BAROK Charakterystyka oraz zdobycze epoki Monodia akompaniowana

Transkrypt

1 BAROK To epoka największego rozkwitu form muzycznych. W baroku rodzi się opera, oratorium, koncerty instrumentalne. Ponadto powstają zręby sonaty, rozwija się suita a swój ostateczny kształt zyskuje fuga. W przeciągu epoki zaznaczają się dwa etapy. Pierwszy poszukujący wprowadza do muzyki system kompozytorski zwany basso continuo. Początkowo basso continuo jest nieodłącznym elementem barokowej opery (tzw. monodia akompaniowana), jednak dzięki swemu uniwersalizmowi szybko znajduje zastosowanie także w muzyce kameralnej czy orkiestrowej, stając się znakiem rozpoznawczym baroku w ogóle. Etap drugi to wielka synteza, łącząca osiągnięcia baroku z polifoniczną spuścizną renesansu. Kierunek ów swego najznakomitszego przedstawiciela znalazł w osobie Johanna Sebastiana Bacha. Nowością był w baroku system dur-mol, w pełni rozwinięty dzięki tzw. temperacji stroju. W konsekwencji ważnym środkiem kompozytorskim stają się zależności napięciowe między akordami, początkowo marginalizując techniki polifoniczne. Wirtuozowski styl galant jest już przedsionkiem klasycyzmu. Charakterystyka oraz zdobycze epoki 1. Odejście od polifonii na rzecz faktur akordowych, zapoczątkowane w szkole weneckiej, próby twórczego wykorzystywania kolorystyki harmonicznej; 2. rozwinięcie faktury monodii akompaniowanej jako konsekwencja idei prymatu tekstu nad muzyką; 3. wytworzenie nowych form muzycznych: opera, oratorium, suita, sonata barokowa, koncert, fuga; 4. wprowadzenie zapisu partyturowego, kresek taktowych, oznaczeń dynamicznych; 5. autonomizacja i rozwój form instrumentalnych; 6. sformułowanie systemu retoryki muzycznej (tzw. teoria afektów); 7. równomierna temperacja stroju; 8. synteza nowopowstałej homofonii z odnowioną polifonią; 9. spotęgowanie emocjonalności w muzyce wokalno-instrumentalnej (teatralizacja, afektacja, intensywne uduchowienie). Monodia akompaniowana Typ recytatywnego śpiewu solowego z basso continuo, wysuwający na pierwszy plan tekst. Powstała jako reakcja na wybujałą polifonię późnego renesansu, zacierającą wyrazistość słów. Warstwę akompaniamentu (basso continuo) zapisywano w postaci tzw. basu cyfrowanego. Zarodki monodii akompaniowenej istniały już w XVI w. w pieśni z akompaniamentem lutniowym i madrygale. Zapis warstwy harmonicznej w formie basu cyfrowanego. 1

2 Opera Twórczo wykoncypowana synteza muzyki, akcji dramatycznej, słowa, światła i scenografii, stworzona jako realizacja idei odnowienia dramatu antycznego. Pierwotne założenia oraz twórcze podwaliny opery barokowej dali muzycy działający w grupie pod nazwą camerata florencka. Jeden z jej członków, Jacopo Peri ( ), jest autorem pierwszej opery Dafne (1598). Nie zachowała się ona do naszych czasów. Jacopo Peri ( ) L Euridice (1600) Giulio Caccini ( ) L Euridice (1600) Claudio Monteverdi ( ) Przyczynił się do rozwoju opery poprzez rozbudowę obsady instrumentalnej oraz wprowadzenie części czysto instrumentalnych. W jego operze Orfeusz (1607) takich części jest 26. Nowe środki kompozytorskie wykorzystał do pogłębienia i większego zróżnicowania ekspresji (tzw. stile concitato styl namiętny). Ponadto rozbudował melodykę monodii, tworząc formę arii. Od 1613 roku był kontynuatorem tradycji szkoły weneckiej, kierując muzyką przy katedrze św. Marka w Wenecji. Indywidualny styl Monteverdiego roztacza jednakowo znamionuje zarówno jego twórczość operową, jak i religijną. Claudio Monteverdi ( ) L Orfeo (1607) aria Ecco pur ch a voi ritorno Claudio Monteverdi ( ) L Orfeo (1607) - Toccata Giulio Caccini ( ) Vespro della Beata Vergine (1610) Oratorium Rozwinęło się ze scenicznych misteriów, odprawianych w czasie spotkań pod przewodnictwem Filipa Neri, w pomieszczeniu zwanym oratorio. Była to wówczas jeszcze religijna forma dramatyczna, pokrewna operze (np. Emilio de Cavalieri [ ] Repprezentazione di anima e di corpo). Na dalszym etapie rozwoju oratorium odrzuca pierwiastek sceniczny, pozostając formą czysto muzyczną, opartą na zasadach monodii akompaniowanej i uzupełnianą o partie chóru jako głosu ludu. Giacomo Carissimi ( ) Jephte Pasja typ oratorium odznaczający się tematyką męki i śmierci Chrystusa na krzyżu. W baroku przekształciła się z formy motetowej (jednolicie wielogłosowej) w postać dramatyczno-oratoryjną. Kantata forma o cechach lirycznych (w przeciwieństwie do bardziej dramatycznego i rozbudowanego oratorium), składająca się z partii solowych (arioso), duetów oraz recytatywów wszystko z towarzyszeniem basso continuo. Suita [fr. suite = następstwo] forma cykliczna złożona z kilku (czasem kilkunastu) części o charakterze tanecznym, utrzymanych w tej samej tonacji, z ewentualną zmianą trybu. Rozkwit formy suity przypada na okres środkowego baroku (I poł. XVIII w.) we Francji, kiedy to ustala się podział 4- częściowy: allemande, courante, sarabanda, gigue. Suity posiadają najczęściej obsadę solową; przeznaczane były głównie na klawesyn. Powstawały również suity orkiestrowe, których prekursorem był Jean-Baptiste Lully ( ). Forma suity zanika wraz z twórczością Johanna Sebastiana Bacha ( ) i Georga Friedricha Händla ( ). Jean-Baptiste Lully ( ) Chaconne z I Suity orkiestrowa Jacques Champion de Chambonieres ( ) Suita g-moll na klawesyn 2

