RYNEK KULTURA. Przedsiębiorstwa wyzwania CZASOPISMO NAUKOWE. Companies and Challenges. temat numeru:

Transkrypt

1

2

3 CZASOPISMO NAUKOWE RYNEK KULTURA temat numeru: Przedsiębiorstwa wyzwania Companies and Challenges Współczesny świat staje się coraz bardziej wielopłaszczyznowy i złożony wymagając tym samym interdyscyplinarnego podejścia do analiz występujących w nim zjawisk. Natężenie globalizacji, znaczący rozwój technologii, kwestie ekologiczne, procesy integracji europejskiej, opór kultur podporządkowanych w zderzeniu cywilizacji, wreszcie kryzys ekonomiczny z końca pierwszej dekady XXI wieku wszystko to przyczyniło się do nowego ukształtowania instytucji i samych społeczeństw, a w konsekwencji doprowadziło do pojawienia się nowych typów zachowań ludzi. Naszym celem jest spojrzenie na współczesny świat i zachodzące w nim zjawiska gospodarcze, społeczne, polityczne i kulturowe w sposób interdyscyplinarny. Właśnie dlatego rynek, społeczeństwo i kultura stały się dla nas motywem przewodnim, wokół którego chcielibyśmy skoncentrować nasz wysiłek badawczy. Do naszego czasopisma zapraszamy wszystkich badaczy, młodych pracowników naukowych, doktorantów studiów stacjonarnych i niestacjonarnych oraz studentów, którzy analizują współczesność, łączą wiedzę teoretyczną i podejścia metodologiczne z różnych nauk społecznych oraz praktyków biznesmenów, managerów, polityków, działaczy organizacji pozarządowych i artystów, którzy mogą podzielić się informacjami na temat kreowania nowych form wiedzy, zaprezentować dobre praktyki, ukazać wartość dodaną owych przedsięwzięć.

4 Redakcja: Monika Kościów Izabela Skorupa Arkadiusz Charczuk Tomasz Kierach Redaktor naczelny: dr hab. Robert Geisler, prof. UO, Uniwersytet Opolski Redaktorzy językowi: j. polskiego: Iwona Zalewska j. angielskiego: Alina Janus Rada Programowa: Dr hab. Wojciech Dyduch, prof. UE, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach Prof. dr Gavin Rae, Akademia im. L. Koźmińskiego, Warszawa Dr hab. Barbara Iwankiewicz-Rak, prof. UE, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Dr hab. Piotr Matczak, prof. UAM, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Dr hab. Andrzej Słaboń, prof. UE, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Dr hab. Zbigniew Rykiel, prof. UR, Uniwersytet Rzeszowski Za poglądy i opinie wyrażone w zamieszczonych w kwartalniku Rynek-Społeczeństwo-Kultura artykułach odpowiadają wyłącznie ich autorzy, a Agencja Managerska VIP for You i redaktorzy za ogólną koncepcję. ISSN Projekt i skład: Łukasz Szpak, Agencja Managerska VIP for You Wydawca: Agencja Managerska VIP for You, Dobrzeń Wielki 2014 r Dobrzeń Wielki, ul. Namysłowska 104, tel./fax wydawnictwo@vip4u.pl, Wydrukowano w Polsce. Printed in Poland. czasopismo naukowe konferencje naukowe wydawnictwo naukowe RYNEK KULTURA Licencja: Publikacja udostępniona na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa Na tych samych warunkach. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autorów oraz Agencji Managerskiej VIP for You. Pełna treść licencji dostępna pod adresem: Publikacja dostępna w sieci pod adresem:

5 4 Od redakcji Słowo wstępne ARTYKUŁY NAUKOWE w numerze Joanna Mądra, Przywództwo jako czynnik innowacyjności przedsiębiorstw Magdalena Bsoul, Wolontariat pracowniczy jako przejaw działań z zakresu społecznie odpowiedzialnego biznesu (CSR) Agata Szczukocka, Wpływ inwestycji na rozwój i przetrwanie przedsiębiorstw Magdalena Ciepiela Wpływ interesariuszy na zarządzanie przedsiębiorstwem Anna Bazan-Bulanda Regulacje MLM w polskim systemie prawnym Radosław Szczepka, Instytucje prawne gwarantujące pewność obrotu gospodarczego przy transakcjach międzynarodowych na rynku wewnętrznym w rozumieniu Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej Justyna Chojnacka-Duraj, SEPA Jednolity Obszar Płatności w Euro WYWIAD 56 dr Jarosław Kobiela Systemy mobilne w służbie firm

6 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 Od redakcji Słowo wstępne W dobie postfordyzmu przedsiębiorstwom przyszło funkcjonować w szczególnego rodzaju, nieznanych dotąd, okolicznościach. Zaliczyć można do nich m.in. niepewne i otwarte rynki nieograniczone granicami państw, niestabilną sytuację finansową na światowych rynkach, brak przewidywalności w międzynarodowej gospodarce, a wraz z tym konieczność sprostania konkurencji. Nie można zapominać o nieustannie rozwijającej się technologii, która w nieodzowny sposób kreuje środowisko prowadzenia działalności gospodarczej. Innymi słowy przedsiębiorstwa w dobie postfordowskiej narażone są na ciągłe podejmowanie działań w niestabilnej i niepewnej gospodarce. Stąd, w przeciwieństwie do przedsiębiorstw w dobie fordyzmu, narażone są na sprostanie oczekiwaniom płynącym od wewnątrz i z zewnątrz. Do wyzwań związanych z procesami zachodzącymi wewnątrz firm zaliczyć można m.in. kwestie odnoszące się do kultury organizacyjnej firmy, czyli zestawu cech jak i wartości, wzory zachowań, kształtowanie relacji międzyosobniczych, integracji pracowników firmy czy sprawowanego modelu przywództwa. Z kolei wyzwaniami płynącymi z otoczenia, z zewnątrz firmy, niewątpliwie są kwestie prawne czy ekonomiczne dotyczące m.in. kontekstu makrostrukturalnego, jak stabilne czy zmieniające się prawo, wahania na giełdach czy decyzje sektora bankowego. Na każdym kroku przed firmą stają nowe zadania, z którymi musi się ona zmierzyć, i co ważniejsze pomyślnie rozwiązać. W niniejszym numerze czasopisma Rynek Społeczeństwo Kultura poruszone zostaną wybrane przykłady wyzwań stojących przed współczesnymi przedsiębiorstwami, wynikających z czynników wewnętrznych, jak i zewnętrznych firmy. I tak Joanna Mądra w artykule pt. Przywództwo jako czynnik innowacyjności przedsiębiorstw analizuje kwestię przywództwa w kontekście efektywności pracowników w modelu zarządzania. Szczególną rolę przypisuje Autorka inteligencji emocjonalnej jako kluczowemu czynnikowi posiadania przez liderów cech przywódczych. Innym wyzwaniem dla współczesnych przedsiębiorstw jest ich zaangażowanie w otoczenie, co jest realizowane m.in. poprzez wolontariat pracowniczy. Magdalena Bsoul w artykule zatytułowanym Wolontariat pracowniczy jako przejaw działań z zakresu społecznie odpowiedzialnego biznesu (CSR) przedstawia jedno z częściej wykorzystywanych narzędzi polityki społecznej odpowiedzialności firmy mającej na celu kształtowanie wartości, etosu czy misji w działaniach prospołecznych. W następnym artykule Wpływ inwestycji na rozwój i przetrwanie przedsiębiorstw Agata Szczukocka porusza problematykę wyzwania inwestycji firm w związku z ich nieustannym rozwojem. Dynamika nakładów inwestycyjnych i zobowiązania przedsiębiorców są szczególnego rodzaju wyzwaniem dla firm, na co wskazuje Autorka. Magdalena Ciepiela z kolei, w tekście pt. Wpływ interesariuszy na zarządzanie przedsiębiorstwem diagnozuje znaczenie interesariuszy dla funkcjonowania przedsiębiorstwa. W ostatnim czasie firmy zwracają szczególną uwagę na rolę interesariuszy, i coraz bardziej bacznie im się przyglądają oraz zaczynają ich uwzględniać przy różnego rodzaju działaniach społecznych. Anna Bazan-Bulanda w artykule pt. Regulacje MLM w polskim systemie prawnym analizuje szczególną rolę firm, jaką odgrywają firmy oparte na modelu marketingu sieciowego. Autorka podkreśla, że w polskim systemie prawnym nie istnieją przepisy odrębne, regulujące działalność MLM. W rezultacie powstawanie sieci, ustalanie przez firmy zasad wynagradzania, uczestnictwa i dystrybucji towarów są możliwe na podstawie zasady swobody umów. Następny tekst autorstwa Radosława Szczepki pt. Instytucje prawne gwarantujące pewność obrotu gospodarczego przy transakcjach międzynarodowych na rynku wewnętrznym w rozumieniu Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej porusza problematykę wybranych rozporządzeń dotyczących obrotu gospodarczego w Unii Europejskiej. Zawiera on zestawienie wybranych aktów prawnych z prawem krajowym i wskazuje na istniejące luki de lege ferenda. Justyna Chojnacka-Duraj w tekście SEPA Jednolity Obszar Płatności w Euro analizuje projekt, który rewolucjonizuje europejskie płatności w euro i jest realizowany przez europejskie środowisko bankowe. Wielkim wyzwaniem jest niewątpliwie ujednolicenie praktyk bankowych w poszczególnych krajach i zmiany zachowań klientów w strefie euro. Przedstawione artykuły dotykają jedynie wierzchołka góry lodowej obszaru wyzwań, jakie stoją przed współczesnymi przedsiębiorstwami. Analizy Autorów pozwalają na sformułowanie wniosków praktycznych dla działalności biznesowej. Zapraszamy do lektury i dyskusji Robert Geisler 4

7 Przywództwo jako czynnik innowacyjności przedsiębiorstw Joanna Mądra Przywództwo jako czynnik... The Leadership as a Factor of Companies Innovation Joanna Mądra, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku STRESZCZENIE Przywództwo jest tym aspektem zarządzania, który pozwala menadżerowi przekonywać pracowników, aby dążyli do sformułowanych przez organizację celów w sposób entuzjastyczny. Przywódca wpływa na ludzi poprzez swoją osobowość, a nie poprzez formalną pozycję. Szczególne znaczenie w kształtowaniu zdolności przywódczych przypisywane jest inteligencji emocjonalnej. Inteligencja emocjonalna przyczynia się do osiągnięcia przez lidera skuteczności. The leadership is an aspect of management, which allows managers to persuade employees to strive eagerly for the purposes defined by the organization. The leader influences the people with the personality rather than with formal position. Particular importance in the development of the leadership skills is attributed to the emotional intelligence. The emotional intelligence contributes to the leader s effectiveness. ABSTRACT Wstęp W dzisiejszej rzeczywistości gospodarczej efektywna organizacja nie może funkcjonować bez przywódcy lidera czyli osoby, która może nie jest osobiście odpowiedzialna za całkowity sukces organizacji, jednakże jest postacią kształtującą i napędzającą wszelkie zmiany w przedsiębiorstwie. Truizmem jest fakt, iż na sukces organizacji pracują wszyscy zatrudnieni w niej pracownicy, jednakże postać lidera jest niezbędna, gdyż to właśnie on musi nadawać kierunek wszelkim działaniom w przedsiębiorstwie. Dlatego też, celem niniejszego opracowania jest ukazanie znaczącej roli przywódcy w budowaniu sukcesu organizacji poprzez dążenie do bycia innowacyjnym i rozwojowym, a przez to do budowania przewagi konkurencyjnej na rynku. Istota przywództwa we współczesnej organizacji Przywództwo jest tym aspektem zarządzania, który pozwala menadżerowi przekonywać pracowników, aby dążyli do sformułowanych przez organizację celów w sposób entuzjastyczny. W ramach formalnych organizacji przywództwo jest wyrazem osobistej władzy menadżerów. Należy pamiętać, że władza ta wynika tylko częściowo z usankcjonowanych uprawnień, które pozwalają zarządzającym na przymuszanie pracowników poprzez groźby kar oraz podział nagród. W przeważającej części skuteczna władza przywódcza menadżera opiera się na innych czynnikach. Do najważniejszych należą: władza ekspercka i władza przypisana (Bittel 1996). Należy pamiętać, że zarządzanie jest procesem mającym zapewnić wdrożenie strategii i efektywne osiąganie celów organizacji. Przywództwo polega na tworzeniu wizji i pobudzaniu ludzkich motywacji do jej realizacji. Przywództwo jest bardziej mobilizujące i jest wykorzystywane w sytuacjach trudnych lub nadzwyczajnych (Kuc 2008). W książce R.M. Stogdilla pojęcie przywództwa występuje w dwóch znaczeniach (Stogdill 1974: 7): pierwsze znaczenie akcentuje, że przywództwo jest procesem (ciągiem czynności) powodowania, aby ludzie (zespół pracowniczy, grupa) czuli powinność robienia tego, co muszą robić. Przywództwo w tym znaczeniu rozumie się jako nieprzymuszone ukierunkowanie i koordynowanie działań członków zorganizowanej grupy dla osiągnięcia grupowych celów ; drugie znaczenie wskazuje na fakt, iż przywództwo jest właściwością (atrybutem), a nawet zbiorem cech osobowościowych przypisywanych tym, których postrzega się jako stosujących czynnościowo rozumiane przywództwo z powodzeniem. W XIX i na początku XX wieku w literaturze największą popularnością cieszyła się teoria wielkiego człowieka, która zakładała, że zdolności przywódcze są dziedziczone, głównie przez osoby pochodzące z wyższych warstw społecznych (Kikpatrick, Locke 1991). Wspólną cechą wczesnych teorii przywództwa było przekonanie ich autorów, 5

