Wykluczenie finansowe poważny problem społeczny

Transkrypt

1 Dr hab. Małgorzata Iwanicz-Drozdowska Szkoła Główna Handlowa, Warszawa Wykluczenie finansowe poważny problem społeczny We współczesnej gospodarce rynkowej niezbędne jest korzystanie przez gospodarstwa domowe z podstawowych usług finansowych, głównie bankowych, jest niezbędne. Niekorzystanie z nich bądź brak dostępu do nich określa się mianem wykluczenia finansowego ( financial exclusion). Za pierwszych autorów, którzy użyli tego określenia uznaje się A. Leyshona i N. Thrifta (1995). Według ich opinii wykluczenie finansowe to procesy, które służą ograniczeniu dostępu do systemu finansowego określonym grupom społecznym. Dotyka ono najczęściej grupy o ograniczonych dochodach. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie charakteru, przyczyn i skali wykluczenia finansowego w Europie, ze szczególnym uwzględnieniem Polski, gdzie problem ten dotyka znacznej części społeczeństwa. Definicja i przyczyny wykluczenia finansowego Według L. Anderloni (2007: 7) w literaturze można odnaleźć co najmniej dwa podejścia do definiowania wykluczenia finansowego: szerokie i bardziej restrykcyjne. W podejściu szerokim kładzie się nacisk na potrzeby finansowe, odnosząc się do trudności, jakich doświadczają osoby o niskich dochodach i znajdujące się w niekorzystnej sytuacji społecznej (socially disadvantaged) w korzystaniu z usług finansowych, które są im potrzebne. Do takich usług można zaliczyć posiadanie konta i możliwości dokonywania rozliczeń bezgotówkowych, dostęp do kredytu o rozsądnym poziomie oprocentowania czy też budowanie nawet niewielkich oszczędności, z uwzględnieniem niestabilnej sytuacji zawodowej (Anderloni 2007: 7). Ponadto należy wskazać, że osoby o niskich dochodach powinny mieć dostęp do ubezpieczeń, które zapewniłyby im odpowiednią ochronę życia, zdrowia czy posiadanego majątku. Posiadanie takiej ochrony jest w ich przypadku szczególnie ważne. Na forum międzynarodowym stosuje się często określenie mikroubezpieczenia (microinsurance) (Appui au Développement Autonome ), zbudowane na wzór mikropożyczek dla osób o niskich dochodach. W podejściu bardziej restrykcyjnym w definicji kładzie się większy nacisk na specyficzne usługi i brak dostępu do nich. Usługi te określa się często mianem podstawowych (uniwersalnych). Są to usługi finansowe, które nie mają wpływu na budżet gospodarstwa domowego, ale jednocześnie stanowią ważny element w życiu jednostki dla jej przetrwania, bezpieczeństwa oraz uczestnictwa w życiu społecznym i ekonomicznym. Oprócz tego wyróżnia się w literaturze pojęcie niedostatecznego korzystania z usług bankowych (finansowych), co określa się jako underbanked wobec stosowanego unbanked względem osób wykluczonych finansowo (Anderloni 2007: 7-8). 3

2 Według E. Kempson i C. Whyley, można wyróżnić 6 rodzajów wykluczenia finansowego (Financial Services Authority 2000: 10). wykluczenie ze względu na dostępność geograficzną (geographical access) wiąże się z fizyczną dostępnością placówek bankowych w określonych częściach miast bądź regionach (np. na wsi); problemy z fizyczną dostępnością mogą wystąpić w przypadku zamykania przez banki placówek w mało atrakcyjnych lokalizacjach; wykluczenie ze względu na dostępność (access exclusion) wiąże się z brakiem dostępu do usług finansowych ze względu na ustaloną przez instytucję finansową skalę podejmowanego ryzyka; wykluczenie ze względu na warunki (condition exclusion) wynika z nieadekwatności warunków oferowanych usług do potrzeb