3 Sonata barokowa [wł. sonare = brzmieć; nazwa obecna już od XVI w., dla odróżnienia od muzyki wokalnej [cantare = śpiewać]. Była przestrzenią twórczego wykorzystywania i eksponowania nowych technik skrzypcowych. Ogólnie pisana była na skrzypce koncertujące i continuum. Ze względu na obsadę i przeznaczenie istnieje następujący podział sonat barokowych: solowa na skrzypce i basso continuo (realizowane przez wiolonczelę i instrument akordowy, najczęściej klawesyn lub organy); triowa na dwoje skrzypiec i basso continuo; da chiesa (kościelna) w partii basso continuo stosowano organy. Posiadała fakturę polifonizującą i 4-częściową budowę o układzie części: wolna szybka wolna szybka; da camera (świecka) w partii basso continuo stosowano klawesyn. Posiadała fakturę homofoniczną i bardziej swobodny układ części, nawiązując tym samym do suity. SŁUCHANIE: Arcangelo Corelli ( ) VIII Sonata c-moll op. 1 SŁUCHANIE: Arcangelo Corelli ( ) Follia z V Sonaty g-moll op. 5 Concerto grosso [wł. koncert wielki; concertare = współzawodniczyć] typ koncertu barokowego przeznaczonego na grupę instrumentów solowych (concertino, principale) i orkiestrę (tutti, ripieni). Concertino obejmuje zwykle I i II skrzypce, wiolonczelę i klawesyn; tutti we wczesnych concerto grosso ograniczało się do małej orkiestry smyczkowej, do której później doszły instrumenty dęte. Wczesne concerti grossi (Arcangelo Corelli [ ] miały formę wieloczęściową, później analogiczną do sonaty da chiesa. Ostateczną postać 3-częściową: allegro-andante-allegro ustalił w swej twórczości Antonio Vivaldi ( ). Ewoluował również skład grupy concertino, wzbogacając się o instrumenty dęte. SŁUCHANIE: Johann Sebastian Bach ( ) II Koncert brandenburski F-dur, cz. III, Allegro Koncert solowy wyrósł na tle concerto grosso, zastępując grupę concertino pojedynczym instrumentem koncertującym. Początkowo były to skrzypce, później także inne instrumenty. W partii orkiestry dominowały opracowania schematyczne, bazujące na dźwiękach składowych akordów, a kontrastujące z wirtuozerią instrumentu solowego. SŁUCHANIE: Antonio Vivaldi ( ) Allegro z Koncertu obojowego F-dur (da camera) SŁUCHANIE: Antonio Vivaldi ( ) Allegro z Koncertu obojowego g-moll (da chiesa) Późnobarokowa synteza 1. Synteza nowopowstałej homofonii z odnowioną polifonią; 2. równomierna temperacja stroju (ustalona w 1691). Jean-Philippe Rameau ( ) Traktat o harmonii (1722) teoretyczny opis i uzasadnienie zależności funkcyjnych; 3. rozwój sztuki improwizacji instrumentalnej; 4. spotęgowanie emocjonalności w muzyce wokalno-instrumentalnej (teatralizacja, afektacja, intensywne uduchowienie); 5. ukształtowanie formy fugi. Figury retoryczne (teoria afektów) Głównym założeniem teorii afektów jest przypisanie określonej figurze muzycznej z góry określonego pojęcia czy uczucia w celu wzmocnienia relacji pomiędzy muzyką a słowem (np. figura o nazwie anabasis stosowana do wyrażenia podniosłych, radosnych zjawisk czy uwielbienia, np. na słowach et ascendit [i wstąpił], która ma formę wstępującej melodii. Jej przeciwieństwem jest catabasis o melodii zstępującej wyrażający m.in. smutek, np. na słowach crucifixus [ukrzyżowany], sepultus [pogrzebion]). Doktryna wypadła z użycia w okresie klasycznym, kiedy kompozytorzy i muzykolodzy uznali ją za nazbyt mechaniczną i nienaturalną. 3