8 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 że osobowość przywódców jest pod pewnymi względami odmienna od osoby niepretendującej do bycia przywódcą, a pewne wybrane cechy osobowościowe stanowią warunek efektywności przywództwa (Holly: 2000). Władza formalna jest powiązana z przywództwem. Nie jest możliwe istnienie w strukturach organizacyjnych przywódcy, który nie posiada minimum władzy formalnej nad swoimi podwładnymi. Władza formalna jest jasno określona, natomiast zachowania przywódcze są otwarte oraz rozwojowe (Kuc, Moczydłowska 2009). Przywództwo odnosi się do zgodności celów pomiędzy liderem a podwładnymi. Stosunki między kierownictwem a personelem polegają na poszukiwaniu środków wzmocnienia autorytetu przełożonego oraz lojalności i sympatii podwładnych w stosunku do zwierzchników w celu utrwalenia władzy w organizacji (Robbins 1998). Kiedy na jakąś osobę wywierany jest wpływ zmierzający do tego, aby podjęła ona jakąś czynność istotną dla organizacji możemy mówić o akcie przywództwa. Jeśli nie próbowano wywierać wpływu, nie było też przywództwa (Katz, Kahn 1979). Skuteczni przywódcy są gotowi usunąć osoby, które są nieefektywne, lub co gorsze niebezpieczne mają własne cele i mogą czasem niezauważanie negatywne wpłynąć na pracę reszty zespołu (Wageman, Nunes, Burruss, Hackman 2012). Wraz z rozwojem teorii przywództwa wyłania się jeden temat, który łączy wszystkie jej aspekty. Jest to świadomość, czy też akt przebudzenia do bycia świadomym. Analizując najbardziej popularne style przywództwa, takie jak: przywództwo zespołowe, strategiczne, symboliczne czy służebne, możemy zauważyć, że podstawą ich skutecznej realizacji jest przydatność. Innymi słowy, każdy z tych stylów przywództwa będzie skuteczny tylko wtedy, gdy zostanie wprowadzony w odpowiednim czasie, w odpowiedniej sytuacji i w stosunku do odpowiednich ludzi (Marques 2013). W literaturze przedmiotu wymieniane są następujące cechy skutecznego lidera: wysoka potrzeba osiągnięć, ambicja, energia, nieustępliwość, inicjatywa (proaktywność), prawość i uczciwość, zdolności poznawcze (ponadprzeciętna inteligencja, a także umiejętność analitycznego i strategicznego myślenia oraz dokonywania trafnej oceny sytuacji, jak też podejmowanie słusznych decyzji) oraz wiedza biznesowa (w szczególności dotycząca przedsiębiorstwa, branży i zagadnień technicznych). Ponadto wskazano w literaturze również trzy cechy, w których przypadku istnieją mniej oczywiste dowody potwierdzające ich znaczenie dla efektywności przywództwa: elastyczność, kreatywność czy też oryginalność oraz charyzmę (Kikpatrick, Locke 1991). Ralph Stogdill poddał w wątpliwość możliwość tworzenia uniwersalnej listy cech osobowościowych warunkujących efektywność przywództwa, wskazał jednak cechy zwyczajowo kojarzone z osobą skutecznego lidera (Stogdill 1974): silne poczucie odpowiedzialności; umiejętność koncentracji na realizacji działania; energia i wytrwałość w dążeniu do realizacji celu; zaradność i oryginalność w rozwiązywaniu problemów; wykazywanie inicjatywy w środowisku społecznym; pewność siebie; poczucie tożsamości osobistej; zdolność do akceptacji konsekwencji podejmowanych decyzji i zachowań; umiejętność radzenia sobie ze stresem; tolerowanie frustracji i opóźnień; umiejętność wywierania wpływu na innych; zdolność do oddziaływania na strukturę systemu społecznego w celu jego kontroli. M. van Wart jako cechy osobowościowe determinujące skuteczne przywództwo wymienił: pewność siebie, umiejętność podejmowania decyzji, energię, wysoką potrzebę osiągnięć, chęć ponoszenia odpowiedzialności oraz elastyczność. Jednocześnie poszerzył on katalog osobowościowych właściwości efektywnego lidera o trzy elementy: dojrzałość emocjonalną, rezyliencję oraz chęć służenia innym. Dodatkowo van Wart zwrócił uwagę na istnienie zestawu umiejętności, które przyczyniają się do zwiększenia efektywności przywódcy. Obejmują one zdolności analityczne i techniczne oraz chęć ciągłego uczenia się, a także umiejętności społeczne, komunikacyjne i te związane z wywieraniem wpływu na innych (van Wart 2011). Najlepsi przywódcy opracowują zadania dla zespołów. Są to zadania, które wydają się istotne ze strategicznego punktu widzenia i tylko one znajdują się w zakresie obowiązków. Przywódca dobrego zespołu powinien dopilnować, żeby jego członkowie nie patrzyli na przedsiębiorstwo przez pryzmat własnego stanowiska czy działu, lecz aby się czuli odpowiedzialni za całość (Wageman, Nunes, Burruss, Hackman 2012). Zainteresowanie władzą osobistą, jako formą przywództwa wynika z faktu, że odgrywa ono szczególną rolę tam, gdzie zawodzą inne mechanizmy oddziaływań. Należy jednak pamiętać, że przywództwo podlega pewnym ograniczeniom (Kuc, Moczydłowska 2009): sprowadzanie funkcji zwierzchnika wyłączenie do przekazywania rozkazów i dyrektyw, bez prawa ich modyfikacji, na skutek czego zwierzchnik nie może wykazać się swą wiedzą i doświadczeniem; ograniczanie zwierzchników w dysponowaniu wartościami, na których pracownikom zależy (awanse, nagrody), wskutek czego kierownik nie ma możliwości 6

9 Joanna Mądra Przywództwo jako czynnik... zobowiązywania podwładnych przez dawanie uznaniowych nagród lub niestosowania kar; zasada doboru personelu kierowniczego jeśli kryterium nie jest tu wiedza i doświadczenie, lecz np. gorliwość i konformizm, niewielkie są szanse na zdobycie autorytetu osobistego wśród podwładnych ceniących wiedzę i kwalifikacje; duże przedziały kulturowe między zwierzchnikami i podwładnymi, tak że nie ma możliwości nawiązania bezpośrednich kontaktów; sprzeczności interesów między podwładnymi i zwierzchnikami, w efekcie których działają przeciwko sobie. Należy eliminować nieudacznych, sfrustrowanych, nieosiągających powodzenia przywódców. Osoby takie nie umieją się pogodzić ze zmianami kierunków społecznej sympatii, utratą przywilejów, koneksji, znaczenia. Zachowanie osób nieposiadających cech przywódczych charakteryzuje się (Kuc 2008): brakiem wrażliwości w stosunku do innych: szorstkością, odpychającym stylem życia; chłodem, powściągliwością, arogancją; zdradą zaufania i tajemnic; nadmierną ambicją; nadmiernym nadzorowaniem, nie stosowanym delegowaniem obowiązków; nieumiejętnością budowy spójnego zespołu; wyborem słabych i nieskutecznych podwładnych; trudnością w myśleniu strategicznym; brakiem elastyczności w przystosowaniu się do różnych przełożonych; nadmiernym uzależnieniem od swojego mentora. W literaturze wyróżnia się pięć kryteriów pozwalających odróżnić przywódców na stanowiskach kierowniczych od osób jedynie pełnijących obowiązki menadżerskie (Maxwell 1996): przywódca myśli długofalowo, wybiegając daleko poza problemy bieżące i horyzont kwartalnego sprawozdania; przywódca nie ogranicza swoich zainteresowań do zakresu jednostki organizacyjnej, którą kieruje. Chce wiedzieć jak oddziałują na siebie poszczególne człony przedsiębiorstwa lub instytucji i stara się stale poszerzać zakres swoich wpływów; przywódca przywiązuje dużą wagę do wizji, wartości i motywacji; przywódca posiada szczególne umiejętności radzenia sobie ze sprzecznymi potrzebami różnych składowych organizacji; przywódca nie akceptuje aktualnego stanu rzeczy. Nie zawsze przywództwo totalne jest właściwym wyborem, w niektórych organizacjach lepszym rozwiązaniem staje się przywództwo uczestniczące, czyli wywieranie wpływu przez wspólne ustalenia. Aby móc kontrolować, sami zarządzający muszą podlegać kontroli w jakimś wymiarze czyli wywierając wpływ, sami musimy podlegać wpływowi innych. Przywództwo uczestniczące wykracza poza władzę przywódcy, uznając władzę podwładnych. Prosi się podwładnych o wypowiadanie własnego zdania i łączy się je z głosem zarządzającego, tak aby wspólnie dojść do decyzji. W praktyce większość kierowników nie odnosi się z entuzjazmem do przywództwa uczestniczącego, gdyż obawia się utraty władzy, a ponadto jest ono trudne do stosowania (Kuc, Moczydłowska 2009). Badania potwierdzają, że nie tylko cechy osobowości decydują o efektywności przywódcy, ale też to, w jaki sposób jest on postrzegany przez swoich podwładnych. Percepcja zachowań przełożonego oraz jego cech osobowości odgrywa istotną rolę w powstawaniu zaangażowania organizacyjnego i satysfakcji z pracy, a także dobrostanu psychologicznego członków organizacji, które to zmienne wydają się być kluczowymi czynnikami decydującymi o skuteczności lidera. Ponadto stwierdzono, że im bardziej profil rzeczywistego menadżera różni się od wyobrażeń żywionych przez pracownika na temat idealnego prototypowego kierownika, tym gorsza jakość wzajemnych relacji na linii przełożony podwładni. Zaś postrzeganie przełożonego jako osoby, u której dominują negatywne, niepożądane cechy osobowości, sprzyja formowaniu się negatywnych postaw względem niego i całej organizacji (Epitropaki, Martin 2005). Widoczny jest związek między przywództwem, zadaniami przywódców oraz tworzeniem i pielęgnowaniem kultury organizacji. Już E. Schein uważał, że przywództwo i kultura organizacyjna są nierozerwalnie połączone. Pierwszy związek powstaje już w momencie tworzenia organizacji. Na powstanie i ukształtowanie się kultury główny bowiem wpływ ma osoba przywódcy założyciela. To on zazwyczaj tworzy pierwszą wizję organizacji, ma pomysł na stworzenie produktu lub usługi, które mogą odnieść sukces na rynku. Przywódca angażuje następnie małą grupę osób, które podzielają jego wizję i pozytywnie oceniają pomysł. Grupa gromadzi zasoby, które posłużą realizacji wizji, dołączą nowe osoby do organizacji i tworzy wspólną historię. Cechy lidera kształtują także charakter zadań. Są one propagowane wśród wszystkich członków organizacji i powoli przekształcają się w kulturowy sposób postępowania, tworząc kulturę organizacji. Wpływają na nią także wcześniejsze doświadczenia przywódcy. Czasami może dochodzić do konfliktów z wpływowymi członkami organizacji. 7

10 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 W początkowej fazie lider musi walczyć o wprowadzenie swoich wyobrażeń w życie, jednak czasami może także korzystać z pomysłów innych członków organizacji (Aniszewska 2007). Charyzma jako cecha skutecznego przywódcy Charyzma jest cechą przywództwa, którą najtrudniej zdobyć i dlatego jest ona przedmiotem zainteresowania wielu naukowców. Wielu badaczy uważa, że charyzmy nie da się nauczyć, uważają, że jest to zjawisko wrodzone. Nie należy negować roli elementów wrodzonych przypisanych charyzmie (siła układu nerwowego, inteligencja, dążenie do mistrzostwa, i rywalizacji), lecz należy pamiętać, że istnieją też inne uwarunkowania. Można do nich zaliczyć: działania i zachowania przywódcy, skuteczność podejmowanych przez niego decyzji, rodzaj środowiska społecznego (Kuc 2008). Nad pojęciem charyzmy zastanawiano się od początku badań odnoszących się do przywództwa. Określono ją jako pewną cechę osobowości jednostki, która powoduje, że jednostka ta jest postrzegana przez innych jako wyjątkowa i traktowana tak, jakby była obdarzona siłą lub cechami nadprzyrodzonymi. Jak wynika z tej definicji, podstawą relacji między charyzmatycznym przywódcą a jego zwolennikami są emocje. Przywódca musi ciągle potwierdzać swoją charyzmę, jeśli to się nie udaje traci władzę. Stąd charyzma lidera jest tylko pewną przewagą, która pojawia się w pierwszej fazie przewodzenia, jednak musi zostać szybko potwierdzona działaniami, ponieważ w przeciwnym razie lider poniesie klęskę (Aniszewska 2007). Przywódca charyzmatyczny charakteryzuje się określonymi cechami (Weber 1979): duża pewność siebie (wysoka i lekko zawyżona samoocena); nasilony motyw dominowania; wysoka motywacja wywierania wpływu na innych (zmienianie ich wartości i postaw); silne przekonanie o moralnej słuszności uznawanych wartości i podejmowanych działań. Przywódca charyzmatyczny wpływa na ludzi poprzez swoją osobowość, a nie poprzez formalną pozycję. Przywódca stara się wchodzić w stosunki bezpośredniego, wzajemnego oddziaływania z wieloma ludźmi w organizacji. Przywódca omija różne szczeble zarządzania, gdyż chce ludzi wiązać ze sobą, a nie ze swoimi zastępcami. Współczesny charyzmatyczny przywódca w dużo większym stopniu, niż jego poprzednicy korzysta z wiedzy i znajomości swoich zwolenników, bardziej niż z wiary w moc bezpośredniego wydawania rozkazów. W rezultacie podwładni uważają, że dzielą się oni władzą przywódcy i nie mają odczucia, iż są przez niego zdominowani. Powodzenie wzmacnia władzę, a ludzie reagują na podstawie racjonalnej i ślepej wiary (Kuc, Moczydłowska 2009). Inteligencja emocjonalna jako niezbędny element kształtujący zdolności przywódcze Najskuteczniejsi przywódcy mają wysoki poziom inteligencji emocjonalnej. Potwierdzeniem tego są badania Davida McClellanda, które zostały przeprowadzone w 1996 roku. Badacz ten odkrył, że działy kierowników, którzy mieli pewien poziom inteligencji emocjonalnej, osiągały dochody o 20% lepsze od spodziewanych. Natomiast działy przywódców o niższym poziomie inteligencji emocjonalnej osiągnęły wyniki o tyle gorsze (Goleman 2012). Szczególne znaczenie w kształtowaniu zdolności przywódczych przypisywane jest inteligencji emocjonalnej. W literaturze przedmiotu definiowana jest ona jako zestaw umiejętności pozwalających jednostce na skuteczne radzenie sobie zarówno z własnymi emocjami, jak i z emocjami innych ludzi. W takim rozumieniu inteligencja emocjonalna obejmuje: spostrzeganie emocji, wspomaganie myślenia za pomocą emocji, rozumienie emocji oraz kierowanie emocjami. Inteligencja emocjonalna stanowi część wspólną dwóch zasadniczych komponentów osobowości systemu poznawczego i emocjonalnego, pełniąc ważną rolę adaptacyjną polegającą na regulacji emocji własnych oraz cudzych (Salovey, Mayer 1990). Skuteczne radzenie sobie z emocjami wśród osób sprawujących władzę może przyczynić się do tego, że jednostka obejmująca pozycję przywódczą jest w stanie sprostać oczekiwaniom innych, skutecznie motywować podwładnych, a także sprawić, że poczują się oni dobrze w środowisku pracy. W takim ujęciu zdolności przywódcze są częściowo uzależnione od inteligencji emocjonalnej (Goleman 1998). Niektórzy badacze uważają, że uczucia i emocje odgrywają główną rolę w procesie przywódczym. Inteligencja emocjonalna przyczynia się do osiągnięcia przez lidera skuteczności. Efektywne zarządzanie organizacją uwarunkowane jest głównie zdolnością do regulacji emocji, obejmuje pięć elementów (George 2000): definiowanie i osiąganie celów grupowych; uświadamianie innym znaczenia pracy na rzecz organizacji; tworzenie i podtrzymywanie entuzjazmu, pewności siebie, optymizmu, skłonności do kooperacji i zaufania; kształtowanie tożsamości organizacyjnej. 8