osób korzystających z usług finansowych; wykluczenie ze względu na cenę (price exclusion) wynika ze zbyt wysokiej ceny usług dla osób o danym poziomie dochodów; wykluczenie marketingowe (marketing exclusion) wiąże się z brakiem zainteresowania ze strony instytucji finansowych daną grupą społeczną; samowykluczenie (self-exclusion) wynika z faktu, że część osób sama rezygnuje z usług finansowych, wierząc, że spotka się z odmową dostępu do nich, albo nie będzie mogła sobie na nie pozwolić. Jako główne czynniki powodujące problem wykluczenia finansowego należy wskazać (Financial Services Authority 2000: 11-15). poziom i zróżnicowanie dochodów, zmiany na rynku pracy, w tym niepewność zatrudnienia, a tym samym wysokości dochodów, zmiany demograficzne związane ze starzeniem się ludności i zmianą modelu rodziny (na wykluczenie finansowe istotnie narażone są osoby samotne wychowujące dzieci). Wykluczenie finansowe wynika także ze zmian, jakie zaszły na rynkach finansowych. Liberalizacja i wzrost konkurencji między instytucjami finansowymi mogą przynamniej częściowo wyjaśnić, dlaczego zjawisko wykluczenia finansowego stało się bardziej widoczne w krajach wysoko rozwiniętych w ciągu ostatniej dekady. Strategia niektórych instytucji finansowych została niekierowana na bardziej zamożny segment klientów. Także standaryzacja pewnych procesów i praktyk (m.in. credit scoring) utrudniła niektórym członkom społeczności dostęp do usług finansowych, w tym osobom, które wcześniej miały taki dostęp. Ponadto ciągła presja na tworzenie wartości dla akcjonariusza uniemożliwia wolnemu rynkowi rozwiązanie problemu wykluczenia finansowego (Carbo et al. 2007: 21, 23). Która bowiem z instytucji finansowych, uznająca za priorytet budowanie wartości zajmie się grupą klientów o niskim poziomie dochodów, chociaż dba o swój społecznie odpowiedzialny wizerunek? Wydaje się, że rozwiązanie tego problemu trudno osiągnąć bez aktywnej roli państwa i jego agend. Także działania instytucji finansowych, polegające na restrukturyzacji bądź unowocześnianiu własnej działalności przyczyniają się do wykluczenia finansowego (Carbo et al. 2007: 15 16). Jednym z elementów jest zamykanie placówek, które są nierentowne, bądź też polityka przenoszenia klientów z tradycyjnych kanałów dystrybucji ku kanałom elektronicznym. Efekty takiej polityki znajdują 4

3 Tabela 1. Odsetek korzystających z ROR w latach w Polsce Rok Korzystający z usług bankowych (15+) ROR w gospodarstwie domowym ,30% 54,90% ,50% 60,10% ,30% 62,40% ,80% 63,60% ,80% 66,10% ,90% 70,00% Dane: Pentor; opracowanie własne. najczęściej odzwierciedlenie w poziomie cen usług finansowych ceny w kanałach elektronicznych są niższe niż w kanałach tradycyjnych. Tym samym osoby nieposiadające dostępu do internetu (np. starsze bądź mieszkające na wsi) mają ograniczone możliwości korzystania z tańszych usług. Ze względu na starzenie się ludności w Europie, problem wykluczenia finansowego może nabrać większego znaczenia, szczególnie w krajach Europy Zachodniej. Według raportu Komisji Europejskiej (McMorrow, Roeger 2003) w 2000 r. przy udziale UE 15, USA i Japonii w światowej populacji rzędu 7%, ich udział w liczbie ludności powyżej 65. roku życia mieścił się w przedziale 13 17%. Zgodnie z projekcją, do 2050 r. w UE 15 osiągnie on poziom 28%, w Japonii 31%, zaś w Stanach Zjednoczonych ponad 20%. Zgodnie z tym raportem Polska została zaliczona razem z innymi krajami OECD (poza UE 15, USA, Japonią, Turcją i Meksykiem), krajami Europy Wschodniej, Chinami, Hongkongiem, Koreą