4 Georg Friedrich Händel ( ) Reprezentant stylu podniosłego, ekstrawertycznego, teatralizującego w przeciwwadze do uduchowionego Johanna Sebastiana Bacha ( ). Muzyka Händla uważana jest za syntezę stylu włoskiego, niemieckiego i angielskiego. Jest bardziej tonalna od muzyki Bacha, bardziej konwencjonalna, bardziej homofoniczna i diatoniczna. W rytmice uderza prostota, charakterystyczne są rytmy punktowane, wyraziste. W chórach zwraca uwagę eksponowanie skrajnych rejestrów. Typowy dla stylu Händla jest monumentalny charakter. Georg Friedrich Händel ( ) Alleluja z oratorium Mesjasz Georg Friedrich Händel ( ) They loathed to drink of the river z oratorium Izrael w Egipcie Fuga [łac. fuga = ucieczka] forma imitacyjna, wykorzystująca wszystkie środki techniki polifonicznej. Rozwinęła się w XVII w. głównie z motetu przeimitowanego, określana pierwotnie jako ricercar (twórczość.in. w twórczości Giovanniego Gabrielego ( )). Szczyt rozwoju i doskonałości artystycznej osiągnęła w dziełach Johanna Sebastiana Bacha ( ); jego fugi stanowią wzór dla wszystkich późniejszych utworów tego rodzaju. Schemat budowy fugi: temat podstawa melodyczna fugi o charakterystycznym rysunku, łatwo rozpoznawalny w przebiegu utworu; kontrapunkt melodia towarzysząca tematowi. Może stały, zmienny lub o cechach stałości; przeprowadzenie część fugi, zawierająca pokazy tematu: kompletne temat pojawia się po jeden raz w każdym głosie; niekompletne liczba wystąpień tematu jest mniejsza od liczby głosów; nadkompletne liczba wystąpień tematu przekracza liczbę głosów. W III przeprowadzeniu często stosowane są typowe dla polifonii środki kompozytorskie, takie jak augumentacja, dyminucja czy stretto. modulacja przejście z jednej tonacji do drugiej łącznik odcinek fugi, w którym nie występuje temat. Posiada melodię opartą na swobodnej motywice bądź nawiązującą do tematu. zewnętrzny występuje między przeprowadzeniami, realizując modulację wewnętrzny występuje wewnątrz przeprowadzenia stretto odcinek o przyspieszonym przebiegu, w którym pokazy tematów nachodzą na siebie. coda finalny odcinek fugi, swobodnie bazujący na materiale melodycznym (bądź jego fragmentach) tematu, kontrapunktów czy łączników. 4

5 Johann Sebastian Bach ( ) XVI Fuga g-moll, Das Wohltemperierte Klavier, t. I. Johann Sebastian Bach ( ) Reprezentant wielkiej syntezy dawnego stylu polifonicznego oraz muzycznego wizjonerstwa. Mistrz organów, wirtuoz klawesynu, biegły także w wiolinistyce. W swoich czasach znany jako wybitny improwizator i bardzo ceniony pedagog. Obdarzony nieprzeciętnym intelektem i głębią duchową, z wiekiem coraz silniej nacechowaną mistycyzmem. W młodości pełen ambicji, własnym samozaparciem pnący się na wyżyny sztuki muzycznej i wiedzy ogólnej. Odznaczał się silną osobowością, wyrazistym temperamentem i pracowitością nie mającą precedensu w historii muzyki. Na wyżyny rozwoju wzniósł niemal wszystkie ówczesne formy muzyczne. Nie interesował się natomiast operą. W stylu Bacha zwraca uwagę idealna równowaga między duchem a intelektem; artystyczną intuicją a wysublimowanymi środkami kompozytorskimi. Wyrazowość jego twórczości jest silnie abstrakcyjna, stroniąc od elementów programowości. Zwraca przy tym uwagę niezrównana inwencja melodyczna oraz śmiałość w używaniu środków chromatycznych. Twórczość Johanna Sebastiana Bacha do dziś uchodzi za punkt odniesienie w prawidłowym posługiwaniu się harmoniką funkcyjną. Perspektywa, z jakiej postrzegał i uprawiał sztukę muzyczną, uprawnia Johanna Sebastiana Bacha do noszenia miana największego geniusza w historii muzyki. Johann Sebastian Bach ( ) Toccata i fuga d-moll na organy Johann Sebastian Bach ( ) I Preludium C-dur, Das Wohltemperierte Klavier, t. I Johann Sebastian Bach ( ) Singet dem Herrn ein neues Lied na chór Johann Sebastian Bach ( ) V Koncert brandenburski D-dur, cz. I Allegro Johann Sebastian Bach ( ) Pasja wg św. Mateusza fragmenty Johann Sebastian Bach ( ) Contrapunctus I Die Kunst der Fuge Johann Sebastian Bach ( ) Pasja wg św. Jana fragmenty 5