11 Joanna Mądra Przywództwo jako czynnik... Inteligencja emocjonalna składa się z pięciu komponentów. Pierwszym z nich jest samoświadomość, która oznacza rozumienie własnych emocji, mocnych i słabych stron, potrzeb i instynktów. Ludzie o silnej samoświadomości nie są nadmiernie krytyczni ani nie żywią nierealistycznych nadziei. Są raczej uczciwi wobec siebie i innych. Osoby posiadające wysoki poziom samoświadomości wiedzą, jaki wpływ wywierają na nich własne uczucia, inni ludzie i osiągnięcia w pracy. Kolejnym składnikiem inteligencji emocjonalnej jest samokontrola, czyli zdolność panowania nad niszczącymi impulsami i nastrojami lub zmianą ich kierunków. Samokontrola to również skłonność do wstrzymywania się z wydawaniem opinii. Osoby posiadające samokontrolę wyróżniają się prawością i szlachetnością, są otwarte na zmiany oraz swobodne w sytuacjach niejasnych. Motywacja jako składnik inteligencji emocjonalnej jest cechą, którą posiadają praktycznie wszyscy skuteczni przywódcy. Dążą oni do osiągnięcia wyników wyższych od oczekiwań i swoich, i innych. Motywacja przywódców objawia się zamiłowaniem do pracy, niesłabnącym zapałem, aby ulepszać swoje działania. Ze wszystkich wymiarów inteligencji emocjonalnej empatia jest najłatwiej rozpoznawalnym. Empatia oznacza życzliwe liczenie się z uczuciami pracowników przy podejmowaniu trafnych decyzji. Empatia jako element umiejętności przywódczych jest dzisiaj szczególnie ważna z trzech przynajmniej powodów: wzrastającej roli pracy zespołowej, gwałtownej globalizacji i coraz pilniejszej potrzeby zatrzymywania talentów w szeregach firmy. Przywódcy zawsze potrzebowali empatii, aby przyciągnąć i zatrzymać dobrych fachowców, ale obecnie stawka jest dużo wyższa, gdyż gdy odchodzą uzdolnieni ludzie zabierają ze sobą wiedzę firmy. Ostatni składnik inteligencji emocjonalnej umiejętności społeczne dotyczą zarządzania relacjami z innymi. Ponieważ umiejętności społeczne są wspólnym mianownikiem dla innych wymiarów inteligencji emocjonalnej przejawiają się w pracy na wiele sposobów. Ludzie wyrobieni społecznie są biegli w zarządzaniu zespołem, są też mistrzami od przekonywania (Goleman 2012). Podsumowanie Współczesne organizacje muszą funkcjonować w turbulentnym i burzliwym otoczeniu, dlatego też niezwykle ważnym jest, aby współczesny menadżer nie tylko zarządzał i oceniał pracę podwładnych, ale również skutecznie nimi przewodził. Skuteczny lider obdarzony cechami, które umożliwiają mobilizowanie zespołu do działania staje się wyznacznikiem nowej jakości organizacji, przez co mogą się stawać coraz bardziej innowacyjne. Szef wizjoner to osoba, która potrafi rozwiązać niejasną sytuację i przekształcić ją w taki sposób, aby stała się znacząca i możliwa do zaakceptowania dla osób mu podlegających, przez co organizacja będzie budować sukces na rynku. Bibliografia 1. Aniszewska G., red., (2007) Kultura organizacyjna w zarządzaniu, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. 2. Bittel L.R., (1996) Krótki kurs zarzadzania, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 3. Epitropaki O., Martin R., (2005) The moderating role of individual differences in the relations between transformational / transactional leadership perceptions and organizational identification, The Leadership Quarterly, nr 16, s George J.M., (2000) Emotions and leadership: The role of emotional intelligence, Human Relations, nr 53 (8), s Goleman D., (1998) What makes a leader?, Harvard Business Review, nr 76, s Goleman D., (2012) Co czyni cię przywódcą [w:] O przywództwie, Harvard Business Review, Warszawa: Wydawnictwo ICAN Institute. 7. Holly R., (2000) Encyklopedia socjologii, t. 3, Warszawa: Wydawnictwo Oficyna Naukowa. 8. Katz D., Kahn R.L., (1979) Społeczna psychologia organizacji, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 9. Kikpatrick S.A., Locke E.A., (1991) Leadership: do traits matter? Academy of Management Executive, nr 5(2), s Kuc B.R., (2008) Zarządzanie doskonałe, Warszawa: Wydawnictwo PTM. 11. Kuc B.R., Moczydłowska J.M., (2009) Zachowania organizacyjne, Warszawa: Wydawnictwo Difin. 12. Marques J., (2013) Lider(ka) z krwi i kości, Sopot: Wydawnictwo GWP. 13. Maxwell J.C., (1996) Być liderem, Warszawa: Wydawnictwo Medium. 14. Robbins S.P., (1998) Zachowania w organizacji, Warszawa: Wydawnictwo PWE. 15. Salovey P., Mayer J.D., (1990) Emotional intelligence, Imagination, Cognitition ond Personality, nr 9, s Stogdill R.M., (1974) Handbook of leadership, New York: The Free Press. 17. van Wart M., (2011) Dynamics of leadership in public service: Theory and practice, New York: Armonk. 18. Wageman R., Nunes D.A., Burruss J.A., Hackman J.R., (2012) Zarządzanie zespołami liderów, Warszawa: Oficyna Wolters Kluwer business. 19. Weber M., (1979) Typy władzy prawomocnej [w:] Kurnala J., red., Twórcy naukowych podstaw organizacji, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne

12 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 Wolontariat pracowniczy jako przejaw działań z zakresu społecznie odpowiedzialnego biznesu (CSR) The Employee Volunteering Work as CSR Magdalena Bsoul, Politechnika Częstochowska STRESZCZENIE Wolontariusze pracują we wszystkich dziedzinach życia społecznego, a ich prospołeczne zachowania wymagają nie tylko bezinteresownego poświęcenia własnych sił dla dobra drugiego człowieka, ale także determinacji, wrażliwości i umiejętności i współdziałania z innymi ludźmi. Coraz częściej mamy do czynienia z wolontariatem pracowniczym, który traktowany jest jako jedno z najważniejszych narzędzi realizacji projektów CSR wpływające na organizację, poprzez kształtowanie wartości, etosu czy misji w działaniach prospołecznych. Wolontariat pracowniczy jest też sposobem na budowanie i kształtowanie postaw prospołecznych. Otwiera także zarówno przed firmą, jak i pracownikami nowe możliwości. Volunteers are present in every field of social life. Their prosocial behaviour requires not only a selfless devotion of one s effort for the sake of the others, but also the determination, sensitivity and the ability of cooperation with other people. The volunteering work is seen at workplace more often. It is perceived as one of the most important tools of realization of CSR projects that influences the organization through creating values, ethos and a mission via prosocial behaviour. The volunteering at workplace is also a way of building and shaping of prosocial attitudes. It opens new possibilities for both the employer and the employees. ABSTRACT Wstęp W Polsce istnieje długoletnia tradycja pracy społecznej, tradycja angażowania się w problemy innych. Współcześnie przez wolontariat rozumie się bezpłatne, dobrowolne, świadome działanie na rzecz innych, wykraczające poza więzi rodzinno koleżeńsko przyjacielskie (Kubiak 2002: 38). Wolontariusze pracują we wszystkich dziedzinach życia społecznego, a ich prospołeczne zachowania wymagają nie tylko bezinteresownego poświęcenia własnych sił dla dobra drugiego człowieka, ale także wrażliwości, determinacji, zaangażowania oraz umiejętności współdziałania z innymi ludźmi. Można powiedzieć zatem, że wolontariat należy do najżywotniejszych przejawów solidarności ludzi we współczesnym świecie. Przedmiotem moich rozważań w niniejszym artykule jest wolontariat jako przejaw działań z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu. CSR jest współcześnie jedną z podstawowych działalności organizacji w Polsce. Działalność firm, które podejmują konkretne działania powinny być odpowiednio zaplanowane, a strategie, misje i wartości mają pozytywnie wpływać nie tylko na wzrost zaufania pracowników, ale także na pozytywny wizerunek na zewnątrz. Realizacja projektów CSR poza tym, że pozytywnie wpływa na organizację poprzez kształtowanie jej pozytywnego wizerunku na zewnątrz, pozwala również na realizowanie ważnych społecznie projektów przy wykorzystaniu potencjału pracowniczego, jakim jest na przykład wolontariat pracowniczy. Bez wątpienia jest to jedno z narzędzi motywacji pozafinansowej i podnoszenia godnościowego aspektu pracy. Ten nowy trend zdobywa coraz większą popularność zwłaszcza, że rok 2011 był ogłoszony Międzynarodowym Rokiem Wolontariatu. Wolontariat forma aktywności społecznej Historia wolontariatu na świecie sięga 1920 roku, kiedy to szwajcarski pacyfista Pierr Cèrèsole zorganizował w miasteczku Esne we Francji międzynarodowy work camp dla wolontariuszy. Uważał on, że wspólną pracą ludzi przybyłych z różnych krajów będzie można promować pokój i rozwiązywać różne problemy drogą dialogu. Zjazd ten dał początek programom opartym wyłącznie na dobrowolnym uczestnictwie, realizowanym w atmosferze przyjaźni, oferującym możliwość poznawania nowych kultur i obyczajów narodów. Te międzynarodowe spotkania odbywały się co roku, a ich uczestnicy pracując wspólnie tworzyli ponadnarodowe więzi i przyjaźnie. W latach powstawały w Europie liczne organizacje wolontariatu, ale z reguły miały one charakter religijny. Niektóre z nich istnieją po dzień 10

13 Magdalena Bsoul Wolontariat pracowniczy jako... dzisiejszy, a przykładem mogą być: Międzynarodowa Służba Cywilna, Akcja Młodzieży na Rzecz Pokoju czy Międzynarodowa Unia na Rzecz Pojednania. Natomiast po drugiej wojnie światowej pojawia się zapotrzebowanie na inicjatywy społeczne i na działalność realizowaną poprzez spontaniczne działania obywateli. W odpowiedzi na potrzeby społeczeństw i państw zniszczonych w wyniku wojny powstawały programy odbudowy, co z kolei powodowało wzrost zainteresowania wolontariatem (Cyran-Mądzik 2009). Zaczęły powstawać organizacje pozarządowe, takie jak stowarzyszenia, fundacje, grupy samopomocowe, których członkowie mogli realizować swoje ambicje i marzenia w różnych obszarach życia społecznego. Zauważmy, że sektor organizacji pozarządowych przyczynia się w znacznej mierze do powstawania społeczeństwa obywatelskiego. Organizacje pozarządowe świadczą usługi najczęściej w obszarze pomocy społecznej, kultury, edukacji, praw człowieka, oświaty. Jednym z takich ruchów jest wolontariat, którego zadaniem jest dobrowolna, nieodpłatna, świadoma praca na rzecz innych, wykraczająca poza więzi rodzinne, koleżeńskie czy sąsiedzkie. Służba wolontariacka jest elementem każdej cywilizacji i społeczeństwa. Wolontariat (łac. voluntas dobra wola, dobrowolność), w tradycyjnym znaczeniu rozumiany jako praktyka bez wynagrodzenia dla nauczenia zawodu. Współcześnie termin ten stosowany jest na określenie bezpłatnej, dobrowolnej i świadomej pracy stałej lub okazjonalnej na rzecz innych. W historii naszego kraju istnieje długoletnia tradycja pracy społecznej, tradycja pomagania sobie wzajemnie, udzielania pomocy nie radzącym sobie ze swoimi problemami. Aktywność obywatelska stała się szczególnie widoczna po roku 1989 kiedy to nastąpił rozkwit ruchów stowarzyszeniowych w Polsce. Od tego czasu, ludzie w sposób jawny i zgodny z obowiązującym prawem, mogą realizować w różnej formie szereg działań obywatelskich. W roku 1993 rozpoczęło swoją działalność Centrum Wolontariatu. Natomiast w Ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie określone zostały zasady współpracy z ochotnikami. Działalność pożytku publicznego jest to działalność społecznie użyteczna, która prowadzona jest przez organizacje pozarządowe w sferze zadań publicznych. Organizacjami tymi są osoby prawne lub jednostki nieposiadające osobowości prawnej, utworzone na podstawie ustaw, niebędące jednostkami sektora finansów publicznych oraz kościelne osoby prawne i stowarzyszenia samorządu terytorialnego (Dz. U. nr 96, poz. 873). W Polsce w ostatnich latach powstają liczne nowe grupy wolontariatu potrafiące poświęcać swój czas i zdolności sprawie ludzi potrzebujących, oferując im różnego rodzaju wsparcie, a także okazując troskę o dobro wspólne. Postawy prezentowane przez wolontariuszy opierają się na bezinteresownej woli służenia innym ludziom, nie są motywowane chęcią znalezienia pracy i zarobku. Zaangażowanie wolontariusza jest dobrowolne, a zatem wynika z jego dobrej woli, a nie z jakiś wiążących norm. Wolontariat zakłada również pewną ciągłość i systematyczność w działaniach podejmowanych bezpośrednio na rzecz najbardziej potrzebujących. Aktywność ta jest najczęściej profesjonalnie zorganizowana w ramach określonych grup, chociaż można również mówić o wolontariacie indywidualnym. Idea wolontariatu zakłada współdziałanie środowisk pozarządowych ze wszystkimi tymi, dla których większość tych działań jest niezrozumiała. Wśród ruchów pozarządowych można wyróżnić dwa rodzaje organizacji, które zajmują się wolontariatem. Pierwsze z nich, to stowarzyszenia pomagające wolontariuszom (działające dla wolontariuszy). Drugie, to organizacje zatrudniające wolontariuszy. Do tej pierwszej grupy należą centra wolontariatu, które zajmują się informowaniem wolontariuszy o możliwościach ich zatrudnienia, pomagają w rozwiązywaniu problemów, zbierają informacje na temat sytuacji wolontariatu w danym kraju oraz badają jego stan prawny. Stowarzyszenia i fundacje zatrudniające wolontariuszy, przy ich pomocy realizują cele swoich organizacji. Wolontariusze pomagają nie tylko podczas festynów i zbiórek pieniędzy, ale również duża ich część zajmuje się realizowaniem zadań programowych organizacji, promocją, informacją, szukaniem funduszy na realizowanie różnych zamierzeń. Wiele osób pomaga poprzez wykonywanie swojego zawodu, wykorzystując posiadane umiejętności i zainteresowania (Wiśniewska 2001). Wolontariusz może świadczyć pracę na rzecz organizacji międzynarodowych w Polsce, jak i za granicą. Zdaniem Ewy Dołęgowkiej-Wojnowskiej prospołeczne zachowania wolontariuszy są inspirowane przede wszystkim motywacją altruistyczną, zadaniową, ideologiczną, egoistyczną oraz afiliacyjną. Natomiast Sławomir Gawroński uważa, że wolontariat kształtuje wartości, wśród których wymienia: obywatelski sens odpowiedzialności i uczestnictwa w życiu społecznym, postawienie w centrum zainteresowań człowieka, zwrócenie uwagi na najsłabszych i najbardziej cierpiących, bezinteresowność w działaniach solidarnościowych, szacunek dla innych, dzielenie własnego istnienia z istnieniem innych, swój sens służby. W oparciu o wymienione wartości wolontariusz realizuje postawione zadania. 11

