TRANSLOKACJA BIA EK SYGNA OWYCH

Transkrypt

1 409 POSTÊPY BIOLOGII KOMÓRKI TOM NR 3 ( ) TRANSLOKACJA BIA EK SYGNA OWYCH JAKO CZÊŒÆ SK ADOWA ZJAWISKA OPÓ NIONEJ, PONIEDOKRWIENNEJ ŒMIERCI NEURONÓW TRANSLOCATION OF SIGNALING PROTEINS IS AN ELEMENT OF THE DELAYED POSTISCHEMIC NEURONAL CELL DEATH Barbara ZAB OCKA Pracownia Biologii Molekularnej, Instytut Medycyny Doœwiadczalnej i Klinicznej im. M. Mossakowskiego PAN Streszczenie: Od wielu lat prowadzone s¹ intensywne badania maj¹ce na celu wyjaœnienie mechanizmów œmierci neuronów w wyniku krótkotrwa³ego przerwania dop³ywu krwi do mózgu. Obecnie wydaje siê, e istotnym elementem przekazywania sygna³u ischemicznego jest przemieszczanie siê pomiêdzy przedzia³ami komórkowymi wielu bia³ek, które w zale noœci od lokalizacji i wspó³partnerów mog¹ pe³niæ ro ne funkcje. Przejœciowe niedokrwienie mózgu powoduje bardzo szybk¹ translokacjê wielu kinaz bialkowych (PKC, CamKII) do zagêszczeñ postsynaptycznych, gdzie wydaj¹ siê oddzia³ywaæ na rozprzestrzenianie siê sygna³u ischemicznego. W d³u szym czasie po niedokrwieniu we frakcji mitochondriów zwiêksza siê iloœæ kinazy JNK i proapoptotycznego bia³ka Bad, a zmniejsza siê iloœæ kinazy Raf-1. Równie lokalizacja cytochromu c ulega dynamicznym zmianom w wyniku ischemii. Obok swojego tradycyjnego miejsca w mitochondriach, wystêpuje on w poischemicznej cytoplazmie, gdzie mo e aktywowaæ kompleks apoptosomu i kaskadê kaspaz. Coraz liczniejsze dane wskazuj¹, e przejœciowa ischemia mózgu inicjuje w niedokrwionych komórkach szybkie zmiany w wewn¹trzkomórkowej lokalizacji, a tym samym funkcji wielu bia³ek sygna³owych. S³owa kluczowe: niedokrwienie mózgu, zagêszczenie postsynaptyczne, mitochondria, szlaki przekazywania sygna³u, uszkodzenie mózgu, kinazy bia³kowe. Summary: Neuronal degeneration following transient global cerebral ischaemia develops from complex series of pathophysiological events that evolve in time and intracellular space. During both, the early and delayed, postischemic stages translocation of proteins to postsynaptic density (PSD) and mitochondria are probably associated with recovery or cell death in vulnerable brain regions. Early after the insult a significant increase in the amount of CamKII and PKC isoforms is observed in PSD. Sustained changes in protein kinases content in PSD may cause persistent alteration in synaptic transmission. In the time course of reperfusion the activation state of key signaling molecules changes. Western blot analysis of phosphorylated forms of protein kinases revealed persistent activation of JNK, being limited mostly to vulnerable CA1 region. On the contrary, activation of ERK, although observed transiently

2 410 B. ZAB OCKA in both parts, was enhanced for a longer time in the abdominal, resistant part of hippocampus. Moreover, the amount of active JNK linked with mitochondria was significantly increased and preceded neuronal death in CA1. In parallel, the amount of pro-survival Raf-1 kinase decreased in mitochondria and proapoptotic Bad protein content was increased. Concomitantly, transient ischemia evokes biphasic cytochrome c release from mitochondria. Cytochrom c in cytoplasm may be involved in the activation of apoptosom, therefore cascade of caspases. Chasing a protein translocation in brain ischemia pathology this is a new research approach which might contribute to understand of the whole process and to search for a new points to prevent neuronal death. Key words: brain ischemia, postsynaptic density, mitochondria, signal transduction pathways, neuronal degeneration, protein kinases. WSTÊP Niedokrwienie mózgu wystêpuje u jednej na 250 osób i jest trzeci¹ w krajach rozwiniêtych, a czwart¹ w Polsce przyczyn¹ zgonów. Szansa wyst¹pienia udaru niedokrwiennego roœnie wraz z wiekiem i u osób po 65 roku ycia dotyka oko³o 5% populacji w tej grupy wiekowej. Ju kilkuminutowe przerwanie kr¹ enia krwi powoduje uszkodzenia mózgu wymagaj¹ce rehabilitacji zmierzaj¹cej do przywrócenia choæ czêœci utraconych funkcji. Warunkiem znalezienia skutecznych metod zapobiegania wystêpowaniu i rozwijaniu siê poniedokrwiennej œmierci neuronów jest badanie mechanizmów tego procesu. Ca³kowite i uogólnione niedokrwienie mózgu wywo³uje nag³e za³amanie homeostazy tkanki oraz charakterystyczny zespó³ ciê kich zaburzeñ neurologicznych. W zale noœci od czasu trwania niedokrwienia, jak i towarzysz¹cych mu zaburzeñ systemowych ostre zmiany metaboliczne mog¹ cofn¹æ siê ca³kowicie lub spowodowaæ szybk¹ œmieræ organizmu. Pomiêdzy tymi skrajnymi reakcjami na niedokrwienie znajduje siê ca³e spektrum trwa³ych uszkodzeñ strukturalno-funkcjonalnych, znanych pod nazw¹ zespo³u encefalopatii poniedokrwiennej. Bezpoœrednie skutki ostrego niedoboru tlenu i glukozy, wystêpuj¹ce w czasie zatrzymania kr¹ enia mózgowego, prowadz¹ w ci¹gu kilkunastu minut do ustania funkcji mózgu, nieodwracalnych zmian strukturalnych i œmierci organizmu. Wydaje siê, e mechanizm powstawania opóÿnionych uszkodzeñ poniedokrwiennych, rozwijaj¹cych siê selektywnie tylko w niektórych, wyj¹tkowo wra liwych strukturach mózgu, takich jak hipokamp, jest wysoce specyficzny i znacznie odbiegaj¹cy od tego, co obserwuje siê w ostrej fazie patologii niedokrwiennej. Uszkodzenia te powstaj¹ prawdopodobnie w wyniku rozwoju okreœlonej sekwencji wtórnych zaburzeñ biochemicznych i molekularnych indukowanych stresem niedokrwiennym. Nasze ostatnie badania, jak i liczne doniesienia z piœmiennictwa wskazuj¹, e szczególnie istotne w przekazywaniu sygna³u prowadz¹cego do opóÿnionej œmierci neuronów w ischemii mózgu s¹ dynamicznie zmieniaj¹ce siê kompleksy bia³kowe w zagêszczeniach postsynaptycznych (PSD) i w mitochondriach. Translokacje bia³ek sygna³owych do wy ej wspomnianych struktur prowadz¹ do i) rozprzestrzeniania bodÿca w komórce, co mo e skutkowaæ jej prze yciem lub eliminacj¹ oraz ii) do koñcowych etapów œmierci neuronów we wra liwych na krótkie niedokrwienie rejonach mózgu, którym towarzyszy wtórne za³amanie energetyczne [49] oraz aktywacja szlaków sygna³owych charakterystycznych dla programu apoptozy [6].