Południową, Singapurem i Tajlandią, do krajów szybko starzejących się ( fast ageing). Postęp techniczny i rosnąca rola innych niż placówki kanałów dystrybucji mogą utrudnić dostęp do usług finansowych części osób starszych. Nie chodzi tylko o mniejszą chęć korzystania z nowinek technologicznych, ale także o odległość i dostępność najbliższej placówki 1. Dotyczy to zwłaszcza operacji bankowych, które mają znaczenie podstawowe. Skala wykluczenia finansowego W Polsce mamy do czynienia z wykluczeniem finansowym, chociaż problem ten nie jest jeszcze przedmiotem pogłębionych badań i dyskusji. Skalę tego problemu można przedstawić, wykorzystując dane z badań ankietowych prowadzonych cyklicznie w Polsce, a także dane z badań ankietowych prowadzonych we wszystkich krajach unijnych. Niestety dane te są nieporównywalne, ze względu na inną metodykę badań (m.in. wiek liczony albo od 15 lat, albo od 18 lat, inny sposób doboru próby). W Polsce, jak w wielu innych krajach europejskich, nie ma oficjalnych danych statystycznych dotyczących korzystania z usług finansowych. W 2008 r. przeprowadzone zostanie ogólnounijne badanie 2, mające na celu zmierzenie skali wykluczenia finansowego i skali nadmiernego zadłużenia. Z badań Instytutu Pentor wynika, że w 2005 r. 58,9% osób w wieku co najmniej 15 lat korzystało z usług bankowych. W latach odsetek ten zwiększył się o 4,6 p.p. (tabela 1) (Śmiłkowski 2006a). Wskazany poziom 58,9% był dwukrotnie wyższy niż na początku lat 90., ale nadal niższy niż w pozostałych krajach Unii Europejskiej (w UE 15 prawie 90%, zaś w UE 10 ok. 70%) (Śmiłkowski 2006b). Jedna z prostszych usług bankowych, jaką jest ROR, stanowi punkt wyjścia do korzystania z innych usług finansowych, a zatem jeżeli ktoś nie korzystał z ROR, 5

4 to najprawdopodobniej nie korzystał także z innych usług finansowych. W Polsce wśród osób niekorzystających z usług bankowych przeważały osoby nieaktywne zawodowo (ok. 60% bezrobotni ) i ok. 40% emeryci i renciści. Także niski poziom dochodów zniechęcał do korzystania z usług bankowych. Inna przyczyna leży po stronie popytu część osób niekorzystających z usług bankowych nie odczuwała takiej potrzeby (Idzik 2006: 187). Rysunek 1. Posiadanie przez klientów indywidualnych rachunków i kart bankowych GR LV LT PL CY DK HU ES MT IE SK IT EU-25 SE CZ AT PT LU EE UK FI SI FR DE BE NL 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Czy posiada depozyt terminowy? Czy posiada kartę kredytową? Czy posiada rachunek avista z kartą płatniczą bądź książeczką czekową? Źródło: European Commission (2005), Public Opinion in Europe on Financial Services, Eurobarometer, August, Brussels; opracowanie własne. Według Diagnozy Społecznej ,3% gospodarstw domowych zadeklarowało posiadanie polis ubezpieczeniowych na życie (o 7,3 p.p. mniej niż w 2005 r.), 7,8% zadeklarowało posiadanie ubezpieczeń na życie z funduszem kapitałowym (o 2,7 p.p. mniej niż w 2005 r.), a tylko 2,3% gospodarstw posiadało ubezpieczenia posagowe (o 0,2 p.p. więcej niż w poprzednim badaniu). Niekorzystnie kształtowała się również sytuacja w zakresie ubezpieczeń NNW i chorobowych pierwsze z wymienionych, według deklaracji, posiadało 40,6% (o 13,5 p.p. mniej niż w 2005 r.), zaś drugie jedynie 5% (o 3,6 p.p. mniej niż w poprzednim badaniu). Biorąc pod uwagę źródło dochodu, najczęściej z wymienionych ubezpieczeń korzystały gospodarstwa osób pracujących na własny rachunek, zaś najrzadziej (poza NNW i ubezpieczeniem chorobowym) rolników (Czapiński, Panek 2007: 176). Podobnie niekorzystnie kształtowała się sytuacja w przypadku dobrowolnych ubezpieczeń majątkowych. Najczęściej stosowane były ubezpieczenia autocasco, nieruchomości i wyposażenia. Częstotliwość deklaracji korzystania z nich nie była jednak wysoka. W przypadku ubezpieczeń autocasco było to 21,9% gospodarstw domowych (w porównaniu 6