14 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 Do najważniejszych z nich należą (Gawroński 1999): domaganie się od państwa praw dla najsłabszych oraz stymulowanie instytucji publicznych; wytyczanie nowych zakresów interwencji i wzorców pozytywnych dla działalności struktur publicznych; dostrzeganie na własnym terenie trudnych sytuacji i niesienie bezpośredniej pomocy potrzebującym; odbudowa pozytywnej postawy obywatelskiej i moralnej naszego społeczeństwa; integrowanie służb publicznych szczególnie w tych sektorach, w których interwencja państwa jest niewystarczająca. Wolontariat wymaga nie tylko bezinteresownego poświęcenia własnych sił potrzebującym, ale przede wszystkim determinacji, umiejętności łączenia współczucia ze sprawnością działania oraz wrażliwości. Wpływa on na zmianę stosunków pomiędzy obywatelem a państwem, bowiem poprzez zbiorowe działanie i zaangażowanie obywatel może odegrać istotną rolę we wnoszeniu pozytywnego wkładu w życie społeczności, w której funkcjonuje. Wolontariat sprzyja również tworzeniu wysokiego poziomu kapitału społecznego. Jakość wolontariatu zależy przede wszystkim od jakości ludzi, którzy go współtworzą, a zwłaszcza od ich umiejętności pozytywnego współdziałania z innymi. Kapitał społeczny może przejawiać się w postaci np. pomysłów, projektów, czy koncepcji. Dzięki istnieniu kapitału społecznego wolontariusze, z własnej inicjatywy, nie tylko wspierają organizację, ale także potrafią zachęcić do wsparcia inne osoby, które do tej pory nie miały z nią kontaktu. Z siły kapitału społecznego, którego pokłady znajdują się w wolontariuszach doskonale zdają sobie sprawę władze państwa. Ci aktywni obywatele, którzy przeznaczają swój czas, energię i środki dla udzielenia pomocy innym są często wykorzystywani przez państwo, które uzależnione jest od ich pracy wskutek braku funduszy np. na opiekę społeczną. Przykładem może być Wielka Brytania, gdzie rząd na system opieki społecznej przeznaczył minimum funduszy, świadomie wykorzystując pracę wolontariuszy. Władze Wielkiej Brytanii przyznają, że posiadanie wolontariuszy jest wygodą dla państwa (Cyran- Mądzik 2009). Wolontariat stanowi także istotny czynnik zmniejszania nierówności społecznych i gospodarczych. Kształtując aktywne postawy prospołeczne zwiększa kapitał społeczny społeczeństwa, a poprzez dostarczanie osobowych wzorców aktywnych postaw życiowych propaguje także takie cechy jak zaradność i samodzielność. CSR społeczna odpowiedzialność biznesu CSR jest obecnie jedną z kluczowych działalności firm w Polsce. Jest elementem funkcjonującym ponad strukturami, w pełnej integracji ze strategią stosujących tę filozofię przedsiębiorstw. Dotyczy zarówno aspektów finansowych, technicznych, jak i problematyki czynnika ludzkiego w organizacji, zwłaszcza w kontekście ich niemierzalnych charakterystyk, takich jak przywództwo, kultura, komunikacja czy też relacje z pracownikami. Nie ma też jednej definicji odpowiedzialnego biznesu. Ale można przytoczyć niektóre, często spotykane określenia, które są komplementarne wobec siebie. Większość z nich odchodzi od tradycyjnego określania zadań stojących przed firmą, sprowadzających się wyłącznie do wypracowywania za wszelką cenę i w każ dy sposób, zgodny z przepisami prawa zysku, czy też zwiększania wartości firmy. To podstawowe zadanie nie jest oczywiście pomijane, ale wskazuje się na różne ele menty towarzyszące temu działaniu, które są konieczne dla funkcjonowania i rozwoju firmy na konkurencyj nym rynku. Dzięki temu zwraca się uwagę na sposób postępowania w procesie osiąga nia zysku i efekty tego postępowania, a jednocześnie poszerza się samo pojęcie zysku, które nabiera wymiaru społecznego. Ta społeczna funkcja organizacji nie jest zjawiskiem zupełnie nowym, lecz obecnie jest na nowo odkrywanym. CSR rozumiana jest jako świadomość wpływu decyzji organizacyjnych na otoczenie zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne organizacji oraz skutki tychże decyzji w płaszczyźnie społecznej. W koncepcji tej niektóre działania biznesowe mogą być postrzegane, jako opłacalne w kontekście doraźnych zysków, natomiast nieefektywne, a często także szkodzące organizacji, w kontekście długofalowych rozwiązań strategicznych. W dużym uproszczeniu można przyjąć, iż jest to zastosowanie zasady fair play w warunkach praktyk biznesowych. Dla niektórych organizacji działania w ramach CSR, stanowią tarczę osłaniającą przed krytyką słabych wyników i niemożności realizacji wytyczonych celów, jednak rozliczne badania wskazują, że społeczna funkcja organizacji posiada swój ekonomiczno-finansowy wymiar (Gorczycka, Słocińska 2007: 166). Istotą społecznej odpowiedzialności biznesu jest dobrowolne a zatem niewynikające jedynie z nakazów prawa uwzględnianie społecznych, etycznych i ekologicznych aspektów działalności przedsiębiorstwa. W CSR nie chodzi zatem tylko o wspieranie dowolnych akcji społecznych, ale o dzia łania ściśle związane z główną sferą operacji biznesowych. Innymi słowy, w CSR chodzi o długofalową strategię zarządzania, zorientowaną na osiągnięcie równowagi między 12

15 Magdalena Bsoul Wolontariat pracowniczy jako... Zarówno wspólna praca, jak i dobra atmosfera, partnerstwo, dążenie do wytyczonego celu sprzyjają przekazywaniu i wymianie wiedzy dając jednocześnie pewność, że organizacja uczy się i jest otwarta na zmianę, zwłaszcza tą społeczną. Ludzie, którzy działają w takich strukturach prezentują wyższy poziom zaangażowania i wykazują wyższą jakość pracy dla dobra organizacji, jak i dla samych siebie. Dlatego też uwzględniając cele organizacji w perspektywie długoterminowej należy zadbać o to, aby kapitał społeczny był na coraz wyższym poziomie. Bardzo istotne jest m.in.: zachęcanie członków organizacji do aktywności na zewnątrz, ponieważ sprzyja to budowaniu kontaktów w środowisku lokalnym, podniesieniu poziomu nauczania poprzez rozwijanie takich cech, jak kreatywność i innowacyjność, okazaniu zaufania oraz wiary w ich pomysłowość i samodzielność, ustaleniu celu, jako priorytetu i realizowaniu go w zespole np. wolontariuszy. Coraz częściej mamy do czynienia z wolontariatem pracowniczym, który traktowany jest jako jedno z najważniejszych narzędzi realizacji projektów CSR wpływające na organizację poprzez kształtowanie wartości, etosu czy misji w działaniach prospołecznych. Wolontariat pracowniczy jest też sposobem na budowanie i kształtowanie postaw prospołecznych. Otwiera także zarówno przed firmą, jak i pracownikami nowe możliwości. Dla firmy jest to dobry sposób na dobroczynność poza wsparciem finansowym, czy rzeczowym zostaje również udostępniony czas i umiejętności pracowników danej firmy. Aktywność wolontariuszy, która podejmowana jest w ramach wolontariatu realizowanego przy wsparciu przedsiębiorcy a jednocześnie pracodawcy, kierowana jest przede wszystkim do społeczności lokalnych i przekłada się na wymierne zyski dla potrzebujących. Podstawowym celem takiego wolontariatu jest bowiem budowanie lokalnego partnerstwa mięefektywnością firmy a interesem społecznym. Społeczna odpowiedzialność biznesu w takim razie to koncepcja, według której przedsiębiorstwa na etapie budowania strategii dobrowolnie uwzględniają interesy społeczne i ochronę środowiska, a także relacje z różnymi grupami interesariuszy. Należy również pamiętać, że każda firma to szczególny typ społeczności, mająca swój mikroświat, którego największym bogactwem są zdolności, zapał i zaangażowanie funkcjonujących w nim pracowników. Dlatego też eksperci podkreślają, że wszelkie działania z zakresu CSR powinny w pierwszej kolejności obejmować pracowników firmy. Społeczna odpowiedzialność biznesu ma zarówno swoich zwolenników, jak i przeciwników. Zwolennicy tej filozofii zarządzania uważają, że: działalność gospodarcza działających na rynku firm powoduje liczne problemy (np. zanieczyszczenie środowiska, wyczerpywanie zasobów naturalnych), w rozwiązywaniu których powinna uczestniczyć także sama firma; przedsiębiorstwa posiadają osobowość prawną, są więc swoistego rodzaju obywatelami, którzy powinni dbać o swoje otoczenie; dzięki odpowiedzialności społecznej, firmy mogą poprawić swoją reputację, a tym samym zwiększyć zyski. Tymczasem przeciwnicy CSR są zdania, że firma powinna: skupić się wyłącznie na kreowaniu zysków; może zaistnieć konflikt interesów, decyzja podjęta przez menedżera może być subiektywna; organizacje nie mają doświadczenia w kierowaniu programami społecznymi. Według danych przedstawionych przez Forum Odpowiedzialnego Biznesu, korzyści jakie daje realizowanie przez firmy strategii CSR mają charakter długofalowy, a eksperci zajmujący się tym zagadnieniem wskazują na: wzrost zainteresowania inwestorów; zwiększenie lojalności zarówno konsumentów, jak i interesariuszy; zdecydowaną poprawę relacji ze społeczeństwem; poprawę relacji z władzami lokalnymi; wzrost konkurencyjności; podnoszenie poziomu kultury organizacyjnej firmy. Podstawowymi czynnikami, które powodują, że firmy decydują się na prowadzenie działań CSR są: budowanie marki, wizerunku firmy (76%), tworzenie lepszych relacji ze społecznością lokalną (74%), długofalowa opłacalność (56%) i zwiększenie wartości firmy (42%). Mniej istotnymi czynnikami są: wymogi korporacyjne (34%), nacisk ze strony opinii publicznej (25%) i oczekiwania konsumentów (20%). Jedynie 8% badanych wskazało na taki czynnik jak oczekiwania ze strony inwestorów czy też pracowników (Grzybek 2011: 18-19). Realizacja projektów społecznej odpowiedzialności biznesu wpływa korzystnie na organizację poprzez kształtowanie pozytywnego wizerunku firmy nie tylko na zewnątrz, ale także wśród zatrudnionych pracowników. To, jak pracownicy postrzegają firmę, zależy między innymi od tego, w jaki sposób dana organizacja realizuje projekty, w których zaangażowanie pracownicze jest doceniane i stymulowane (Żołądkowski 2011: 30). Wolontariat pracowniczy jako przejaw działań z zakresu CSR 13

16 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 Realizacja projektów CSR poza tym, że pozytywnie wpływa na organizację poprzez kształtowanie jej pozytywnego wizerunku na zewnątrz, pozwala również na realizowanie ważnych społecznie projektów przy wykorzystaniu zaangażowania pracowniczego. Bez wątpienia jest to jedno z narzędzi motywacji pozafinansowej i podnoszenia godnościowego aspektu pracy. Istotną rolę pełnią tu również liderzy i menadżerowie, którzy powinni wspierać zaangażowanie pracownicze, działalność charytatywną swoich pracowników i osobiście brać udział w prowadzonych przez nich akcjach w myśl zasady, że przykład idzie z góry. Zdaniem Izabeli Dyakowskiej, specjalistki od HR, odpowiedzialne programy wolontariatu pozwalają budować kulturę organizacyjną w praktyce i kształtować postawy prospołeczne (Klimek-Michno 2012: 62). Zwraca również uwagę, że szefowie powinni pamiętać, aby wolontariat nie był podstawowym czynnikiem awansu czy oceny pradzy środowiskiem przedsiębiorców a organizacjami pozarządowymi oraz instytucjami publicznymi i społecznymi. Współpraca taka ma za zadanie włączyć przedsiębiorców w życie danej społeczności lokalnej, i w miarę możliwości, zaspakajać jej określone potrzeby. Angażowanie pracowników w wolontariat pozwala również tak angażującej się firmie osiągnąć korzyści dla prowadzonej działalności gospodarczej. Można założyć, że wolontariat pracowniczy jest skutecznym sposobem kreowania pozytywnego wizerunku przedsiębiorcy, jako uczestnika życia społecznego, który aktywnie działa na rzecz innych podmiotów. Sprzyja to również tworzeniu pozytywnej opinii o firmie, wzmacnianiu zaufania wśród klientów i partnerów biznesowych, jak również wobec swoich pracowników. Pozytywny wizerunek podnosi jakość marki przedsiębiorcy. Wolontariat pracowniczy pomaga zmienić perspektywę postrzegania firmy nie tylko przez otoczenie zewnętrzne i społeczności lokalne, ale także przez samych pracowników, ponieważ wzmacnia ich więzi emocjonalne zarówno z firmą, jak też z innymi współpracownikami. Pomaga również stworzyć zaangażowany, zmotywowany i zdeterminowany do realizacji wspólnych celów zespół pracowniczy. Jest też sposobem na kształtowanie dobrych relacji w zespole, rozwijanie kreatywności, zdobywanie umiejętności interpersonalnych i zdolności organizacyjnych. Zdrowe relacje w zespole pracowników wpływają, nie tylko na dobrą atmosferę w pracy, ale i na jej wydajność. Należy pamiętać, że działania związane z wolontariatem powinny odpowiadać na potrzeby pracowników, natomiast rolą firmy jest zachęcenie, inspiracja i wspieranie działalności pracowników w zakresie wolontariatu. Warto również zwrócić uwagę na fakt, że wolontariat daje pracownikom przestrzeń na realizację własnych pomysłów, rozwój osobisty, dowartościowanie się, możliwość odkrywania nowych kompetencji, pozazawodową samorealizację, ale także jest szansą na poznanie nowych ludzi. Działalność z zakresu wolontariatu może przyjmować różne formy. Najczęściej przyjętą formułą wolontariatu pracowniczego są konkursy grantowe dla pracowników wolontariuszy, które często stanowią podstawę wszystkich działań wspieranych przez firmę. Ciekawym rozwiązaniem jest również przyznawanie wsparcia finansowego bezpośrednio organizacjom i instytucjom wspieranym wolontariatem pracowników. W niektórych firmach istnieje mechanizm przekazywania organizacjom społecznym darowizny w wysokości proporcjonalnej do liczby wypracowanych na ich rzecz godzin pracy wolontariackiej (tzw. matching time). Firmy praktykują również przekazywanie darowizn rzeczowych np. puli swoich produktów, rekomendowanym przez pracowników wolontariuszy instytucjom i organizacjom. Wolontariat pracowniczy to zatem ciekawa forma współpracy organizacji pozarządowych z biznesem, która, co najważniejsze, przynosi korzyści obu stronom: Spośród korzyści dla biznesu można wymienić przede wszystkim: aktywne włączenie pracowników w działania społeczne podejmowane przez firmę; stworzenie pracownikom możliwości zaangażowania społecznego; wzmocnienie poczucia więzi pracownika z firmą; możliwość wykorzystania przez pracowników swojej wiedzy i kompetencji na rzecz organizacji pozarządowych (w przypadku usług pro bono); możliwość sprawdzenia się pracownika w nowych sytuacjach, nabycia nowej wiedzy i umiejętności, które mogą się przydać także w jego codziennej pracy, np. umiejętność zarządzania zespołem/projektem; integracja pracowników podczas realizacji projektów społecznych. Natomiast do korzyści dla organizacji pozarządowych zaliczyć należy: pozyskanie wolontariuszy do realizacji projektów; możliwość pozyskania także dodatkowych funduszy na realizację projektów; dostęp do profesjonalnej wiedzy wolontariuszy (w przypadku usług pro bono); dostęp do profesjonalnych/biznesowych wzorców zarządzania. Podsumowanie 14