3 411 Mechanizm(y) i zwi¹zki pomiêdzy zdarzeniami, indukuj¹cymi b¹dÿ towarzysz¹cymi poischemicznej, opóÿnionej œmierci neuronów, nie s¹ w pe³ni poznane i stanowi¹ bezpoœredni cel wielu badañ podejmowanych w laboratoriach na ca³ym œwiecie. Nadrzêdnym celem prowadzonych prac jest stworzenie uporz¹dkowanego opisu przekazywania sygna³u w niedokrwionych komórkach, który mo e pomóc w znalezieniu nowych strategii leczniczych przeciwdzia³aj¹cych uszkodzeniom neuronów w ischemii mózgu. MODELE BADAWCZE Przerwanie dop³ywu krwi do mózgu powoduje powa ne zaburzenia metaboliczne, obserwowane w trakcie niedokrwienia i po przywróceniu kr¹ enia. W modelu przejœciowego, 5-minutowego niedokrwienia mózgu gerbila mongolskiego (Meriones unguiculatus) morfologiczne oznaki ubytku neuronów obserwowane s¹ w sektorze CA1 hipokampów po 2 3 dniach reperfuzji [21,30]. Podobny skutek czasowego niedokrwienia mózgu obserwuje siê równie w innych modelach ischemii u szczura [32,41,51]. Zanik neuronów we wra liwych rejonach mózgu ma wiele cech charakterystycznych dla programowanej œmierci komórek apoptozy [14]. W modelach ischemii zarówno u szczura, jak i u gerbila po up³ywie 7 dni od niedokrwienia wiêkszoœæ (ponad 80%) neuronów wra liwej okolicy CA1 hipokampa ginie, a z³o ony, wieloczynnikowy proces prowadz¹cy do œmierci opisywany jest jako opóÿniona, selektywna, poniedokrwienna œmieræ neuronów [9,54]. SYGNA ISCHEMICZNY Ju w trakcie pierwszych minut trwania ischemii obserwowane jest gwa³towne zahamowanie aktywnoœci elektrycznej mózgu [55] i postêpuj¹ce wyczerpywanie siê zwi¹zków wysokoenergetycznych [16,34]. Dochodzi do spadku potencja³u b³onowego mitochondriów oraz uwalniania bia³ek proapoptotycznych. Zaburzona zostaje homeostaza jonowa zarówno w komórkach nerwowych, jak i glejowych. Jednoczeœnie obserwowany jest nadmierny w stosunku do fizjologicznego wyrzut do przestrzeni miêdzykomórkowych pobudzaj¹cych aminokwasów, g³ównie kwasu glutaminowego [39]. Kwas glutaminowy uwalniany jest z pêcherzyków synaptycznych, z zakoñczeñ nerwowych oraz z tzw. puli metabolicznej aminokwasów. Komórki glejowe, na skutek wyczerpania siê zwi¹zków wysokoenergetycznych i odwrócenia dzia³ania transporterów aminokwasów [2,43], staj¹ siê dodatkowym Ÿród³em m.in. pobudzaj¹cych neurotransmiterów i zwiêkszaj¹ tym samym pobudzenie komórek nerwowych. Aktywacja receptorów kwasu glutaminowego i zwi¹zany z tym znaczny wzrost stê enia jonów wapnia w cytoplazmie neuronów powoduj¹ aktywacjê wielu enzymów regulowanych jonami wapnia [59], co w konsekwencji prowadzi do uruchomienia szlaków sygna³owych prowadz¹cych do przezwyciê enia patologicznego bodÿca lub do eliminacji komórek w rejonach szczególnie wra liwych. Jeœli niedokrwienie trwa stosunkowo krótko (do oko³o 15 min), to po przywróceniu kr¹ enia nastêpuje odbudowa ATP, jednak niewydolny

4 412 B. ZAB OCKA ³añcuch oddechowy jest Ÿród³em wolnych rodników, które utleniaj¹ bia³ka, lipidy i kwasy nukleinowe przyczyniaj¹c siê do wtórnego uszkodzenia komórek. PSD I BIA KA PRZEKAZUJ CE SYGNA WAPNIOWY Receptory neurotransmiterów umieszczone w b³onie postsynaptycznej skupiaj¹ wokó³ siebie szereg bia³ek przekazuj¹cych sygna³y do wnêtrza komórki. Podb³onowa, elektronogêsta struktura wielobia³kowa nosi nazwê zagêszczenie postsynaptyczne (PSD) [28]. Znajdujemy tu bia³ka receptorowe dla kwasu glutaminowego (typu NMDA i mglur), szkieletowe z rodzin MAGUK, GKAP, Shank i Homer, kinazy bia³kowe, neurofilamenty, mikrotubule, aktyny i wiele innych [42]. Dotychczasowe badania PSD po niedokrwieniu mózgu wykaza³y znaczny przyrost iloœci bia³ka zwi¹zanego z t¹ struktur¹, który odzwierciedla³ przyrost objêtoœci PSD obserwowany w mikroskopie elektronowym [18,23,35,58]. Maj¹c na uwadze z³o one oddzia³ywania sk³adników PSD wydaje siê, e przebudowa zagêszczeñ postsynaptycznych jest jednym z pierwszych etapów szlaków wewn¹trzkomórkowego przekazywania sygna³u. Kaskada zdarzeñ zapocz¹tkowanych niedokrwieniem rozprzestrzenia siê od miejsc kontaktu synaptycznego na wszystkie przedzia³y komórkowe i oddzia³uje na funkcjê struktur wewn¹trzkomórkowych (mitochondriów, siateczki œródplazmatycznej, j¹dra komórkowego, cytoszkieletu), jak równie obejmuje bia³ka macierzy zewn¹trzkomórkowej. W badaniach prowadzonych na modelu krótkotrwa³ego niedokrwienia mózgu gerbila oraz w przed³u onej do 15 minut ischemii mózgu szczura zaobserwowano wzrost iloœci bia³ek zwi¹zanych z PSD zarówno w obrazach ultrastrukturalnych, jak i pos³uguj¹c siê metod¹ western blot z zastosowaniem przeciwcia³ rozpoznaj¹cych aktywne formy kinaz bia³kowych [18,58]. Jednym z bia³ek