rybnych uznanych za obręby hodowlane zgoda na redukcję zwierząt wydawana przez regionalnego dyrektora ochrony środowiska (Art. 56 ust. 2 pkt. 1) gdy zezwolenie dotyczy obszaru wykraczającego poza granice jednego województwa - przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska (Art. 56 ust. 1 pkt. 2).

48 Strategia gospodarowania wydrą Redukcja populacji na stawach rybnych zezwolenie na redukcje populacji można uzyskać po wykazania szkody np. w gospodarce rybackiej i uzasadnieniu takiej formy rozwiązania problemu, przy jednoczesnym wykazaniu braku możliwości zastosowania alternatywnych metod rozwiązania problemu szkód (Art. 56 ust. 2 pkt. 5).

49 Strategia gospodarowania wydrą Proponowane działania ochronne: ochronne wydra w środowisku minimalizujące konflikt z rybakami wydra na stawach rybnych

50 Strategia gospodarowania wydrą Proponowane działania ochronne: 1. Uwzględnienie wydry w ocenach oddziaływania na środowisko plany i przedsięwzięcia obejmujące środowiska występowania gatunku lub leżące w ich sąsiedztwie, mogące potencjalnie oddziaływać na gatunek i jakość siedlisk wydry (wykaz rozporządzenie RM 2010) praktycznie we wszystkich raportach oceny oddziaływania na obszar Natura 2000

51 Strategia gospodarowania wydrą Proponowane działania ochronne: 2. Podjęcie działań zmierzających do zmniejszenia śmiertelności wydr tworzenie bezpiecznych przejść - pod mostami - przepustów i suchych przejść pod drogami Uwaga: beneficjentem wiele zwierząt

52 Strategia gospodarowania wydrą Proponowane działania ochronne: 3. Podjęcie działań zmierzających do ochrony środowisk wydry przeciwdziałanie programom regulacji cieków wodnych, negatywnie wpływających na jakość siedlisk wydry i uwzględnienie działań rekompensujących dla wydry zapewnienie ochrony odpowiedniej ilości siedlisk wydry w ramach Natura 2000 wykonywanie prac w dolinach rzek z uwzględnieniem wymagań środowiskowych wydry Uwaga: beneficjentem wiele zwierząt

53 Strategia gospodarowania wydrą 1. Rekompensaty wdrażane w kilku krajach Sposoby minimalizacji szkód (m. in. Austria, Czechy, Niemcy, Wielka Brytania) 2 systemy oparte na: - wycenie strat - dotacji stawów z wydrami nie rekomendowane (wytyczne Rady Europy, doświadczenia z Austrii) alternatywa: - dofinansowanie (kredyty lub dotacje) ogrodzeń - programy dla dojrzałych konsumentów: karp lubiany przez wydrę - dotacje do bioróżnorodności na stawach

54 Strategia gospodarowania wydrą Sposoby minimalizacji szkód 2. Odłowy i eliminacja gatunku dopuszczone jako specjalna derogacja, zgoda na redukcję zwierząt wydawana przez regionalnego dyrektora ochrony środowiska (Art. 56 ust. 2 pkt. 1) gdy zezwolenie dotyczy obszaru wykraczającego poza granice jednego województwa - przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska (Art. 56 ust. 1 pkt. 2). po wykazania szkody i uzasadnieniu takiej formy rozwiązania problemu, przy jednoczesnym wykazaniu braku możliwości zastosowania alternatywnych metod rozwiązania problemu szkód (Art. 56 ust. 2 pkt. 5). problem: na miejscu usuniętych osobników wkrótce pojawiają się kolejne

55 Strategia gospodarowania wydrą Sposoby minimalizacji szkód 3. Zwiększenie zróżnicowania gatunkowego i obniżenie zagęszczenia ryb w stawach o niższym zagęszczeniu ryb i większej różnorodności gatunkowej, wydry chwytają głównie mniejsze, nie komercyjne gatunki (doświadczenia z gospodarstwa w Treboniu, Czechy) 4. Polepszenie warunków siedliskowych/ tworzenie strefy litoralu (Kucerova 1998)

56 Strategia gospodarowania wydrą Sposoby minimalizacji szkód 5. Tworzenie zbiorników buforowych zmniejszenie presji drapieżnika na gatunki cenne ekonomicznie poprzez zakładanie niewielkich (ok. 0,5 ha) zbiorników buforowych zarybianych różnorodnymi gatunkami ryb ( rybim chwastem ) tworzenie zbiorników buforowych zmniejsza drapieżnictwo wydry na cennych gospodarczo gatunkach (Bodner 1995, Kucerová i Roche 1999

57 Strategia gospodarowania wydrą 6. Grodzenia Sposoby minimalizacji szkód Schematy i uwagi o praktyce stosowania ogrodzeń z siatki i pastuchów elektrycznych. Problem: koszty stosowania ogrodzeń

58 pastuch elektryczny pastuch elektryczny

59 Proponowane działania ochronne

60 Podziękowania dla uczestników warsztatów i współautorów Strategii, w tym: Marcina Brzezińskiego Janusza Kloskowskiego dziękuję za uwagę romanowski@cbe-pan.pl

61 Wydra w atlasie ssaków Polski Aktualne dane, udział obserwatorów z całego kraju mapa interaktywna (www. iop.krakow.pl Wydra w Atlasie: stan z dn romanowski@cbe-pan.pl