17 Magdalena Bsoul Wolontariat pracowniczy jako... cowniczej. Jestem przekonana, że wspierając motywację wewnętrzną ludzi do pomagania możemy razem, w perspektywie dłuższego czasu, znacznie więcej i lepiej zrobić dla siebie nawzajem, dla potrzebujących. Warto pomagać odpowiedzialnie swoim społecznie zaangażowanym pracownikom, dla wspólnego dobra (Klimek-Michno 2012: 62) twierdzi Dyakowska. Natomiast zdaniem Darii Bukalskiej specjalisty ds. komunikacji z firmy Tchibo firma zapraszająca do programu wolontariatu swoich pracowników musi być przede wszystkim wiarygodna i konsekwentna we wdrażaniu CSR we wszystkich obszarach. Nie można wdrażać programu wolontariatu, jeśli społeczna odpowiedzialność biznesu nie jest wpisana w strategię firmy. Pracownicy szybko zauważą taki brak konsekwencji (Wolontariat pracowniczy ). Bibliografia 1. Cyran-Mądzik A., (2009) Wolontariat w Wielkiej Brytanii [w:] Matyjas B., red., Wolontariat jako działanie prospołeczne w obszarze pomocy społecznej i pracy socjalnej, Kielce: Wydawnictwo Wszechnica Świętokrzyska. 2. Gawroński S., (1999) Ochotnicy miłości bliźniego. Przewodnik po wolontariacie, Warszawa: Wydawnictwo Więź. 3. Gorczycka E., Słocińska A., (2007) Społeczna funkcja organizacji jako element nowoczesnego zarządzania [w:] Sobolak L., red., Innowacyjne aspek ty strategii przedsiębiorstwa globalnego w zintegrowanej Europie, Częstochowa: Wydawnictwo Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej. 4. Grzybek M., (2011) Lider(ka) CSR, Personel i Zarządzanie, nr 2, Warszawa: Infor SA. 5. Klimek-Michno K., (2012) Więcej dajesz, więcej masz, Personel i Zarządzanie, nr 1, Warszawa: Infor SA. 6. Kubiak I., (2002) Nowe spojrzenie na stare problemy [w:] Maciuła M., red., Barwy wo lontariatu, Roczniak, Warszawa: Biuro Obsługi Ruchu Inicjatyw Społecznych Boris. 7. Majchrzak K., (2009) Znaczenie zasad społecznej odpowiedzialności biznesu w procesie kreowania wizerunku firmy [w:] Pabian A., red., Marketing spo łeczny oraz perspektywy jego rozwoju na świecie, Częstochowa: Wydawnictwo Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej. 8. Wiśniewska B., (2001) Wolontariat międzynarodowy w Polsce i na świecie, Wolontariat, nr Wolontariat pracowniczy przewodnik dla biznesu, (2011) wolontariatpracowniczy.org.pl/var/resources/publications/ wolontariat_pracowniczy-przewodnik_dla_biznesu_2011.pdf [ ]. 10. Żołądkowski P., (2011) Nieodwracalny trend, Personel i Zarządzanie, nr 4, s. 30. R E K L A M A 15

18 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 Wpływ inwestycji na rozwój i przetrwanie przedsiębiorstw Influence of the Investments on the Development and Survival of the Companies Agata Szczukocka, Uniwersytet Łódzki STRESZCZENIE W dobie gospodarki rynkowej, rozwój jest nie tylko celem działalności przedsiębiorstwa, ale także warunkiem sprawnego funkcjonowania. Konieczność podejmowania inwestycji wynika z coraz większej konkurencji oraz oczekiwań konsumentów. Celem opracowania jest określenie wpływu inwestycji na rozwój przedsiębiorstw. Inwestowanie to dążenie do maksymalizacji zysku oraz szansa na przetrwanie na, ciągle zmieniającym się i coraz bardziej wymagającym, rynku. W artykule została zwrócona uwaga na pojęcie inwestycji, dynamikę nakładów inwestycyjnych oraz zobowiązania przedsiębiorstw. In the era of market economy a development is not only a goal of business activities, but also a prerequisite for the smooth operation. The need for investments results from an increasing competition and consumers expectations. The aim of the study is to determine the impact of investments on the business development. Investing aims at maximization of profit, and is a chance of survival on the constantly changing and increasingly demanding market. This article examines the concept of the investment, the dynamics of the investment expenditures and companies liabilities. ABSTRACT Wstęp wać o przetrwaniu, konkurencyjności i sukcesie firmy. Skala ponoszonych w gospodarce inwestycji świadczy o poziomie rozwoju gospodarczego danego państwa. Powstanie na rynku nowych przedsiębiorstw, ich przetrwanie, rozwój i osiągnięcie sukcesu rynkowego jest uwarunkowane wieloma czynnikami. Pogoń za zyskiem, brak rozpoznania rynku sprawiają, że zaskakuje nas liczba upadających przedsiębiorstw. Inwestowanie w dobie rosnącej konkurencji jest warunkiem koniecznym rozwoju przedsiębiorczości, w związku z tym, rzeczą słuszną jest podejmowanie wyzwań inwestycyjnych. Niski poziom nakładów inwestycyjnych w porównaniu z państwami Unii Europejskiej jest jednym z głównych problemów polskiej gospodarki, gdyż to inwestycje wpływają znacząco na rozwój i pozycję rynkową. Sprostanie konkurencji jest możliwe poprzez podejmowanie działań innowacyjnych, które także pociągają za sobą nakłady inwestycyjne. Poziom rozwoju przedsiębiorstw można określić poprzez badanie i analizy porównawcze w czasie różnych wskaźników, do których można zaliczyć: liczbę aktywnie działających przedsiębiorstw, wielkość inwestycji, poziom innowacyjności, czy udział w tworzeniu PKB. Celem opracowania jest zwrócenie uwagi na poziom nakładów inwestycyjnych, a w dalszej konsekwencji określenie ich wpływu na przyszły rozwój przedsiębiorstw. Umiejętne inwestowanie niejednokrotnie może zadecydo- Pojęcie inwestycji Dążeniem i głównym celem działania większości przedsiębiorstw jest poprawa efektywności działania, wzmocnienie pozycji rynkowej oraz poprawa wyniku finansowego (Rudkowski 2010). Realizacja tak postawionego celu jest możliwa dzięki podejmowaniu inwestycji. Według J. Różańskiego (2006: 13) poprzez inwestycję rozumie się najczęściej albo wydatek pieniężny, który ma przynieść dochód temu, który podejmuje inwestycję, a wiec inwestorowi (aspekt finansowy), bądź też proces, w którym następuje przekształcenie środków pieniężnych w inne dobra (aspekt rzeczowy). Inwestycja jest zaangażowaniem środków gospodarczych w przedsięwzięcie gospodarcze mające na celu pomnożenie majątku właściciela przez przysporzenie określonych dochodów (Nowak, Pielichaty, Poszwa 1999: 16). Podobnie uważa Jaworski (2010: 291) twierdząc, że działalność inwestycyjna polega na angażowaniu przez przedsiębiorstwo zasobów pieniężnych w celu uznania przyszłych korzyści. Inwestycje mogą być także pojmowane jako bieżące wyrzeczenie (rezygnacja z pewnej bieżącej konsumpcji) dla niepewnych przyszłych korzyści. Za poniesione wyrzeczenie inwestor oczekuje nagrody w postaci 16

19 Agata Szczukocka Wpływ inwestycji na... W roku 2002 Główny Urząd Statystyczny podjął badania przedsiębiorstw mając na celu ich pięcioletnią obserwację. Badanie (Warunki powstania 2012) dostarcza informacji na temat efektów funkcjonowania przedsiębiorstw. Funkcjonowanie przedsiębiorstw na rynku jest narażone na ciągłe zmiany, co wymaga ciągłego dostosowywania się do nowych warunków. W 2010 roku w systemie REGON zostało zarejestrowanych 286,2 tys. przedsiębiorstw, w których liczba pracujących nie przekraczała 49 osób, przy czym aktywnych przedsiębiorstw było 222,5 tys., a wskaźnik przeżycia wyniósł 77,8, jest to znacznie więcej niż w latach poprzednich. Wśród powstałych w 2010 roku przedsiębiorstw najwyższy udział w strukturze miały przedsiębiorstwa z sekcji handel i naprawa pojazdów (30%), następnie wysoki udział miało budownictwo (17,2%) oraz działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (10,1%), przemysł stanowił 9,2%, pozostałe sekcje wykazały niewielki udział. Uwagę przedsiębiorstw powstałych w 2010 roku zwraca podawane źródło finansowania podejmowanej działalności: 74,8% stanowiły środki własne, 2,4% środki od rodziny i znajomych, 4,6% to kredyty bankowe a 18,1% środków pochodziła z innych źródeł. Przyglądając się strukturze źródeł finansowania podejmowanej działalności ze względu na sekcje należy stwierdzić, że dominującym źródłem finansowania także były środki własne. Pocieszającym jest fakt, że wśród osób fizycznych podejmujących działalność jest coraz więcej ludzi młodych, grupa poniżej 30 lat stanowiła 36,4% a w wieku ,2%. W porównaniu z latami wcześniejszymi korzystnej zmianie uległa także struktura wykształcenia właściciela: wykształcenie podstawowe stanowiło 2,5%, zasadnicze zawodowe 16,1%, średnie 40,3%, wyższe i pomaturalne 41,1%. W przedsiębiorstwach powstałych w 2010 roku pracowało osób, najwięcej osób znalazło zatrudnienie w handlu i naprawie pojazdów samochodowych (31,1%), w przemyśle pracowało 16%, w budownictwie 13,2%. W 2006 roku zostało zarejestrowanych 241,4 tys. przedsiębiorstw, przy czym po okresie pięciu lat na rynku pozostało 75,5 tys. przedsiębiorstw. Najtrudniejszym okresem dla powstających przedsiębiorstw był pierwszy rok działalności, po roku działalności przedsięstopy zwrotu z inwestycji (Jajuga, Jajuga 1996: 43). Z definicji tych wynikają pewne cechy inwestycji, do których należy zaliczyć: czas realizacji inwestycji, wielkość nakładów, przyszłe korzyści oraz podejmowane ryzyko. Dla potrzeb dalszych rozważań słusznym wydaje się zwrócenie uwagi na podstawowe rodzaje inwestycji. Podziału inwestycji można dokonać ze względu na różne kryteria. Uwzględniając czas realizacji wyróżniamy inwestycje długoterminowe (ponad 1 rok) oraz inwestycje krótkoterminowe (do 1 roku). Ze względu na cel można wyróżnić: inwestycje odtworzeniowe, których zadaniem jest utrzymanie zdolności produkcyjnych na takim samym poziomie, poprzez wymianę zużywających się składników majątkowych w celu eliminacji wzrostu kosztów produkcji; inwestycje modernizacyjne prowadzące do przebudowy maszyn w celu ich unowocześnienia, a w dalszej konsekwencji obniżki kosztów; inwestycje rozwojowe odpowiadające obecnemu postępowi technicznemu. Kierując się przedmiotem inwestycji wyróżniamy: inwestycje rzeczowe stanowiące majątek trwały przedsiębiorstwa (zakup maszyn, urządzeń technicznych, gruntów, środków transportu i inne); inwestycje finansowe (zakup papierów wartościowych, zakładanie lokat bankowych); inwestycje w kapitał ludzki. Inwestycje odgrywają znaczącą rolę w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa i wpływają na (Zachorowska 2006): tempo rozwoju gospodarczego kraju poprzez poprawę koniunktury gospodarczej oraz spadek bezrobocia; tworzenie i unowocześnianie majątku trwałego we wszystkich dziedzinach działalności, co pozwala na wzrost zdolności produkcyjnych i usługowych oraz poprawę warunków życia i pracy danego społeczeństwa; wyrównywanie poziomu rozwoju gospodarczego na różnych obszarach; tworzenie warunków do unowocześniania struktury gospodarki danego kraju; wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw, tworzenie nowych miejsc pracy. Przyczyn podejmowania wyzwań inwestycyjnych należy upatrywać w zwiększaniu zysku, wzroście produkcji, poprawie jakości oferowanych produktów i usług oraz ograniczeniu kosztów działania. Przy podejmowaniu działalności inwestycyjnej należy kierować się zasadą opłacalności inwestycji, która wymaga zastosowania takiego sposobu inwestowania, który spowoduje osiągnięcie odpowiedniej relacji między uzyskanymi efektami a poniesionymi nakładami (Nowak, Pielichaty, Poszwa 1999: 20). Inwestycje ze względu na oczekiwania co do przyszłych korzyści finansowych odgrywają dużą rolę w działalności przedsiębiorstwa, wspomagają jego rozwój oraz wpływają na poprawę pozycji na rynku. Dynamika nakładów inwestycyjnych 17