charakterystycznych dla PSD jest kinaza bia³kowa II, której aktywnoœæ zale y od jonów Ca 2+ i kalmoduliny (CamKII). CamKII jest translokowana do PSD ju w pierwszych sekundach ischemii mózgu. Jednoczeœnie aktywnoœæ tej kinazy mierzona wobec egzogennego, jak i endogennego substratu jest wiêksza ni w mózgu kontrolnym, jednak wzrost aktywnoœci jest mniejszy, ni mo na by wnioskowaæ na podstawie przyrostu iloœci bia³ka. Nasze badania [18], jak i doniesienia innych [1,24] sugeruj¹, e masowy przyrost iloœci CamKII w czasie niedokrwienia kompensuje hamowanie aktywnoœci fosforylacyjnej, które wystêpuje w czasie za³amania energetycznego w niedokrwionych neuronach. Ponadto obni a siê aktywnoœæ CamKII w innych frakcjach b³onowych. Wyniki te wskazuj¹ na istotn¹ rolê CamKII w reakcji ischemicznej zagêszczeñ postsynaptycznych. Równie istotny wydaje siê udzia³ kinaz bia³kowych C (PKC). PKC obejmuje rodzinê 11 serynowo-treoninowych kinaz bia³kowych, których aktywnoœæ zale y od fosfolipidów i w zale noœci od podgrupy od Ca 2+ i diacyloglicerolu [37,38]. PKC pe³ni kluczow¹ rolê w niemal wszystkich procesach komórkowych w³¹czaj¹c w to podzia³y, ró nicowanie czy homeostazê jonow¹. Izoformom PKC przypisuje siê te regulacyjn¹ rolê w procesie apoptozy i regeneracji [36]. Z prac wielu badaczy oraz naszych obserwacji na modelu niedokrwienia mózgu gerbila wiemy o szybkiej aktywacji izoform PKC regulowanych jonami wapnia Ca 2+ i diacyloglicerolem (cpkc), jak równie

5 413 izoform, których aktywnoœæ nie zale y od jonów Ca 2+ (npkc) [8,17,46]. PKC obecnej w PSD przypisuje siê rolê jednego z regulatorów aktywnoœci receptora NMDA [26] oraz wp³yw na aktywnoœæ szlaku MAPK poprzez oddzia³ywanie z kinaz¹ Raf-1 [52]. Kinazy bia³kowe nale ¹ce do rodziny PKC reaguj¹ na stres ischemiczny szybk¹ zmian¹ aktywnoœci obserwowan¹ ju w pierwszym okresie po przywróceniu kr¹ enia [17]. W PSD po niedokrwieniu nastêpuje 4 18-krotny przyrost iloœci bia³ka ró nych izoform PKC w porównaniu z ich iloœci¹ u zwierz¹t kontrolnych [58]. Poœród cpkc obserwujemy 10- krotny przyrost powszechnie wystêpuj¹cych izoform α i β, podczas gdy poziom izoformy γ, specyficznej dla neuronów podwy sza siê dwukrotnie. Prawdopodobnie jest to spowodowane najwy szym kontrolnym poziomem tej izoformy w PSD. Ponadto, nasze badania po raz pierwszy pokaza³y spowodowane ischemi¹ przemieszczenie do PSD izoform δ i ε, których kontrolny poziom w tej strukturze jest niemal niewykrywalny. Badania na izolowanej, oczyszczonej frakcji PSD zosta³y potwierdzone badaniami immunohistochemicznymi w mikroskopie elektronowym, które pokazuj¹ utrzymuj¹cy siê co najmniej do 24 godzin po przywróceniu kr¹ enia znaczny przyrost wielkoœci zagêszczeñ postsynaptycznych i iloœci cpkc, g³ownie w czêœci CA1 hipokampów. W badaniach wykorzystuj¹cych izolowan¹ frakcjê PSD pochodz¹c¹ z mózgów zwierz¹t poddanych ischemii lub ze skrawków hipokampa w warunkach symuluj¹cych tê patologiê wykazano, e poza wspomnianymi kinazami bia³kowymi enzymy proteolityczne kalpainy s¹ elementem struktury PSD [18]. Dwie izoformy kalpainy: µ i m maj¹ ró ne wymagania dotycz¹ce stê enia jonów Ca 2+ koniecznych do ich aktywacji. Stwierdzono, e ischemia obni a iloœæ bia³ka µ-kalpainy w PSD, podczas gdy poziom m-kalpainy nie zmienia siê. Jednoczeœnie obserwowano obni enie iloœci fodryny, która jest bia³kiem cytoszkieletowym obecnym w PSD i substratem kalpain. Wydaje siê, e obni enie iloœci enzymu proteolitycznego aktywowanego ju w mikromolarnym stê eniu Ca 2+ ma znaczenie ochronne i zabezpiecza komórki przed rozleg³¹ degradacj¹ cytoszkieletu. W wielobia³kowym kompleksie PSD kinazy bia³kowe CamKII i PKC wydaj¹ siê mieæ wiele funkcji. Po przebytym epizodzie niedokrwiennym mog¹ one aktywowaæ ró norodne œcie ki sygna³owe, czêsto o przeciwstawnej funkcji, miêdzy innymi mog¹ modulowaæ aktywnoœæ kinazy bia³kowej Raf-1. Jej iloœæ w strukturze PSD tak e roœnie po niedokrwieniu, co w konsekwencji mo e zmieniaæ aktywnoœæ szlaków kinaz bia³kowych, w tym MAPK. Jednoczeœnie pewna pula kinazy Raf-1 mo e byæ zwi¹zana z mitochondriami, gdzie ma swoje specyficzne substraty ró ne od tych, które mo e fosforylowaæ, gdy wystêpuje przy b³onie plazmatycznej [7,53]. ISCHEMIA I SZLAKI KINAZ MAP I JNK Jednym z lepiej poznanych wieloetapowych szlaków kontroluj¹cych ekspresjê genów jest szlak MAPK. W zale noœci od bodÿca pobudzaj¹cego lub modyfikacji bia³ek towarzysz¹cych w tworzeniu sieci sygnalizacyjnej, kinazy te wykazuj¹ plejotropowe dzia³ania. Obecnie rodzina kinaz MAP dzielona jest na trzy grupy, w zale noœci od koñcowej kinazy szlaku: ERK1,2; p38/sapk oraz JNK/SAPK [27].