5 z 23,6% w 2005 r.). Najczęściej jego posiadanie deklarowały gospodarstwa, w których głowa rodziny pracowała na własny rachunek, a najrzadziej rolnicy. W przypadku ubezpieczenia nieruchomości jego posiadanie zadeklarowało 39,1% (w porównaniu z 36,3% w poprzednim badaniu). Najczęściej miały je gospodarstwa domowe rolników, zaś najrzadziej pracowników. Ubezpieczenie wyposażenia mieszkania posiadało 17,2% gospodarstw domowych (przy 17,6% w poprzednim badaniu). Ten rodzaj Rysunek 2. Posiadanie przez klientów indywidualnych polis na życie i prywatnych planów emerytalnych LT IT LV GR EE ES PT FI HU MT PL ubezpieczenia najczęściej miały gospodarstwa osób pracujących na własnych rachunek, a najrzadziej rolników. Brakuje oficjalnie dostępnych wyników badań dotyczących korzystania z innych usług finansowych, jednak można przyjąć, że: osoby/gospodarstwa domowe, które nie posiadają konta bankowego, nie korzystają także z kredytów/pożyczek bankowych, chociaż mogą je zaciągać np. u pośredników kredytowych po wyższym niż w bankach koszcie; osoby, które nie posiadają konta bankowego, rzadko korzystają z innych usług finansowych, w tym ubezpieczeń, możliwości zakupu jednostek funduszy inwestycyjnych czy też bezpośrednich inwestycji na giełdzie. UE-25 CY FR CZ IE SI SK BE LU AT DK DE UK NL SE 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Czy posiada prywatny plan emerytalny? Czy posiada polisę ubezpieczeniow ą na życie? Źródło: European Commission (2005), Public Opinion in Europe on Financial Services, Eurobarometer, Brussels, August; opracowanie własne. Przyjęcie takiego założenia jest zasadne ze względu na cechy, jakimi charakteryzują się osoby nieubankowione (niski dochód, bezrobocie, renta/emerytura). Ponadto konto bankowe jest jedną z najprostszych usług finansowych i otwiera możliwość korzystania z innych usług. Według badań opinii publicznej (Eurobarometer) przeprowadzonych w UE w 2005 roku 71% 7

6 mieszkańców EU 25 3, powyżej 18. roku życia, posiada rachunek avista wraz z kartą płatniczą lub/i książeczką czekową. W Polsce odsetek ten wyniósł 46% i był wyższy jedynie od odnotowanego na Litwie (42%) i Łotwie (29%). W przypadku depozytów terminowych średnia dla UE 25 wynosiła 30%, zaś w Polsce posiadanie takiego depozytu zadeklarowało 8% badanych. Klienci indywidualni w Polsce deklarowali posiadanie polis ubezpieczeniowych na życie jedynie o 4 p.p. rzadziej niż średnio w UE 25 (30%). Całkiem nieźle kształtowała się także sytuacja w HU PL LV przypadku prywatnych LT planów emerytalnych (9% SI CZ wobec 17% w UE 25). W znacznie mniejszym stopniu klienci detaliczni w Polsce lokowali swoje oszczędności w papiery wartościowe (akcje 2% wobec 10% w UE 25; obligacje 2% wobec 5% w UE 25) i jednostki funduszy inwestycyjnych (2% wobec 10% w UE 25). Pod względem inwestycji Polska plasuje się w ogonie krajów unijnych. Na podstawie powyższych danych można stwierdzić, że w Polsce, w porównaniu z większością krajów unijnych, stopień korzystania z usług finansowych jest znacznie niższy. Tym samym, Polacy o niskich dochodach, w porównaniu ze średnią unijną, mają znacznie mniejsze możliwości zarządzania swoimi finansami osobistymi niż obywatele