20 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 Tabela 1. Przedsiębiorstwa powstałe w 2006 r. i aktywne w okresie 5 lat oraz wskaźnik ich przeżycia Rok zarejestrowania Ogółem W tym aktywne / / 2007 Wskaźnik przeżycia ,5 75,3 81,9 88,2 86, ,7 76,5 80,4 85,4 85, ,4 76,3 80,3 81, ,0 77,6 73, ,8 70, ,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie Warunki powstania i działania oraz perspektywy rozwojowe polskich przedsiębiorstw powstałych w latach , (2012) Warszawa: GUS oraz Warunki powstania i działania oraz perspektywy rozwojowe polskich przedsiębiorstw powstałych w latach , (2013) Warszawa: GUS. 2009/ / / / 2011 biorstw powstałych w 2006 roku na rynku funkcjonowało 66,5% przedsiębiorstw. W roku 2008 wskaźnik przeżywalności wyniósł 75,3%, w ,9%, w roku ,2%, zaś w ,4%. Przytoczone dane potwierdzają, że najtrudniejszym okresem w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa jest pierwszy rok działalności. Warto także zwrócić uwagę na liczbę przedsiębiorstw, które utrzymały się na rynku po pięcioletnim okresie działalności: dla przedsiębiorstw, które powstały w 2006 roku było to 31%, dla powstałych w 2007 było to 32%. W przypadku przedsiębiorstw powstałych w 2008 roku po czteroletnim okresie działalności zaobserwowano 38% nadal funkcjonujących przedsiębiorstw natomiast dla 2009 roku, po trzyletnim okresie zaobserwowano 44%. Tabela 1 przedstawia ogólny obraz tendencji rozwojowych przedsiębiorstw w latach W latach liczba przedsiębiorstw nowo zarejestrowanych systematycznie wzrastała (por. tabela 1), w roku 2008 osiągnęła prawie 300 tysięcy podmiotów. Od roku 2009 obserwuje się znaczny spadek liczby rejestracji nowych przedsiębiorstw. Tabela 2 przedstawia strukturę przedsiębiorstw według uzyskanego wyniku finansowego. Dane zawarte w tabeli 2 potwierdzają hipotezę o trudnościach przedsiębiorstw w początkowym okresie funkcjonowania. Przedsiębiorstwa powstałe w 2006 roku i nadal aktywne w 2011 roku w prawie 85% wykazywały zysk, wśród przedsiębiorstw powstałych w 2010 roku 77,4% wykazało zysk, natomiast 22,6% przedsiębiorstw wykazało stratę. Skala dokonywanych w gospodarce inwestycji świadczy o poziomie rozwoju gospodarczego kraju. Okresy, w których obserwujemy wysokie tempo inwestowania wskazują na dobrą koniunkturę gospodarczą, natomiast lata, w których następuje spadek procesów inwestycyjnych świadczą o problemach gospodarczych danego kraju. W Polsce dynamika nakładów inwestycyjnych przebiegała nierównomiernie, w początkowym okresie lat osiemdziesiątych obserwowany był wzrost nakładów inwestycyjnych, Tabela 2. Struktura przedsiębiorstw według uzyskanego wyniku finansowego Wynik finansowy w 2011 r. Wyszczególnienie zysk strata przedsiębiorstwa powstałe w 2010 r. i aktywne w 2011 r. 77,4 22,6 przedsiębiorstwa powstałe w 2009 r. i aktywne w 2011 r. 82,1 17,9 przedsiębiorstwa powstałe w 2008 r. i aktywne w 2011 r. 86,7 13,3 przedsiębiorstwa powstałe w 2007 r. i aktywne w 2011 r. 84,4 15,6 przedsiębiorstwa powstałe w 2006 r. i aktywne w 2011 r. 84,9 15,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie Warunki powstania i działania oraz perspektywy rozwojowe polskich przedsiębiorstw powstałych w latach , (2012) Warszawa: GUS. ale już od 1985 roku następowało spowolnienie nakładów inwestycyjnych. W latach miał miejsce wyraźny wzrost poziomu nakładów inwestycyjnych, niemniej jednak rok 1998 przyniósł kolejny spadek. Lata to okres kolejnych spadków, w roku 2001 w porównaniu z rokiem 2000 nakłady inwestycyjne spadły o 9,5%, w roku 2002 spadek wyniósł 10%. Od roku 2003 obserwujemy powolny wzrost nakładów inwestycyjnych, który przebiegał w różnym tempie, niemniej jednak po 2003 roku nie wystąpiły już tak silne spadki w poziomie nakładów inwestycyjnych, jak miało to miejsce w okresach wcześniejszych (por. tabela 3). W roku 2012 w porównaniu z rokiem 2011 nastąpił spadek dynamiki nakładów inwestycyjnych o 2,4%. Sytuacja taka świadczy o pojawieniu się niekorzystnej sytuacji w dziedzinie inwestowana. Znaczną poprawę sytuacji obserwujemy porównując kolejne lata z rokiem 2000, gdyż od roku 2006 nastąpił wyraźny wzrost nakładów inwestycyjnych. Przedsiębiorcy w finansowaniu inwestycji, pomimo wielu możliwości, wykazują dużą ostrożność wynikającą z niepewności odnośnie przyszłej sytuacji przedsiębiorstwa 18

21 Agata Szczukocka Wpływ inwestycji na... Tabela 3. Dynamika nakładów inwestycyjnych w latach Wyszczególnienie nakłady inwestycyjne ogółem (ceny bieżące) indeksy rok poprzedni=100 indeksy 2000=100 w tym na budynki i budowle (rok poprzedni =100) ,4 90,5 90,0 100,6 106,5 107,7 116,8 120,4 110,7 99,2 100,2 110,6 97,6 100,0 90,5 81,5 82,0 87,3 94,0 109,8 132,2 146,3 145,1 145,4 160,8 156,9 100,2 90,8 90,4 101,7 104,8 107,6 114,9 117,3 109,3 107,8 103,0 109,4 98,5 2000= ,0 90,8 82,1 83,5 87,5 94,2 108,2 126,9 138,7 149,5 154,0 168,5 166,0 na maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia (rok poprzedni=100) 97,6 93,6 91,4 98,9 106,4 108,7 115,5 122,5 114,7 90,1 91,9 114,8 98,4 2000= ,0 93,6 85,6 84,7 90,1 97,9 113,1 138,5 158,9 143,2 131,6 150,7 148,3 na środki transportu (rok poprzedni=100) 121,6 82,2 84,5 100,9 117,3 106,0 128,2 131,8 106,4 82,7 110,1 107,3 89,6 2000= ,0 82,2 69,5 70,1 82,2 87,1 111,7 147,2 156,6 129,5 142,6 153,0 137,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie [ ]. oraz ryzyka rynkowego. Uważa się, że nadchodzące spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego może spowodować wyhamowanie tempa wzrostu inwestycji. Analizie poddano trzy rodzaje inwestycji jakie ponoszą przedsiębiorstwa. W przypadku nakładów inwestycyjnych przeznaczonych na budynki i budowle w analizowanym okresie w odniesieniu do roku 2000 obserwujemy znaczną poprawę sytuacji, zwłaszcza od roku 2006 nastąpił wyraźny wzrost inwestycji. W roku 2012, w porównaniu z rokiem 2000, miał miejsce 66% wzrost nakładów inwestycyjnych. Podobną sytuację obserwujemy w przypadku inwestycji na maszyny, urządzenia techniczne i narzędzia. Do 2005 roku, w porównaniu z rokiem 2000, obserwujemy spadek nakładów, Wykres 1. Poziom nakładów inwestycyjnych w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie [ ]. zdecydowana poprawa sytuacji jest obserwowana od roku W roku 2012, w porównaniu do roku 2000, nastąpił wzrost nakładów o prawie 50%. W przypadku nakładów na środki transportu, od roku 2006 obserwujemy także wzrost wielkości nakładów, niemniej jednak należy zauważyć, że najwyższy wzrost miał miejsce w 2008 roku w porównaniu z 2000 rokiem, w 2012 roku był to wzrost o 37%. Wykres 1 przedstawia poziom nakładów inwestycyjnych w latach Celem podejmowania nakładów inwestycyjnych jest stworzenie nowych środków trwałych lub ulepszenie już istniejących obiektów. Niemniej jednak inwestowanie jest procesem kosztownym, wymagającym zaangażowania kapitału własnego lub obcego. Na uwagę zasługuje zmniejszająca się rola kredytu bankowego, w roku 2007 udział kredytu bankowego w finansowaniu nakładów inwestycyjnych wynosił 30,6% (por. tabela 4) natomiast udział kredytu bankowego wśród przedsiębiorstw inwestycyjnych powstałych w 2010 roku wynosił tylko 18,4%. Odwrotne proporcje miały miejsce po stronie innych źródeł finansowania nakładów inwestycyjnych. Interesujących spostrzeżeń na temat źródeł finansowania nakładów inwestycyjnych dostarczają dane zawarte w tabeli 4. Wśród przedsiębiorstw rozpoczynających działalność inwestycyjną w badanym okresie, dominującym źródłem finansowania nakładów inwestycyjnych były środki własne, w 2007 roku było to 6,9% natomiast w 2010 roku udział innych źródeł wzrósł prawie dwukrotnie wynosząc 13,1%. 19

22 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 Tabela 4. Struktura przedsiębiorstw inwestujących i nadal aktywnych w 2011 roku według źródeł finansowania nakładów inwestycyjnych Źródło finansowania nakładów inwestycyjnych Wyszczególnienie przedsiębiorstwa inwestycyjne powstałe w 2010 r. i nadal aktywne w 2011 r. przedsiębiorstwa inwestycyjne powstałe w 2010 r. i nadal aktywne w 2011 r. przedsiębiorstwa inwestycyjne powstałe w 2008 r. i nadal aktywne w 2011 r. przedsiębiorstwa inwestycyjne powstałe w 2007 r. i nadal aktywne w 2011 r. środki własne kredyt bankowy inne 68,5 18,4 13,1 69,4 21,6 9,1 66,6 25,4 8,0 62,5 30,6 6,9 Źródło: opracowanie własne na podstawie Warunki powstania i działania oraz perspektywy rozwojowe polskich przedsiębiorstw powstałych w latach , (2012) Warszawa: GUS. Przedsiębiorstwa w okresie swej działalności korzystają z różnych źródeł finansowania. Oprócz zaangażowania środków własnych wykorzystują zewnętrzne źródła finansowania, które możemy podzielić na długo i krótkoterminowe. Zobowiązania długoterminowe mają miejsce wówczas, gdy okres ich spłaty jest dłuższy niż rok, zobowiązania krótkoterminowe, dla których okres spłat jest krótszy niż rok. Tablica 5 przedstawia rodzaje zobowiązań oraz ich kwoty. W roku 2010, w porównaniu z rokiem 2009, nastąpił wzrost zobowiązań ogółem o 6,6%, przy czym zobowiązania długoterminowe wzrosły o 5,6%, a zobowiązania krótkoterminowe o 7,2%. Wśród zobowiązań krótkoterminowych w roku 2010, w porównaniu z rokiem 2009, o prawie 3% spadł poziom kredytów i pożyczek, natomiast o około 9% wzrosły zobowiązania z tytułu usług i dostaw oraz podatków i ceł. W roku 2010, w porównaniu z rokiem 2005, nastąpił wzrost zobowiązań ogółem o około 60%, przy czym zobowiązania długookresowe wzrosły o prawie 67%, a zobowiązania krótkoterminowe o 56%. W roku 2011 zobowiązania krótkoterminowe przedsiębiorstw wynosiły 55,6%, zobowiązania długoterminowe 44,4% w tym 33,8% przypadało na kredyty i pożyczki. Porównując dane z tytułu zobowiązań z ostatnich lat z wynikami z 2005 roku obserwujemy wyraźne zmiany, szczególnie w obszarze zobowiązań z tytułu kredytów i pożyczek. Podejmowanie działalności gospodarczej, a w szczególności inwestycyjnej wymaga od inwestorów głębokiej znajomości rynku, ryzyka na jakie narażona jest działalność oraz metod jego ograniczania. Należy także pamiętać o zachowaniu odpowiedniej proporcji w kapitałach zaangażowanych w finansowanie działalności przedsiębiorstwa. Podsumowanie Przetrwanie i rozwój przedsiębiorstw zależy od wielu czynników, między innymi od warunków w jakich powstają, dostępu do kapitału, trafności podejmowanych decyzji, a także osiąganego wyniku finansowego. Przytoczone dane i ich analiza potwierdzają, że najtrudniejszym okresem w działalności przedsiębiorstwa jest pierwszy rok. Wskaźnik przeżywalności po okresie pierwszego roku wynosił około 75% (różnie dla kolejnych lat). Dla przedsiębiorstw powstających w kolejnych latach przeżywalność do czwartego roku działania stopniowo wzrasta, po pięcioletnim okresie funkcjonowania na rynku wskaźnik ten kształtuje się na poziomie 30%. Dokonując podsumowania rozważań na temat roli i znaczenia inwestycji należy zwrócić uwagę na trudności, z jakimi w okresie swej działalności borykają się przedsiębiorstwa. Wśród przedsiębiorstw powstałych w 2010 roku jedynie 48% przedsiębiorstw nie wykazywało żadnych Tabela 5. Zobowiązania przedsiębiorstw Długoterminowe Krótkoterminowe Wyszczególnienie Ogółem razem w tym kredyty i pożyczki razem kredyty i pożyczki w tym zobowiązania z tytułu usług i dostaw zobowiązania z tytułu podatków, ceł i innych świadczeń , , , , , , , , , , , , , ,0 2009/ ,6 158,0 167,7 146,0 151,2 138,4 119, , , , , , , ,0 2010/ ,6 105,6 104,0 107,2 97,7 109,9 109,3 2010/ ,6 166,8 174,5 156,5 147,7 152,0 130,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2011, (2012) Warszawa: GUS. 20