6 414 B. ZAB OCKA Szlak prowadz¹cy do aktywacji ERK1,2 zaanga owany jest g³ównie w procesy podzia³u, wzrostu i funkcjonowania komórek w odpowiedzi na czynniki wzrostowe, ale tak e na niespecyficzne bodÿce stresowe [22]. Wewn¹trzkomórkowy wzrost stê enia Ca 2+ i depolaryzacja s¹ tak e czynnikami aktywuj¹cymi kinazy ERK1 i 2 prawdopodobnie w wyniku stymulacji bia³ek syn-gap i Ras [44]. Bia³ko syn-gap jest charakterystyczne dla zagêszczeñ postsynaptycznych i moduluje aktywnoœæ bia³ka Ras o aktywnoœci GTP-azowej, które z kolei kontroluje aktywnoœæ kinazy Raf-1, wpisanej jako jedno z pierwszych bia³ek kaskady MAPK [31]. Bia³ko syngap podlega negatywnej regulacji poprzez fosforylacjê przez kinazê CamKII [10], co w efekcie wp³ywa na szybkoœæ ca³ego szlaku. Istnieje tak e mo liwoœæ modulacji ERK1,2 przez kinazê bia³kow¹ C (PKC) poprzez jej oddzia³ywanie z kinaz¹ Raf-1. Œcie ka p38/sapk ³¹czona jest z reakcjami komórek na ró norodny stres, który prowadzi do aktywacji szlaku apoptozy. Z reakcj¹ stresow¹ komórek wi¹ e siê równie aktywacja szlaku JNK/SAPK, jednak jak pokazuj¹ badania mutantów pozbawionych JNK1 i 2, szlak ten jest niezbêdny w procesie apoptozy rozwojowej i prawid³owego formowania uk³adu nerwowego [9]. Kinaza JNK aktywowana jest w wyniku przekazywania sygna³u poprzez co najmniej dwa ró ne kompleksy bia³kowe. Pierwszy szlak obejmuje kompleks tworzony przez bia³ko JIP1 z kinazami MLK i MKK7, która aktywuje JNK [56]. Lokalizacja kompleksu przy powierzchni komórki sugeruje powi¹zanie z receptorami odbieraj¹cymi bodÿce zewn¹trzkomórkowe. Na podstawie badañ in vitro istniej¹ dowody, e bia³ko PSD-95, które jest typowe dla zagêszczeñ postsynaptycznych, odgrywa kluczow¹ rolê w aktywacji JNK poprzez bezpoœrednie oddzia³ywanie z kinaz¹ MLK [47]. JNK jest równie aktywowana przez inn¹ kinazê szlaku MAPK - MKK4, która nie ³¹czy siê z bia³kiem JIP, ale nie mo na wykluczyæ obecnoœci innych bia³ek kompleksuj¹cych. Jednym z podstawowych substratów JNK jest jedno z bia³ek czynnika transkrypcyjnego AP1 bia³ko c-jun. Wydaje siê, e zale na od fosforylacji aktywnoœæ c-jun jest istotna w wyborze szlaku do prze ycia lub œmierci. Ostatnio coraz wiêcej doniesieñ ³¹czy aktywnoœæ kinazy JNK z mitochondriami, sugeruj¹c, e taka lokalizacja komórkowa odgrywa istotn¹ rolê w procesie apoptozy [12,25,29]. W wyniku krótkotrwa³ej ischemii mózgu obserwowana jest aktywacja zarówno pro- yciowych ERK 1,2, jak i JNK [57]. Jednak równowaga pomiêdzy aktywnoœci¹ tych dwóch œcie ek sygna³owych jest ró na w ró nych rejonach hipokampa. I tak w rejonach, które nie wykazuj¹ cech uszkodzenia po niedokrwieniu (CA2, 3, zakrêt zêbaty), ju w pierwszych godzinach po przywróceniu kr¹ enia iloœæ aktywnych form ERK1,2 (P- ERK) wzrasta dwukrotnie, a po 24 godzinach a 6-krotnie w stosunku do kontroli, i na tak wysokim poziomie utrzymuje siê przez kolejne dni. We wra liwej na niedokrwienie czêœci CA1 przyrost iloœci P-ERK1,2 nie jest istotny statystycznie i wystêpuje przejœciowo po 24 i 48 godzinach po ischemii. Jednoczeœnie w rejonie CA1 iloœæ aktywnej formy JNK (P-JNK) wzrasta w stosunku do kontroli ju po 3 godzinach po niedokrwieniu i pozostaje na wysokim poziomie przez kolejne dni. W pozosta³ych, niewra liwych na krótkotrwa³e niedokrwienie rejonach hipokampa, wzrost iloœci P-JNK wystêpuje przejœciowo, 24 godziny po przywróceniu kr¹ enia i jest znacznie mniejszy ni iloœæ aktywnych form ERK1,2. Wydaje siê zatem, e stres ischemiczny powoduje aktywacjê

7 415 obu szlaków MAPK, przy czym zmieniona zostaje równowaga pomiêdzy œcie k¹ ERK i JNK [57]. Na podstawie obrazu morfologicznego hipokampa w 7 dni po niedokrwieniu mo na przypuszczaæ, e dominacja szlaku ERK nad œcie k¹ JNK w rejonach CA2, 3 i w zakrêcie zêbatym skutkuje przezwyciê eniem stresu ischemicznego i promuje prze ycie. W poszukiwaniu kolejnych etapów kaskady przekazywania sygna³u ischemicznego w rejonie CA1 badano fosforylacjê podstawowego substratu JNK, jakim jest bia³ko c- Jun czynnika transkrypcyjnego AP1 [57]. Wydaje siê, e wzrost fosforylacji tego bia³ka odgrywa istotn¹ rolê w pierwszych godzinach po przywróceniu kr¹ enia, natomiast w d³u szym czasie poziom P-c-Jun powraca do wartoœci kontrolnych. Ze wzglêdu na d³ugotrwa³y wzrost iloœci aktywnej formy JNK kolejne badania udzia³u tego bia³ka w poischemicznej œmierci neuronów dotyczy³y innych przypuszczalnych substratów i translokacji aktywnej kinazy do mitochondriów. ISCHEMIA, MITOCHONDRIA I APOPTOZA Najnowsze badania wydaj¹ siê potwierdzaæ dawno powsta³¹ hipotezê o kluczowej roli mitochondriów w uszkodzeniu poischemicznym [13,20]. Mitochondria oprócz swej powszechnie znanej funkcji tworzenia zwi¹zków wysokoenergetycznych bior¹ czynny udzia³ w regulacji wewn¹trzkomórkowego stê enia jonów wapnia oraz procesu apoptozy. W badaniach in vitro i in vivo wykazano, e cytochrom c mo e, oprócz swojej funkcji w ³añcuchu oddechowym, pe³niæ rolê aktywatora kompleksu bia³kowego (apoptosomu), którego sk³adnikami s¹ proenzymy proteolityczne kaspazy 9 i 3. Aktywacja apoptosomu