wyżej rozwiniętych krajów UE. Brak takiej możliwości, a także mała wiedza na temat finansów, implikują niższe bezpieczeństwo finansowe osób o niskich dochodach. Powoduje to tkwienie w sferze ubóstwa bez realnej możliwości poprawy własnej sytuacji. Rysunek 3. Posiadanie przez klientów indywidualnych instrumentów finansowych PT GR EE IT ES AT FR UE-25 IE DE MT FI BE LU UK CY NL SK DK SE 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Czy posiada jednostki zbiorowego inwestowania? Czy posiada obligacje? Czy posiada akcje? Źródło: European Commission (2005), Public Opinion in Europe on Financial Services, Eurobarometer, August, Brussels; opracowanie własne. 8

7 Tabela 2. Znaczenie SKOK na rynku SKOK Udział w aktywach sektora bankowego 0,37% 0,52% 0,68% 0,78% 0,96% Udział w pożyczkach sektora bankowego 0,59% 0,76% 0,94% 1,17% 1,30% Udział w depozytach sektora bankowego 0,55% 0,82% 1,09% 1,31% 1,53% Liczba członków Członkowie jako % populacji (wg NSP, 2002) 1,36% 1,83% 2,40% 3,03% 3,62% Źródło: i opracowanie własne. Działania na rzecz ograniczenia wykluczenia finansowego Do tej pory na szczeblu Unii Europejskiej nie zajęto się kompleksowo problemem redukcji wykluczenia finansowego. W Białej Księdze dotyczącej polityki w zakresie usług finansowych zapisano tylko jeden akapit poświęcony dostępności do rachunków bankowych: Dla większości konsumentów dostęp do rachunku bankowego jest furtką do korzystania z usług i rynków finansowych. Rachunek bankowy ma też coraz większe znaczenie dla obywateli, pozwalając im uczestniczyć w rynku i życiu społecznym zwłaszcza w kontekście korzystania z płatności elektronicznych w obrębie jednolitego obszaru płatniczego. Należy zlikwidować przeszkody charakteryzujące różnego rodzaju rachunki bankowe (rachunki bieżące, oszczędnościowe, papierów wartościowych), zwiększyć wybór dla konsumentów oraz konkurencję pomiędzy dostawcami usług (Komisja Wspólnot Europejskich 2005: 16). Należy oczekiwać, że władze unijne zaproponują podjęcie określonych działań w tym zakresie krajom członkowskim, jednak jako że ta problematyka znalazła się w części poświęconej przyszłym inicjatywom, trudno spodziewać się, żeby proces ten nastąpił szybko. Carbo, Gardener, Molyneux (2007: 24 26) dokonali przeglądu działań, jakie podjęto w krajach starej Unii i w Stanach Zjednoczonych w celu ograniczenia skali wykluczenia finansowego, wyróżniając cztery ich główne grupy 4 : Dobrowolne działania banków w Belgii, Finlandii, w Niemczech, we Francji i w Holandii rząd zachęcił banki, poprzez ich izby gospodarcze (związki), do opracowania zasad oferowania podstawowych usług bankowych. W niektórych krajach wiązało się to także ze zmianami w przepisach prawnych. We Francji w 1992 r. ustanowiono kodeks, w którym banki zobowiązały się do oferowania rachunków wraz z podstawowymi instrumentami umożliwiającymi efektywne korzystanie z niego (np. karta bankomatowa, czeki). W Niemczech w 1995 r. opublikowano stosowny kodeks wraz z hasłem konto dla każdego (Girokonto fuer Jedermann). W obu tych krajach pojawiły się jednak wątpliwości co do skuteczności wskazanych działań. W Belgii w 1997 r. Belgijski Związek Banków opublikował kodeks, w którym zadeklarował, że każda osoba mieszkająca w tym kraju ma prawo do otwarcia rachunku oszczędnościowego (wraz z możliwością dokonywania obrotu bezgotówkowego), niezależnie od wysokości dochodów i ich częstotliwości. Działania rządu w roli mediatora pojawiły się głównie w Wielkiej Brytanii i we Francji. W Wielkiej Brytanii rząd, występując w roli mediatora, dążył do: określenia możliwości 9