23 Agata Szczukocka Wpływ inwestycji na... trudności, związanych z rozpoczęciem i prowadzeniem swej działalności. Po roku działalności 37,5% wskazywało na trudności popytowe, 3,2% na trudności podażowe, a 11,3% na trudności popytowe i podażowe. Wśród trudności zaliczanych do popytowych największym problemem była zbyt duża konkurencja na rynku, dlatego też jednym ze sposobów przeciwdziałania temu jest umiejętne inwestowanie. Henzel (2005: 298) uważa, że powodzenie przedsięwzięcia inwestycyjnego, a w szczególności jego sukces finansowy, zależy od decyzji podejmowanych przez inwestora w całym procesie przygotowania i realizacji inwestycji. Ponoszone nakłady inwestycyjne wpływają nie tylko na przetrwanie przedsiębiorstw, ale także na ich rozwój. Rynek daje wiele możliwości związanych z pozyskaniem kapitału, zwłaszcza po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, zwiększyły się szanse na pozyskanie środków na inwestycje bezpośrednie. Problemem pozostaje jednak wybór właściwej drogi inwestycyjnej, która w przyszłości będzie przynosiła zyski. Utrzymanie wysokiej stopy wzrostu gospodarczego państwa w dużej mierze zależy od poziomu inwestycyjnego, pociąga to za sobą dążenie do stwarzania jak najdogodniejszych warunków inwestycyjnych. Przeprowadzona na podstawie danych statystycznych analiza pozwala stwierdzić, że w dobie szybkiego postępu technicznego i silnej konkurencji jedyną szansą na przetrwanie i rozwój zapewnia przedsiębiorstwu nowoczesność i innowacyjność. Podołanie takim wyzwaniom wymaga jednak podejmowania odpowiednich działań inwestycyjnych. Bibliografia 1. Henzel H., (2005) Współczesne kierunki inwestowania formy i efekty, Katowice: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. K. Adamieckiego w Katowicach. 2. Jajuga K., Jajuga T., (1996) Inwestycje, instrumenty finansowe, ryzyko finansowe, inżynieria finansowa, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 3. Jaworski J., (2010) Teoria i praktyka zarządzania finansami w przedsiębiorstwie, Warszawa: Wydawnictwo CeDeWu. 4. Nowak E., Pielichaty E., Poszwa M., (1999) Rachunek opłacalności inwestowania, Warszawa: Wydawnictwo PWE. 5. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2011, (2012) Warszawa: Wydawnictwo GUS. 6. Różański J., (2006) Inwestycje rzeczowe i kapitałowe, Warszawa: Wydawnictwo Difin. 7. Rudkowski A., (2010) Zarządzanie finansami, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 8. Strużycki M., red., (2004) Zarządzanie przedsiębiorstwem, Warszawa: Wydawnictwo Difin. 9. Walczak M., red., (2003) Analiza finansowa w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Warszawa: Wydawnictwo Difin. 10. Warunki powstania i działania oraz perspektywy rozwojowe polskich przedsiębiorstw powstałych w latach , (2012) Warsza wa: Wydawnictwo GUS. 11. Warunki powstania i działania oraz perspektywy rozwojowe polskich przedsiębiorstw powstałych w latach , (2013) Warsza wa: Wydawnictwo GUS. 12. Zachorowska A., (2006) Ryzyko działalności inwestycyjnej przedsiębiorstw, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. R E K L A M A 21

24 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 Wpływ interesariuszy na zarządzanie przedsiębiorstwem Influence of Stakeholders on Company Management Magdalena Ciepiela, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie STRESZCZENIE Celem niniejszego artykułu jest określenie znaczenia interesariuszy dla funkcjonowania przedsiębiorstwa oraz identyfikacja zakresu ich wpływu. Wzajemne oddziaływanie pomiędzy przedsiębiorstwem a otoczeniem wymaga poznania oczekiwań interesariuszy i świadomego kształtowania relacji z nimi. Analiza interesariuszy przedstawiona w artykule wskazuje na ich wysokie znaczenie dla powodzenia funkcjonowania przedsiębiorstwa oraz wskazuje na konieczność uwzględniania ich oczekiwań w związku z jego działalnością. Zarządzanie relacjami z interesariuszami staje się fundamentalnym elementem budowania strategii społecznej odpowiedzialności, a tym samym strategii biznesowej. Najważniejszym interesariuszem przedsiębiorstwa są pracownicy, którzy stanowią kluczową rolę dla jego istnienia i rozwoju. Podstawą relacji pomiędzy przedsiębiorstwem a otoczeniem jest zaufanie, które stanowi kapitał niematerialny. The aim of this article is to define the role of stakeholders and to identify the range of their influence on the company. The common interaction between a company and its environment requires knowing the stakeholders expectations, and conscious building of relations. The analysis of stakeholders has presented their importance in a successful business activity and indicates a necessity of including their expectations. The stakeholder management becomes a fundamental part of building a corporate social responsibility strategy and the business strategy at the same time. The most important stakeholders are employees of the company, who are vital for the company s existence and development. Trust, which is the intangible asset of the company, is the basis of the relations between the company and its environment. ABSTRACT Wstęp Przedsiębiorstwa prowadzą działalność w określonych warunkach gospodarczych i społecznych. Fakt funkcjonowania w otoczeniu sprawia, że przedsiębiorstwa wchodzą w interakcje z innymi podmiotami oraz osobami, co oznacza, że posiadają one sfery wpływu. Poprawna identyfikacja sfer wpływu umożliwia określenie oczekiwań stawianych przedsiębiorstwom przez różne grupy osób i podmiotów (interesariuszy) i tym samym określenie ich zakresu odpowiedzialności. Przed firmami pojawią się nowe wyzwania i nowe obowiązki. Podstawowym obowiązkiem firmy jest prowadzenie zyskownej działalności zgodnie z prawem, jednak zaraz potem oczekuje się, że przedsiębiorstwa będą także generować korzyści dla otoczenia, będą wspierały rozwój lokalnej społeczności, będą pionierami we wdrażaniu innowacyjnych i oszczędnych rozwiązań, będą miejscem rozwoju kompetencji kadr, a także, że będą skupiały inne podmioty wokół idei społecznej odpowiedzialności i będą stanowiły dobry przykład. Identyfikacja interesariuszy oraz ich dogłębna analiza są fundamentalnymi elementami budowania strategii społecznej odpowiedzialności, a tym samym strategii biznesowej. W efekcie zachodzących zmian oraz nowoczesnego podejścia do zarządzania interesariusze coraz częściej są angażowani w procesy zarządcze przedsiębiorstw, są angażowani w funkcjonowanie przedsiębiorstwa na każdym etapie jego działalności, a osoby zarządzające coraz częściej uwzględniają ich oczekiwania w procesie zarządzania. Dzieje się tak, ponieważ tworzenie zrównoważonej wartości to przyjęcie zobowiązania, opisującego konkretną wizję pożądanej przyszłości, do której dąży firma, poprzez łączenie nadrzędnej dla firmy wartości dla akcjonariuszy z wartością dla interesariuszy (Rok 2013: 143). Na etapie budowania strategii, firmy dokonują analizy otoczenia, w tym prowadzą także badania interesariuszy, ponieważ to czynniki wewnętrzne, jak i zewnętrzne wpływają na działania podejmowane przez przedsiębiorstwa. Zarówno czynniki makro, jak i mikroekonomiczne stanowią źródła bodźców, które determinują aktywność przedsiębiorstw oraz wpływają na podejmowane decyzje oraz ich innowacyjny charakter. Do czynników makroekonomicznych należy zaliczyć przede wszystkim czynniki prawne, ekonomiczne, polityczne, społeczne, z kolei wśród determinant mikroekonomicznych 22

25 Magdalena Ciepiela Wpływ interesariuszy na... Zgodnie z definicją R.E. Freemana (1984) interesariuszem jest każdy podmiot, który może wpływać na przedsiębiorstwo oraz pozostaje pod wpływem jego działalności. Jest to jedna z pierwszych definicji określających interesariuszy zaproponowana w latach 80. XX wieku, choć sama dyskusja na ten temat toczyła się już od lat 60. J. Andriof i S. Waddock (2002: 29) dokonali analizy literatury naukowej nt. interesariuszy, z której wynika, że pierwsze wzmianki nt. interesariuszy pojawiły się już w 1938 roku u Ch. Barnarda, a pierwsza definicja interesaznajdują się relacje z klientami, dostawcami, społecznością lokalną i innymi interesariuszami (Janasz 2004: 52). Dogłębna analiza otoczenia dostarcza przedsiębiorstwom wiedzy na temat oczekiwań poszczególnych grup interesariuszy oraz może stanowić podstawę do wypracowania innowacyjnych rozwiązań, dlatego cechą wspólną kompleksowych strategii społecznej odpowiedzialności przyjętych przez firmy jest identyfikacja interesariuszy oraz uwzględnienie ich potrzeb i oczekiwań w procesie planowania strategicznego. Celem niniejszego artykułu jest określenie znaczenia interesariuszy dla funkcjonowania przedsiębiorstwa oraz identyfikacja obszaru ich wpływu. Celem jest także umiejscowienie roli interesariuszy w zarządzaniu przedsiębiorstwem, a także wskazanie na rolę pracowników, jako głównych interesariuszy. Metodologia uwzględnia przegląd dostępnych opracowań naukowych obejmujących tematykę społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw. Wpływ otoczenia na przedsiębiorstwo Obecność w otoczeniu rynkowym wymaga od przedsiębiorstw analizy środowiska, w którym funkcjonują, co ma pragmatyczny wymiar w procesie zarządzania. Celem takiej analizy środowiska jest rozszerzenie horyzontów oraz nakreślanie odpowiedzi na strategiczne pytania stawiane przez menadżerów m.in.: jakie są granice otoczenia, co wpływa na atrakcyjność branży, jakie organizacje z otoczenia mogą mieć wpływ na przedsiębiorstwo, jakie są szanse i zagrożenia oraz wiele innych strategicznych pytań, które należy sobie zadać podczas zarządzania firmą (Obłój 2007: ). Jak podkreśla R.W. Griffin (Griffin 2004: 75-77) osoby zarządzające powinny być świadome otoczenia oraz powinny utrzymywać skuteczne dopasowanie pomiędzy organizacją i otoczeniem, powinny także być świadome, jakie jest środowisko wewnętrzne. Otoczenie zewnętrze można podzielić na dwa rodzaje ogólne, rozumiane jako zbiór wymiarów i sił tworzących ogólny kontekst działalności oraz zadaniowe, rozumiane jako organizacje mogące wywierać wpływ na przedsiębiorstwo. Jak dalej precyzuje Griffin, otoczenie ogólne to zestaw wszystkich warunków, które mogą wpływać na organizację, i które można podzielić na następujące grupy: wymiar ekonomiczny, wymiar techniczny, wymiar społeczno-kulturowy, wymiar polityczno-prawny, wymiar międzynarodowy. Z kolei w otoczeniu zadaniowym wymienia: konkurentów, klientów, dostawców, regulatorów, agencje regulacyjne, grupy interesu, partnerów strategicznych. W otoczeniu wewnętrznym przedsiębiorstwa znajdują się właściciele, zarząd, pracownicy oraz fizyczne środowisko pracy. Obok takiego zdefiniowania otoczenia warto także przytoczyć inny podział na otoczenia dalsze oraz bliższe, który został opisany przez Obłoja (Obłój 2007: 208). Zgodnie z takim podziałem otoczenie bliższe rozumiane jest jako otoczenie, które może wpływać na firmę, i na które również firma może mieć wpływ. Z kolei otoczenie dalsze to takie, w którym zachodzące zmiany wywierają wpływ na firmę, ale na które firma nie ma żadnego wpływu. Mnogość wydarzeń oraz podmiotów, które mogą wywierać wpływ na organizację sprawia, że koniecznym staje się dogłębne poznanie i zrozumienie otoczenia oraz zarządzanie możliwymi interakcjami zachodzącymi pomiędzy otoczeniem a przedsiębiorstwem oraz interakcjami zachodzącymi wewnątrz przedsiębiorstwa. Celem analizy środowiska firmy jest zrozumienie konfiguracji zjawisk i trendów, które są dla firmy istotne, ale których wpływ nie jest oczywisty (Obłój 2007: 207). Literatura naukowa proponuje wiele metod służących analizie otoczenia, jednak ich prezentacja nie jest celem niniejszego artykułu. Co wymaga jednak podkreślenia, to fakt, że nawet zarządzanie w oparciu o przeprowadzoną analizę otoczenia nie zawsze umożliwia przedsiębiorstwom utrzymanie preferowanej pozycji wobec otoczenia. Należy w tym miejscu uwzględnić dynamikę otoczenia oraz nieustannie zachodzące zmiany. Skuteczność organizacji zależy od tego, jak menadżerowie postrzegają swoje otoczenie, jak reagują na zachodzące zmiany i jak na nie wpływają (Griffin 2004: 97). Relacje, które występują między przedsiębiorstwem a otoczeniem mogą być celowe, niezamierzone, pożądane lub niepożądane, natomiast oczekiwania i działania poszczególnych grup interesariuszy mogą mieć znaczny wpływ na kierunki rozwoju przedsiębiorstwa. Z tego powodu działalność gospodarcza i społeczna tworzą system współzależny, a wzajemne oddziaływanie pomiędzy przedsiębiorstwem a otoczeniem wymaga poznania oczekiwań interesariuszy i świadomego kształtowania relacji z nimi (Adamczyk 2009: 77). Definicja interesariusza zakres odpowiedzialności przedsiębiorstwa 23