prowadzi do aktywacji kaspaz i degradacji komórki [40]. Istnieje hipoteza zak³adaj¹ca udzia³ magakana³u (MPT) wystêpuj¹cego w b³onach mitochondrialnych, w wyp³ywie do cytoplazmy bia³ek o niskich masach cz¹steczkowych, w tym równie cytochromu c i innych bia³ek proapoptotycznych (AIF, endonukleaza G, Smac/Diablo) [45]. Jednak z doœwiadczeñ z zastosowaniem zwi¹zków zamykaj¹cych kana³ MPT wynika, e nie jest to jedyny mechanizm uwalniania bia³ek z mitochondriów. W procesie tym podnoszona jest rola bia³ek z rodziny Bcl, z których niektóre maj¹ w³aœciwoœci ochronne dla komórek (Bcl2, Bclxl), a inne sprzyjaj¹ uruchomieniu procesu apoptozy (Bax, Bid, Bad, Bik) [11,32]. Wydaje siê, e bia³ka Bcl2 i Bclxl mog¹ modulowaæ otwarcie kana³u MPT. Równowaga pomiêdzy pro-i antyapoptotycznymi bia³kami z rodziny Bcl zwi¹zanymi z mitochondriami mo e odgrywaæ istotn¹ rolê w uruchamianiu kaskady proteaz. Dodatkowo, na funkcje bia³ek z rodziny Bcl mog¹ wp³ywaæ modyfikacje posttranslacyjne, g³ównie fosforylacje przez kinazy Raf-1 i JNK. Z badañ in vitro pochodz¹ przes³anki, e enzymy te mog¹ modulowaæ przepuszczalnoœæ b³ony mitochondrialnej poprzez oddzia³ywanie z pro- i anty-apoptotycznymi bia³kami z rodziny Bcl [3,25,50]. A zatem, podobnie jak balans pomiêdzy bia³kami z rodziny Bcl, jak i równowaga pomiêdzy zwi¹zanymi z b³onami mitochondrialnymi aktywnymi kinazami Raf-1 i JNK mo e wp³ywaæ na integralnoœæ zewnêtrznej b³ony mitochondrialnej. W modelu opóÿnionej poniedokrwiennej œmierci neuronów w hipokampie gerbila wykazano przejœciow¹, wystêpuj¹c¹ w krótkim czasie reperfuzji (0,5 1 godziny)

8 416 B. ZAB OCKA obecnoœæ cytochromu c w cytoplazmie [15]. Ponownie cytochrom c w cytoplazmie wykrywany jest po 24 a do oko³o 72 godzin po przywróceniu kr¹ enia, równoczeœnie z pierwszymi morfologicznymi oznakami œmierci neuronów. Mo na sugerowaæ, e wyp³yw cytochromu c z mitochondriów jest czu³ym markerem ich uszkodzenia. Wykazano, e wczesne zastosowanie 0,5 µm cyklospory A (CsA) ma dzia³anie ochronne dla komórek. Cyklosporyna A jest lekiem, który prócz swojej dobrze znanej aktywnoœci immunosupresyjnej mo e stabilizowaæ b³onê mitochondrialn¹ i blokowaæ wyp³yw niskocz¹steczkowych bia³ek, w tym cytochromu c. Z naszych badañ in vitro i in vivo wynika, e CsA hamuje wczesn¹ fazê wyp³ywu cytochromu c z mitochondriów i zabezpiecza neurony rejonu CA1 hipokampa przed uszkodzeniem [15]. Natomiast zastosowanie CsA póÿniej ni 1 godzinê po przywróceniu kr¹ enia nie chroni komórek przed œmierci¹. Postawiono zatem pytanie, czy brak neuroprotekcji przy opóÿnionym podaniu CsA wi¹ e siê z przebudow¹ b³ony mitochondrialnej tak, e staje siê ona niewra liwa na ten lek? Okreœlono poziom zwi¹zanych z mitochondriami kompleksów bia³kowych sk³adaj¹cych siê z pro-apoptotycznego bia³ka Bad i antyapoptotycznego Bcl2 oraz przypuszczalnie fosforyluj¹cych je aktywnych form kinaz bia³kowych Raf-1 i JNK w ró nym czasie po ischemii [13,57]. O ile ochronne dla komórek bia³ko Bcl2 fizjologicznie lokalizuje siê g³ównie w mitochondriach oraz w innych b³onowych strukturach wewn¹trzkomórkowych, to proapoptotyczne bia³ko Bad jest fosforylowane i pozostaje nieaktywne w cytoplazmie w kompleksie z bia³kiem [47 ]. W przebiegu reperfuzji obserwowano trwa³y przyrost iloœci bia³ka Bad zwi¹zanego z mitochondriami, z jednoczesnym, przejœciowo obni onym poziomem fosforyluj¹cej go kinazy Raf-1. Równolegle w cytoplazmie obni a³a siê iloœæ ufosforylowanej, nieaktywnej proapoptotycznie formy Bad [13]. Wystêpowanie kinazy Raf-1 w mitochondriach zosta³o dodatkowo potwierdzone znalezieniem kompleksu bia³ek Bad i P-Raf-1 otrzymanych metod¹ koimmunoprecypitacji z preparatów oczyszczonych mitochondriów izolowanych z hipokampów gerbila. W tym samym, póÿnym okresie po niedokrwieniu wykazano we frakcji mitochondrialnej przyrost iloœci aktywnej formy kinazy JNK [57], która mo e fosforylowaæ/dezaktywowaæ antyapoptotyczne bia³ka Bcl2 i Bclxl. Translokacjê bia³ka Bad do mitochondriów potwierdzi³y obserwacje w mikroskopie elektronowym. Badano komórkow¹ lokalizacjê bia³ek Bad i Bcl2 metod¹ immunocytochemiczn¹ z wykorzystaniem specyficznych przeciwcia³ znakowanych cz¹steczkami z³ota. Wykazano poniedokrwienne przemieszczenie bia³ka Bad do mitochondriów jedynie w rejonie CA1 hipokampa, natomiast obrazy rejonu zakrêtu zêbatego (DG) nie wykazywa³y zmian lokalizacji badanych bia³ek w przebiegu reperfuzji [13]. Wydaje siê zatem, e odleg³e w czasie od epizodu niedokrwiennego tworzenie indukowanych bodÿcem ischemicznym kompleksów Bad-Bcl2 oraz zmieniona lokalizacja komórkowa kinaz bia³kowych Raf- 1 i JNK s¹ elementami przebudowy b³on mitochondrialnych, które staj¹ siê przepuszczalne dla cytochromu c, niezale nie od obecnoœci cyklosporyny A. Poniedokrwienne zachwianie równowagi pomiêdzy iloœci¹ ochronnej P-Raf-1 i aktywowanej stresem P- JNK mo e wp³ywaæ na skierowanie komórki na œcie kê prowadz¹c¹ do œmierci poprzez uwolnienie z mitochondriów bia³ek aktywuj¹cych kompleks apoptosomu (w tym cytochromu c) i w efekcie kaspazê 3.