8 współpracy między sektorem prywatnym i publicznym w redukcji wykluczenia finansowego, promowania rozwoju unii kredytowych, wzrostu edukacji finansowej, włączenia w te procesy związku banków i poczty. We Francji natomiast działania rządu w charakterze mediatora zakończyły się fiaskiem i podjęto działania o charakterze legislacyjnym. Działania rządu o charakterze legislacyjnym we Francji (1998), Portugalii (2000) i Szwecji (1987). W dwóch pierwszych krajach określono podstawowy zestaw transakcji, jakie powinny być zaoferowane klientowi. W Szwecji regulacje odnoszą się wyłącznie do otwarcia rachunku i rozwiązanie takie nie sprawdza się w praktyce, bowiem większość banków odmawia klientom korzystania operacji płatniczych. Zdecydowane działania rządu pojawiły się w Stanach Zjednoczonych, gdzie uchwalona została w 1977 r. ustawa o reinwestowaniu w społecznościach lokalnych (CRA Community Reinvestment Act). Obliguje ona banki do zapewnienia odpowiedniej dostępności do kredytu, szczególnie w przypadku osób o niskim i przeciętnym poziomie dochodu. Ponadto instytucje nadzorcze nadają bankom ratingi CRA, kontrolując przestrzeganie przez nie istniejących przepisów. W krajach Europy Środkowej i Wschodniej problem wykluczenia finansowego istnieje, ale nie był on do tej pory przedmiotem debaty publicznej. Wydaje się to o tyle utrudnione, że zdecydowana większość instytucji finansowych działających w tych krajach znajduje się pod kontrolą kapitału zagranicznego, a zatem wspieranie działań prospołecznych nie jest dla nich priorytetem. W Polsce nie podejmowano na szczeblu rządowym działań mających na celu redukcję wykluczenia finansowego. Działań takich nie podejmował także sektor bankowy, chociaż pewne działania Związku Banków Polskich czy Narodowego Banku Polskiego i Komisji Nadzoru Finansowego wskazują, że istnieje świadomość niskiej edukacji finansowej społeczeństwa, w tym osób o niskich dochodach. W 2004 r. powstało Konsorcjum na Rzecz Edukacji Finansowej dla Osób o Niskich Dochodach. Na całym świecie program był finansowany przez Citigroup Foundation i koordynowany przez Microfinance Opportunities i Freedom from Hunger. W Polsce do Konsorcjum poza Centrum Mikrofinansowym przystąpił m.in. Związek Banków Polskich. W ramach projektu przeprowadzono jednak wyłącznie działania pilotażowe w latach , a w kolejnych latach nie podjęto konkretnych działań mających na celu poprawę poziomu edukacji finansowej. Wynikało to najprawdopodobniej z braku odpowiednich środków na kontynuowanie rozpoczętych prac. Bank centralny i urząd nadzoru zaangażowały się w edukację młodzieży. Od 2004 r. NBP wraz z Fundacją Bankową im. L. Kronenberga oraz Fundacją Młodzieżowej Przedsiębiorczości prowadzą program edukacyjny Moje finanse, którego celem jest poprawa jakości nauczania ekonomii w szkołach ponadgimnazjalnych. KNF objęła zaś patronatem obchody światowego dnia oszczędzania, które w Polsce były organizowane przez Fundację Bankową im. L. Kronenberga oraz Fundację Think!. Celem akcji było zapoznanie przyszłych klientów bankowych z możliwościami 10