9 417 PODSUMOWANIE Przejœciowe, krótkotrwa³e niedokrwienie mózgu inicjuje szereg reakcji, które doprowadzaj¹ do przezwyciê enia stresu lub do eliminacji wra liwych komórek nerwowych. Trzeba podkreœliæ, e szczególnie wra liwe na ischemiê s¹ neurony rejonu CA1 hipokampa, którym przypisuje siê kluczow¹ rolê w procesie uczenia siê. Dlatego niezwykle wa ne jest opisanie procesów inicjowanych niedokrwieniem zarówno w komórkach prze ywaj¹cych ten epizod, jak równie umieraj¹cych, aby mo na by³o znaleÿæ skuteczne sposoby ochrony tych tak istotnych dla ka dego organizmu komórek. Zmiany lokalizacji wewn¹trzkomórkowej bia³ek sygna³owych (kinazy bia³kowe) oraz uczestnicz¹-cych w procesie apoptozy (pro- i anty-apoptotyczne bia³ka z rodziny Bcl) wpisuj¹ siê w coraz bardziej skomplikowany obraz reakcji poniedokrwiennej tkanki nerwowej. Sekwencja zdarzeñ opisywanych w niedokrwionych komórkach wskazuje na wiele równolegle aktywowanych szlaków metabolicznych, które pozostaj¹ w œciœle okreœlonych relacjach i oddzia³uj¹ nawzajem na siebie. Próby stworzenia mapy szlaków komplikuje fakt, e ten sam enzym/bia³ko mo e wystêpowaæ w wielu regionach komórki, gdzie pe³ni ró ne funkcje. Jednym z takich bia³ek sygna³owych jest kinaza bia³kowa Raf-1; jedna z pierwszych w kaskadzie MAPK, której aktywacja zale y od bia³ka Ras i regulacji jego aktywnoœci. Pierwsze elementy kompleksu zlokalizowane s¹ w zagêszczeniach postsynaptycznych (PSD). Do niedawna uwa ano, e jest to jedyne miejsce dzia³ania Raf-1. Obecnie wiadomo, e aktywna kinaza bia³kowa Raf-1 mo e byæ zwi¹zana z mitochondriami, gdzie pe³ni ró ne funkcje, np. fosforyluje pro-apoptotyczne bia³ko Bad [48] oraz co ciekawsze, tworzy kompleks z bia³kiem VDAC, które wchodzi w sk³ad megakana³u i moduluje przepuszczalnoœæ kana³u. Wydaje siê, e dzieje siê to poprzez zmiany konformacji bia³ek kompleksu, a nie poprzez fosforylacjê któregoœ z jego elementów ([33]. Z przegl¹du piœmiennictwa wy³ania siê spójny obraz, e zlokalizowana mitochondrialnie kinaza Raf- 1 chroni komórki przed apoptoz¹. Na podstawie obserwacji w³asnych oraz danych z literatury mo na sugerowaæ, e tworzenie siê nowych, wywo³anych przez krótk¹ ischemiê patologicznych kompleksów bia³kowych, zlokalizowanych w miejscach kontaktu synaptycznego (PSD) oraz w mitochondriach mo e wp³ywaæ istotnie na pro-apoptotyczne ukierunkowanie sygna³u ischemicznego w okresie reperfuzji we wra liwym rejonie CA1 hipokampa. Zagêszczenia postsynaptyczne reaguj¹ na niedokrwienie, co objawia siê bardzo szybkim, znacz¹cym przyrostem iloœci bia³ek i objêtoœci struktury. Bia³ka szkieletowe z rodziny PSD 95 stanowi¹ kotwicê dla wielu kinaz bia³kowych (miêdzy innymi izoform PKC), które wp³ywaj¹ na aktywnoœæ receptorów dla neurotransmiterów z jednej strony i zmiany aktywnoœci kaskad przekazywania sygna³u do wnêtrza komórek z drugiej. Istotnym elementem translokacji kinaz bia³kowych do PSD s¹ jony wapnia, których stê enie w cytoplazmie zwiêksza siê w czasie niedokrwienia. Zmienione w wyniku przejœciowego niedokrwienia kompleksy bia³kowe w PSD wydaj¹ siê wp³ywaæ na aktywnoœæ szlaków kinaz bia³kowych MAPK i JNK. Wydaje siê, e w komórkach CA1 hipokampa przewaga aktywnoœci szlaku JNK stanowi istotny element procesu prowadz¹cego do eliminacji tych neuronów.

10 418 B. ZAB OCKA RYCINA 1. Schemat przedstawia zjawiska zwi¹zane z ewolucj¹ zmian wewn¹trzkomórkowych prowadz¹cych do opóÿnionej, poischemicznej œmierci neuronów we wra liwym na ischemiê rejonie CA1 hipokampa. W czasie reperfuzji po 5-minutowej ischemii mózgu gerbila nastêpuje przemieszczanie bia³ek do zagêszczeñ postsynaptycznych (PSD) oraz do i z mitochondriów. Ju w trakcie niedokrwienia oraz krótkim czasie reperfuzji w PSD przyrasta iloœæ kinaz bia³kowych PKC i CamKII, natomiast w mitochondriach czasowo obserwowane jest zmniejszenie iloœci aktywnej kinazy Raf-1. Jednoczeœnie w cytoplazmie przejœciowo obserwowany jest cytochrom c. Równowaga pomiêdzy aktywnymi formami kinaz ERK i JNK przychyla siê w kierunku JNK. W d³u szym czasie po przywróceniu kr¹ enia (>24 godziny) z mitochondriami zwi¹zana jest coraz wiêksza iloœæ kinazy JNK oraz proapoptotycznego bia³ka Bad, a w cytoplazmie ponownie pojawia siê cytochrom c: wzrost zawartoœci, obni enie zawartoœci, translokacja Równoczeœnie ze zmianami sk³adu bia³kowego PSD, w badanym przez nas modelu niedokrwienia mózgu gerbila obserwujemy w czasie reperfuzji dwufazowy wyp³yw cytochromu c z mitochondriów. Wczesny, przejœciowy wyp³yw prawdopodobnie pe³ni funkcjê amplifikuj¹c¹ sygna³ prowadz¹cy do œmieci neuronów. D³ugotrwa³y wyp³yw cytochromu c obserwowany od drugiej doby po przywróceniu kr¹ enia wydaje siê byæ zwi¹zany z faz¹ masowej aktywacji proteaz. Wydaje siê, e zmienione na skutek krótkotrwa³ego niedokrwienia kompleksy sygna³owych kinaz bia³kowych z zewnêtrzn¹ b³on¹ mitochondrialn¹ przyczyniaj¹ siê zarówno do wczesnego, jak i póÿnego wyp³ywu cytochromu c z mitochondriów, a tym samym do uruchomienia kaskady kaspaz. Ostatnio ukaza³a siê praca wskazuj¹ca na now¹, kolejn¹ rolê cytochromu c w przed³u aniu i rozprzestrzenianiu sygna³u wzbudzonego stresem [5]. W badaniach in vitro wykazano, e cytochrom c ³¹czy siê z receptorami IP3 zlokalizowanymi w siateczce