9 i celem oszczędzania. Działania takie są oczywiście cenne, kształtują bowiem w osobach młodych świadomość finansową. Podsumowanie Poważnym wyzwaniem w Polsce jest zatem rozwiązanie problemu wykluczenia finansowego. Aktywną rolę mogłyby przy tym odgrywać spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe (SKOK), które obsługują jednak niewielką część społeczeństwa (tabela 2). Aktywizacja działań SKOK w kierunku obsługi w podstawowym zakresie osób o niskich dochodach, a także wypracowanie umowy społecznej między rządem a środowiskiem bankowym dotyczącej oferowania podstawowego pakietu usług bankowych każdemu obywatelowi wydają się niezbędne. Za kluczową należy przy tym uznać rolę rządu, bowiem bez jego inicjatywy i wsparcia powstanie kodeksu dobrych praktyk w tym zakresie bądź też inicjatywy ze strony sektora bankowego wydaje się trudne ze względu na strukturę własności. Rozwiązanie problemu niskiego ubankowienia jest pierwszym krokiem w kierunku korzystania przez społeczeństwo także z innych usług finansowych, w tym ubezpieczeń i rozwiązań emerytalnych. 1 O problemach osób starszych patrz: Andrew Irwing Associates Patrz: regulacja Komisji Europejskiej No. 215/2007 z 28 lutego 2007 r. 3 Badanie to nie obejmowało krajów, które przystąpiły do UE z dniem 1 stycznia 2007 roku. 4 Bardziej uproszczony podział na działania dobrowolne i legislacyjne proponuje Kempson (2006: 9 12). 5 Na stronie internetowej: zamieszczone są dwa raporty dotyczące wyników i wniosków z badań: Matul, M., Pawlak, K., Fałkowski, J. (październik 2004), Priorytety wzmacniania edukacji finansowej wśród ubogich rodzin w Polsce. Zarys zagadnienia na podstawie wyników badania jakościowego, Matul, M., Pawlak K., Guzowski K. (lipiec 2005), Edukacja finansowa dla osób o niskich dochodach w praktyce. Raport z ewaluacji pilotażu warsztatów z edukacji finansowej. Bibliografia Anderloni, L. (2007) Access to Bank Account and Payment Services, in: New Frontiers in Banking Services. Emerging Needs and Tailored Products for Untapped Markets, Anderloni L., Braga, M.D., Carluccio, E.M. (eds.), Springer Verlag, Berlin Heidelberg. Andrew Irwing Associates (2006), Financial Exclusion among Older People, Help the Aged Financial Exclusion Programme, London. Appui au Développement Autonome (ADA) (2006) Microinsurance. Improving Risk Management for the Poor, No. 6, Luxembourg, March. Carbo, S., Gardener, E.P.M., Molyneux, P. (2007) Financial Exclusion in Europe. Public Money and Management, Vol. 27, No. 1, February. Czapiński, J., Panek, T (red.) (2007) Diagnoza społeczna 2007, VIZJA Press&it. European Commission (2005) Public Opinion in Europe on Financial Services. Eurobarometer, August, Brussels. Financial Services Authority (2000) In or Out? A Literature and Research Review. Consumer Research, No. 3, July. Idzik, M. (2006) Bariery rozwoju bankowości detalicznej w Polsce ekskluzja finansowa, w: Współczesne problemy finansów, bankowości i ubezpieczeń w teorii i praktyce, Znaniecka, K. (red.), AE, Katowice. Kempson, E. (2006) Policy Level Response to Financial Exclusion in Developer Countries: Lessons for Developing Countries, Paper for Access to Finance: Building Inclusive Financial Systems, World Bank, Washington D.C., May. Komisja Wspólnot Europejskich (2005) Biała Księga. Polityka w dziedzinie usług finansowych na lata , KOM(2005) 629, grudzień. Leyshon, A., Thrift, N. (1995) Geographies of financial exclusion: financial abandonment in Britain and the United States. Transactions of the Institute of British Geographers, New Series, Vol. 20, No. 3, p McMorrow, K., Roeger, W. (2003) Economic and financial consequences of ageing populations. European Commission, Directorate-General for Economic and Financial Affairs. European Economy, Economic Papers, No. 182, Brussels. Śmiłowski, E. (2006a) Więcej klientów. Gazeta Bankowa, Śmiłowski, E. (2006b) Przyczyny bankowej absencji, marzec