11 419 œródplazmatycznej, powoduje trwa³e otwarcie kana³ów b³onowych i wyp³yw jonów wapnia do cytoplazmy. Te z kolei mog¹ powodowaæ wtórne uszkodzenie mitochondriów. Koncepcja ta jest zgodna z wynikami naszych badañ i wnioskami sformu³owanymi na podstawie obserwacji cytochromu c niezwi¹zanego z mitochondriami w pierwszym okresie reperfuzji po przejœciowym niedokrwieniu mózgu [15]. Ponadto, z naszych wstêpnych doœwiadczeñ in vivo wynika, e w krótkim czasie po przywróceniu kr¹ enia (30 minut) po niedokrwieniu, cytochrom c zwi¹zany jest z frakcj¹ mikrosomów. Tym samym potwierdza siê hipoteza o udziale cytochromu c w wewn¹trzkomórkowym przekazywaniu sygna³u wywo³anego ischemi¹ mózgu. Zmiany sk³adu bia³kowego zagêszczeñ postsynaptycznych oraz translokacja bia³ek do i z mitochondriów wydaj¹ siê byæ istotnym elementem procesu opóÿnionej poischemicznej œmierci neuronów. Schemat uproszczonej sekwencji przemieszczania bia³ek sygna³owych w PSD i mitochondriach w procesie poniedokrwiennej, opóÿnionej œmierci neuronów w sektorze CA1 hipokampa przedstawiono na rycinie 1. Na podstawie przedstawionych wyników badañ mo na pokusiæ siê o wysnucie kilku bardziej ogólnych wniosków, które odnosz¹ siê zarówno do procesu poischemicznej œmierci neuronów, jak i mog¹ przyczyniæ siê do lepszego zrozumienia procesów wewn¹trzkomórkowych. 1. Przejœciowa ischemia mózgu inicjuje w niedokrwionych komórkach szybkie zmiany w wewn¹trzkomórkowej lokalizacji, a tym samym funkcji bia³ek sygna³owych. 2. Lokalizacja wewn¹trzkomórkowa bia³ka mo e okreœlaæ jego aktywnoœæ i udzia³ w odmiennych szlakach metabolicznych. 3. Wielobia³kowe kompleksy, tworz¹c dynamiczne struktury funkcjonalne wy szego rzêdu, mog¹ istotnie wp³ywaæ na los komórki w odpowiedzi na stres niedokrwienny. LITERATURA [1] ARONOWSKI J, GROTTA JC. Ca 2+ /calmodulin-dependent protein kinase II in postsynaptic densities after reversible cerebral ischemia in rats. Brain Res 1996; 709: [2] ATTWELL D, BARBOUR B, SZATKOWSKI M. Nonvesicular release of neurotransmitter. Neuron 1993; 11: [3] BAE J, HSU SY, LEO CP, ZELL K, HSUEH AJ. Underphosphorylated BAD interacts with diverse antiapoptotic Bcl-2 family proteins to regulate apoptosis. Apoptosis 2001; 6: [4] BERG D, HOLZMANN C, RIESS O proteins in the nervous system. Nat Rev Neurosci 2003; 4: [5] BOEHNING D, PATTERSON RL, SEDAGHAT L, GLEBOVA NO, KUROSAKI T, SNYDER SH. Cytochrome c binds to inositol (1,4,5) trisphosphate receptors, amplifying calcium-dependent apoptosis. Nat Cell Biol 2003; 5: [6] BRENNER C, KROEMER G. Apoptosis. Mitochondria the death signal integrators. Science 2000; 289: [7] BRONISZ A, GAJKOWSKA B, DOMANSKA-JANIK K. PKC and Raf-1 inhibition-related apoptotic signalling in N2a cells. J Neurochem 2002; 81: [8] CARDELL M, BINGREN H, WIELOCH T, ZIVIN J, SAITOH T. Protein kinase C is translocated to cell membranes during cerebral ischemia. Neurosci Lett 1990; 119: [9] CHANG L, KARIN M. Mammalian MAP kinase signalling cascades. Nature 2001; 410: [10] CHEN HJ, ROJAS-SOTO M, OGUNI A, KENNEDY MB. A synaptic Ras-GTPase activating protein (p135 SynGAP) inhibited by CaM kinase II. Neuron 1998; 20:

12 420 B. ZAB OCKA [11] CORY S, ADAMS JM. The Bcl2 family: regulators of the cellular life-or-death switch. Nat Rev Cancer 2002; 2: [12] DENG X, XIAO L, LANG W, GAO F, RUVOLO P, MAY WS, JR. Novel role for JNK as a stress-activated Bcl2 kinase. J Biol Chem 2001; 276: [13] DLUZNIEWSKA J, BERESEWICZ M, WOJEWODZKA U, GAJKOWSKA B, ZABLOCKA B. Transient cerebral ischemia induces delayed proapoptotic bad translocation to mitochondria in CA1 sector of hippocampus. Brain Res Mol Brain Res 2005; 133: [14] DOMANSKA-JANIK K, BONG P, BRONISZ-KOWALCZYK A, ZAJAC H, ZABLOCKA B. AP1 transcriptional factor activation and its relation to apoptosis of hippocampal CA1 pyramidal neurons after transient ischemia in gerbils. J Neurosci Res 1999; 57: [15] DOMANSKA-JANIK K, BUZANSKA L, DLUZNIEWSKA J, KOZLOWSKA H, SARNOWSKA A, ZA- BLOCKA B. Neuroprotection by cyclosporin A following transient brain ischemia correlates with the inhibition of the early efflux of cytochrome C to cytoplasm. Brain Res Mol Brain Res 2004; 121: [16] DOMANSKA-JANIK K, LAZAREWICZ J, NOREMBERG K, STROSZNAJDER J, ZALEWSKA T. Metabolic disturbances of synaptosomes isolated from ischemic gerbil brain. Neurochem Res 1985; 10: [17] DOMANSKA-JANIK K, ZABLOCKA B. Protein kinase C as an early and sensitive marker of ischemiainduced progressive neuronal damage in gerbil hippocampus. Mol Chem Neuropathol 1993; 20: [18] DOMANSKA-JANIK K, ZALEWSKA T, ZABLOCKA B, OSTROWSKI J. Ischemia-induced modifications of protein components of rat brain postsynaptic densities. Neurochem Int 1999; 34: [19] FISKUM G. Involvement of mitochondria in ischemic cell injury and in regulation of intracellular calcium. Am J Emerg Med 1983; 1: [20] FISKUM G, MURPHY AN, BEAL MF. Mitochondria in neurodegeneration: acute ischemia and chronic neurodegenerative diseases. J Cereb Blood Flow Metab 1999; 19: [21] GADAMSKI R, MOSSAKOWSKI M.J. Asymatric demage of the CA1 sector of ammon s horn after shortterm forebrain ischemia in Mongolian gerbils. Neropatologia Polska 1992; 30: [22] GOZDZ A, HABAS A, JAWORSKI J, ZIELINSKA M, ALBRECHT J, CHLYSTUN M, JALILI A, HET- MAN M. Role of N-methyl-D-aspartate receptors in the neuroprotective activation of extracellular signalregulated kinase 1/2 by cisplatin. J Biol Chem 2003; 278: [23] HU BR, PARK M, MARTONE ME, FISCHER WH, ELLISMAN MH, ZIVIN JA. Assembly of proteins to postsynaptic densities after transient cerebral ischemia. J Neurosci 1998; 18: [24] HU BR, WIELOCH T. Persistent translocation of Ca 2+ /calmodulin-dependent protein kinase II to synaptic junctions in the vulnerable hippocampal CA1 region following transient ischemia. J Neurochem 1995; 64: [25] ITO Y, MISHRA NC, YOSHIDA K, KHARBANDA S, SAXENA S, KUFE D. Mitochondrial targeting of JNK/SAPK in the phorbol ester response of myeloid leukemia cells. Cell Death Differ 2001; 8: [26] JIMENEZ B, TAPIA R. Biochemical modulation of NMDA receptors: role in conditioned taste aversion. Neurochem Res 2004; 29: [27] JOHNSON GL, LAPADAT R. Mitogen-activated protein kinase pathways mediated by ERK, JNK, and p38 protein kinases. Science 2002; 298: [28] KENNEDY MB. Signal-processing machines at the postsynaptic density. Science 2000; 290: [29] KHARBANDA S, SAXENA S, YOSHIDA K, PANDEY P, KANEKI M, WANG Q, CHENG K, CHEN YN, CAMPBELL A, SUDHA T, YUAN ZM, NARULA J, WEICHSELBAUM R, NALIN C, KUFE D. Translocation of SAPK/JNK to mitochondria and interaction with Bcl-x(L) in response to DNA damage. J Biol Chem 2000; 275: [30] KIRINO T. Delayed neuronal death in the gerbil hippocampus following ischemia. Brain Res 1982; 239: [31] KOMIYAMA NH, WATABE AM, CARLISLE HJ, PORTER K, CHARLESWORTH P, MONTI J, STRA- THDEE DJC, O CARROLL CM, MARTIN SJ, MORRIS RGM, O DELL TJ, GRANT SGN. SynGAP Regulates ERK/MAPK Signaling, Synaptic Plasticity, and Learning in the Complex with Postsynaptic Density 95 and NMDA Receptor. J Neurosci 2002; 22: [32] KRAJEWSKI S, MAI JK, KRAJEWSKA M, SIKORSKA M, MOSSAKOWSKI MJ, REED JC. Upregulation of bax protein levels in neurons following cerebral ischemia. J Neurosci 1995; 15: [33] LE MELLAY V, TROPPMAIR J, BENZ R, RAPP UR. Negative regulation of mitochondrial VDAC channels by C-Raf kinase. BMC Cell Biol 2002; 3: 14- [34] LEVY FH, KELLY DP. Regulation of ATP synthase subunit e gene expression by hypoxia: cell differentiation stage-specific control. Am J Physiol 1997; 272: C457 C465. [35] MARTONE ME, JONES YZ, YOUNG SJ, ELLISMAN MH, ZIVIN JA, HU BR. Modification of postsynaptic densities after transient cerebral ischemia: a quantitative and three-dimensional ultrastructural study. J Neurosci 1999; 19:

13 421 [36] METZGER F, KAPFHAMMER JP. Protein kinase C: its role in activity-dependent Purkinje cell dendritic development and plasticity. Cerebellum 2003; 2: [37] NISHIZUKA Y. The molecular heterogeneity of protein kinase C and its implications for cellular regulation. Nature 1988; 334: [38] NISHIZUKA Y. Intracellular signaling by hydrolysis of phospholipids and activation of protein kinase C. Science 1992; 258: [39] OBRENOVITCH TP, RICHARDS DA. Extracellular neurotransmitter changes in cerebral ischaemia. Cerebrovasc Brain Metab Rev 1995; 7: [40] ORRENIUS S. Mitochondrial regulation of apoptotic cell death. Toxicol Lett 2004; 149: [41] PAHLMARK K, FOLBERGROVA J, SMITH ML, SIESJO BK. Effects of dimethylthiourea on selective neuronal vulnerability in forebrain ischemia in rats. Stroke 1993; 24: [42] PENG J, KIM MJ, CHENG D, DUONG DM, GYGI SP, SHENG M. Semiquantitative Proteomic Analysis of Rat Forebrain Postsynaptic Density Fractions by Mass Spectrometry. J Biol Chem 2004; 279: [43] PHILLIS JW, O REGAN MH. Characterization of modes of release of amino acids in the ischemic/reperfused rat cerebral cortex. Neurochem Int 2003; 43: [44] ROSEN LB, GINTY DD, WEBER MJ, GREENBERG ME. Membrane depolarization and calcium influx stimulate MEK and MAP kinase via activation of Ras. Neuron 1994; 12: [45] SAELENS X, FESTJENS N, VANDE WL, VAN GURP M, VAN LOO G, VANDENABEELE P. Toxic proteins released from mitochondria in cell death. Oncogene 2004; 23: [46] SALUJA I, O REGAN MH, SONG D, PHILLIS JW. Activation of cpla2, PKC, and ERKs in the rat cerebral cortex during ischemia/reperfusion. Neurochem Res 1999; 24: [47] SAVINAINEN A, GARCIA EP, DOROW D, MARSHALL J, LIU YF. Kainate receptor activation induces mixed lineage kinase-mediated cellular signaling cascades via post-synaptic density protein 95. J Biol Chem 2001; 276: [48] SCHEID MP, SCHUBERT KM, DURONIO V. Regulation of bad phosphorylation and association with Bcl-x(L) by the MAPK/Erk kinase. J Biol Chem 1999; 274: [49] SIESJO BK, ELMER E, JANELIDZE S, KEEP M, KRISTIAN T, OUYANG YB, UCHINO H. Role and mechanisms of secondary mitochondrial failure. Acta Neurochir Suppl (Wien ) 1999; 73: [50] TOURNIER C, HESS P, YANG DD, XU J, TURNER TK, NIMNUAL A, BAR-SAGI D, JONES SN, FLAVELL RA, DAVIS RJ. Requirement of JNK for stress-induced activation of the cytochrome c-mediated death pathway. Science 2000; 288: [51] TRAYSTMAN RJ. Animal models of focal and global cerebral ischemia. ILAR J 2003; 44: [52] UEDA Y, HIRAI S, OSADA S, SUZUKI A, MIZUNO K, OHNO S. Protein kinase C activates the MEK-ERK pathway in a manner independent of Ras and dependent on Raf. J Biol Chem 1996; 271: [53] WANG HG, REED JC. Bc1-2, Raf-1 and mitochondrial regulation of apoptosis. Biofactors 1998; 8: [54] WIELOCH T., KAMME F. Cell signaling and ischemic neuronal death. 1998; [55] WILLIAMS V, GROSSMAN RG. Ultrastructure of cortical synapses after failure of presynaptic activity in ischemia. Anat Rec 1970; 166: [56] YASUDA J, WHITMARSH AJ, CAVANAGH J, SHARMA M, DAVIS RJ. The JIP group of mitogenactivated protein kinase scaffold proteins. Mol Cell Biol 1999; 19: [57] ZABLOCKA B, DLUZNIEWSKA J, ZAJAC H, DOMANSKA-JANIK K. Opposite reaction of ERK and JNK in ischemia vulnerable and resistant regions of hippocampus: involvement of mitochondria. Brain Res Mol Brain Res 2003; 110: [58] ZABLOCKA B, GAJKOWSKA B, CZECHMANSKA T, DOMANSKA-JANIK K. Isoforms of protein kinase C in postsynaptic densities after cerebral ischemia. Brain Res 2001; 889: [59] ZIPFEL GJ, BABCOCK DJ, LEE JM, CHOI DW. Neuronal apoptosis after CNS injury: the roles of glutamate and calcium. J Neurotrauma 2000; 17: Otrzymano: r. Przyjêto: r. ul. Pawiñskiego 5, Warszawa, zablocka@cmdik.pan.pl Redaktor prowadz¹cy Bo ena Kamiñska