26 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 riuszy została zamieszczona w 1963 roku w wewnętrznym memorandum Instytutu Badań Stanforda. Zaprezentowane w opracowaniu Laszlo (2005) ogólnosystemowe podejście (Whole-System Approach) wskazuje na liczne grupy, na które firma może oddziaływać i za które powinna brać odpowiedzialność. Wśród głównych interesariuszy przedsiębiorstwa znajdują się klienci, pracownicy, akcjonariusze, społeczności lokalne, rząd, partnerzy biznesowi, dostawcy, media, inwestorzy, organizacje krajowe i międzynarodowe, środowisko. Koncepcja interesariuszy może być uznana za przełomową i kontrowersyjną, ponieważ zgodnie z tą teorią zaczęto postulować, aby przedsiębiorstwa przynosiły zyski nie tylko akcjonariuszom (właścicielom), ale także innym grupom ludzi i podmiotów, którzy nie są formalnie powiązani z przedsiębiorstwem. Teoria ta wskazuje także na możliwość odnoszenia przez interesariuszy korzyści finansowych oraz niefinansowych z działalności firmy. Z biegiem lat badania nad teorią interesariuszy stawały się coraz bardziej zaawansowane i skupiały się na definiowaniu koncepcji interesariuszy oraz klasyfikowaniu interesariuszy do różnych kategorii w celu zrozumienia poszczególnych powiązań pomiędzy nimi a firmą. Relacje z interesariuszami Zaangażowanie interesariuszy polega na budowaniu i utrzymywaniu z nimi długotrwałych i przejrzystych relacji. Z analizy literatury naukowej (Rok 2013: 93-94) wynika, że interesariuszy można podzielić na dwie grupy: interesariusze pierwszoplanowi, kontraktowi, techniczni, wewnętrzni zalicza się do nich pracowników, klientów, kontrahentów, inwestorów; interesariusze drugoplanowi, kontekstowi, instytucjonalni, zewnętrzni zalicza się do nich przedstawicieli społeczności lokalnej, organizacje pozarządowe, środowisko przyrodnicze, media, administrację publiczną. Sama identyfikacja interesariuszy i ich udział w procesie zarządzania leżą u podstaw społecznej odpowiedzialności firmy. Przedsiębiorstwa realizujące strategie społecznej odpowiedzialności dokonują szczegółowej analizy interesariuszy oraz okresowo przeprowadzają badania, aby poznać ich opinie i oczekiwania względem siebie. Wielość interesów i celów poszczególnych grup oraz samej firmy sprawia, że niejednokrotnie mają one wspólne interesy lub też pojawia się konflikt interesów. Interesariusze przedsiębiorstwa mogą stanowić cenne źródło informacji, dlatego prowadzenie aktywnego dialogu może w efekcie przyczynić się do zwiększania wartości firmy. Analiza otoczenia firmy i grup interesariuszy jest źródłem wiedzy nt. ich oczekiwań oraz może stanowić podstawę do wypracowania nowych, bardziej efektywnych rozwiązań. Jedną z odpowiedzi na szybko zmieniające się otoczenie i możliwości szybkiego komunikowania się pomiędzy uczestnikami życia gospodarczego jest mobilizacja firm do nawiązywania oraz utrzymywania dobrych relacji ze swoimi interesariuszami. Aarnout Loudon, holenderski polityk, stwierdził, że przemysł nie przetrwa ciągłego konfliktu ze społeczeństwem. Dialog, dostosowanie i współpraca nie są luksusem, ale koniecznością (Loudon 1987). Prowadzenie aktywnego dialogu, wzajemne poznawanie potrzeb oraz konsultacje mogą w efekcie przynieść wymierne korzyści. Jednak prawidłowo przeprowadzony proces zaangażowania interesariuszy, zebrania od nich informacji, ich analiza, planowanie działania, a następnie komunikowanie i reagowanie wymaga strategicznego podejścia oraz zaangażowania najwyższego kierownictwa. Istotnym elementem na etapie analizowania oczekiwań interesariuszy jest równoważenie ich oczekiwań. Prawidłowe równoważenie tych oczekiwań (Reynolds, Schulz, Hekman 2006: 286) opiera się na ocenie, ważeniu oraz adresowaniu konkurujących ze sobą żądań interesariuszy, czyli tych, którzy mają faktyczny interes w związku z działaniami podejmowanymi przez przedsiębiorstwo. Dopiero na podstawie takiej analizy w przedsiębiorstwie może zostać podjęta decyzja odnośnie sposobów oraz zakresu współpracy z interesariuszami. W długim okresie niezbędna jest współpraca pomiędzy firmą a jej interesariuszami. Spełnianie jedynie swoich oczekiwań przez każdą ze stron będzie przynosiło korzyści tylko w krótkim okresie. Każde zachowanie i każda decyzja może wywierać pozytywny lub negatywny wpływ na interesariuszy, a krótkoterminowe rozwiązania uwzględniające wyłącznie własne potrzeby każdej ze stron uniemożliwią korzyści w długim okresie. Takie ujęcie oznacza, że do funkcji przedsiębiorstwa nie należy już tylko generowanie zysków, ale także ponoszenie odpowiedzialności za efekty swojej działalności. Prawidłowe zidentyfikowanie sfer wpływu przedsiębiorstwa oraz określenie interesariuszy, powinno stanowić punkt wyjścia do stworzenia mapy relacji przedsiębiorstwa z otoczeniem. Mapa taka powinna uwzględniać oczekiwania względem przedsiębiorstwa, a także wartości, które mogą osiągać interesariusze. W celu przybliżenia szerokiego zakresu możliwych interakcji oraz powiązań z interesariuszami, w tabeli 1 przedstawione zostały wyniki analizy, która prezentuje najistotniejsze oczekiwania oraz wartości w odniesieniu do głównych interesariuszy (analiza na podstawie opracowań: Paliwody-Matiolańskiej 2009: 60-62, oraz Adamczyka 2009: 87-88). Celem tej analizy 24

27 Magdalena Ciepiela Wpływ interesariuszy na... jest wskazanie na szeroki zakres kwestii, jakie mogą być adresowane względem przedsiębiorstwa, na które musi ono odpowiadać, a które niejednokrotnie nie są bezpośrednio związane z jego działalnością. Wielość interesów oraz możliwych interakcji występujących pomiędzy firmą a otoczeniem powoduje, że przedsiębiorstwa powinny świadomie uczestniczyć w kontaktach ze swoimi interesariuszami i powinny odpowiednio adresować swoje działania w odpowiedzi na poruszane kwestie. Takie podejście często znajduje odzwierciedlenie w samej strategii społecznej odpowiedzialności. Tabela 1. Oczekiwania oraz wartości dla interesariuszy Interesariusz Oczekiwania Wartość Akcjonariusze i właściciele Pracownicy Kooperanci, dostawcy Klienci Konkurenci Instytucje finansowe Instytucje rządowe i społeczne Społeczności lokalne, krajowe, regionalne - wzrost wartości firmy - maksymalizacja wartości akcji - rzetelna i kompleksowa informacja - przestrzeganie norm i regulacji - kompetentne organy zarządzające - pozytywny wizerunek - zadowalające wynagrodzenie - wypełnianie zobowiązań wobec pracowników - rzetelna i kompleksowa informacja - możliwość rozwoju - zadowolenie z pracy - bezpieczne warunki pracy - efektywne zarządzanie firmą - wiarygodność finansowa partnera - wywiązywanie się ze zobowiązań - opłacalność ekonomiczna - etyka działania - kultura i profesjonalizm działania - współpraca - jakość komunikacji - cechy, jakość i funkcjonalność produktu - przejrzysta i dostępna informacja - atrakcyjny projekt produktu - profesjonalny proces zakupu oraz obsługi klienta - personifikacja relacji z klientem - pozytywny wizerunek firmy - bezpieczeństwo produktu - uczciwa konkurencja - przejrzystość i czytelność działań konkurencji - kultura i etyczność działań biznesowych - zysk w tytułu pożyczenia kapitału - wiarygodne wyniki finansowe - wywiązywanie się ze zobowiązań - jawność, rzetelność i kompleksowość informacji - kompetentne organy zarządzające - przestrzeganie norm prawnych - wpłaty na rzecz funduszy celowych - wspieranie działalności społecznej i charytatywnej - współpraca w zakresie stymulacji rozwoju lokalnego i krajowego - bezpieczna działalność gospodarcza - zapewnienia miejsc pracy - oferowanie godnych i bezpiecznych warunków pracy - ochrona środowiska naturalnego - mecenat i sponsoring lokalnego rozwoju społecznego, kulturalnego, naukowego - wspieranie przemian strukturalnych - zysk z inwestycji - maksymalizowanie wartości firmy - innowacyjność - dobry wizerunek firmy - wynagrodzenia - świadczenia dodatkowe - nowe miejsca pracy - podnoszenie kwalifikacji - równowaga pomiędzy życiem prywatnym a zawodowym - dobry wizerunek firmy - dochód ze sprzedaży - współpraca i lojalność - rozwój organizacyjny - jakość współpracy - innowacyjność - użyteczność z zakupionych produktów i usług - dobry wizerunek firmy, marki - innowacyjność - podnoszenie jakości życia i dobrobytu - niewystępowanie strat z tytułu nieuczciwej konkurencji - niewystępowanie kosztów z tytułu ochrony przed nieuczciwymi praktykami - przedsiębiorcze środowisko - podnoszenie dobrobytu społeczeństwa oraz powiększanie jego siły nabywczej - przychody wynikające z pożyczenia kapitału - podnoszenie dobrobytu społeczeństwa oraz powiększanie jego zdolności kredytowej - przychody z tytułu podatków i innych form zaangażowania przedsiębiorstwa - tworzenie nowych miejsc pracy - likwidacja dysproporcji społecznych poprzez podnoszenie dobrobytu społeczeństwa - ochrona środowiska naturalnego - przychody z tytułu podatków i innych form zaangażowania przedsiębiorstwa - tworzenie nowych miejsc pracy - rozwój regionu - podnoszenie jakości życia - ochrona środowiska naturalnego Źródło: opracowanie na podstawie Paliwoda-Matiolańska A., (2009) Odpowiedzialność społeczna w procesie zarządzania przedsiębiorstwem, Warszawa: Wydawnic two C.H. Beck, s i oraz Adamczyk J., (2009) Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, s

28 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 Zestawienie w tabeli 1 wskazuje jak różne oczekiwania oraz presje mogą być wywierane na firmach. Z kolei same przedsiębiorstwa mają jeszcze inne oczekiwania i cele, wśród których najważniejsze to zwiększenie sprzedaży, wzrost cen akcji, wzrost zysków, ochrona reputacji, unikanie ataków aktywistów i bojkotu produktów, wspieranie przejrzystości prowadzonej działalności, powiększanie wartości firmy i zgłębianie już istniejących relacji. Relacje z interesariuszami wymagają podejścia strategicznego. Efektywne zarządzanie takimi relacjami, zaproponowane przez Adamczyk (Adamczyk 2009: 89-96), uwzględnia sześć etapów: tworzenie mapy relacji interesariuszy; odwzorowanie porozumień interesariuszy; identyfikacja oczekiwań interesariuszy; ustalenie rodzaju władzy interesariuszy; konstruowanie macierzy priorytetów; monitorowanie interesariuszy. Pierwszy etap, opisany także w pierwszej części niniejszego artykułu, opiera się na identyfikacji wszystkich podmiotów, z którymi przedsiębiorstwo może wchodzić w jakiekolwiek relacje. Kolejnym krokiem jest odpowiednie odwzorowanie przynależności poszczególnych interesariuszy do grup interesu. Poznanie porozumień pomiędzy poszczególnymi grupami interesariuszy w danej sprawie umożliwia określenie, w jakim stopniu interesują się nią poszczególni interesariusze, i czy są w stanie współpracować, aby osiągnąć wspólny cel. Taka wiedza umożliwia menadżerom określenie, które podmioty powinny zostać wzięte pod uwagę podczas podejmowania działań. Trzeci etap opiera się na identyfikacji oczekiwań interesariuszy. Działania w tym obszarze powinny umożliwić określenie stopnia zaangażowania poszczególnych interesariuszy oraz ich indywidualne oczekiwania. Przykładowe oczekiwania zostały opisane w tabeli 1. Szczegółowa identyfikacja oczekiwań powinna stanowić bazę w etapie czwartym, w którym określany jest rodzaj władzy interesariuszy, czyli zdolność oraz potencjał do wyegzekwowania oczekiwanego przez nich wyniku. Władza interesariuszy może przejawiać się m.in. poprzez wstrzymanie dostaw, bojkot produktów, zaostrzenie regulacji prawnych, działalność konkurencyjną, aktywizację związków zawodowych. Dynamicznie zmieniające się otoczenie sprawia, że zarówno grupy interesariuszy, jak i ich oczekiwania oraz władza mogą ulegać zmianom. W związku z tym przedsiębiorstwa powinny systematycznie monitorować i aktualizować mapy interesariuszy, ich oczekiwania oraz możliwości działania. Po przeprowadzeniu takiej analizy powinna zostać skonstruowana macierz priorytetów (etap piąty). Macierz priorytetów umożliwia odzwierciedlenie stopnia zaangażowania poszczególnych interesariuszy w konkretne kwestie. Poszczególne problemy w różnym stopniu będą przedmiotem zainteresowania różnych grup interesariuszy, dlatego istotne jest określenie, które grupy oraz w jakim stopniu mogą być zainteresowane daną kwestią oraz z kim mogą współpracować i budować jedną grupę interesu. W związku z ciągle zmieniającymi się warunkami oraz oczekiwaniami interesariuszy należy regularnie monitorować wszystkie grupy interesariuszy oraz aktualizować wypracowane narzędzia (m.in. macierz priorytetów). Fakt, że niektóre grupy są w danym momencie bardzo mocno zaangażowane w konkretny problem społeczny, nie oznacza, że również tak będzie w przyszłości. Wiedza, którą przedsiębiorstwo posiada o interesariuszach może wspierać proces zarządzania strategicznego, ponieważ umożliwia ona identyfikację trendów zachodzących w otoczeniu oraz możliwe interakcje. Pracownik jako najważniejszy interesariusz Szczegółowa analiza głównych grup interesariuszy, ich oczekiwań oraz władzy, jaką dysponują skłania do podkreślenia roli pracowników, którzy znajdują się w grupie interesariuszy wewnętrznych. Niezależnie od faktu, że to oni tworzą firmę i stanowią jeden z jej zasobów, to występują także w roli oddzielnej grupy interesu, która ma swoje wymagania i posiada możliwość ich egzekwowania. Pracownicy oczekują od pracodawcy godnych i bezpiecznych warunków pracy, należytego wynagrodzenia, sprecyzowania oczekiwań oraz dostarczenia odpowiednich narzędzi pracy, możliwości zrzeszania się, możliwości rozwoju i podnoszenia kwalifikacji, współuczestniczenia w podejmowaniu decyzji i zarządzaniu. Zmieniająca się gospodarka sprawiła, że najważniejszy interesariusz firmy, czyli jej pracownik, także ma przed sobą inne wyzwania i zagrożenia, wśród których należy wymienić mniejszą stabilność zatrudnienia, umiejętność pracy w zespole, radzenie sobie ze stresem czy też zachowanie równowagi pomiędzy pracą, a życiem prywatnym (Pocztowski 2003: 42-43). Funkcja personalna ulega przeobrażeniom, a interes pracowników zaczyna być uwzględniany bezpośrednio w zarządzaniu strategicznym. Celem zarządzania kapitałem ludzkim jest zaangażowanie pracowników, co następnie przekłada się na efektywną realizację przyjętej strategii firmy. W związku z tym strategiczne podejście do zarządzania zasobami ludzkimi staje się nieodłącznym elementem zarządzania przedsiębiorstwem. Wpływ interesariuszy ma także istotne znaczenie w zarządzaniu zasobami ludzkimi. Na ich rolę w procesie zarządzania wprost zwrócono uwagę jedynie w Modelu harvardzkim, jednak autorzy innych modeli nie ignorują znaczenia 26

29 Magdalena Ciepiela Wpływ interesariuszy na... interesariuszy. Obecnie firmę można rozumieć, jako logicznie powiązane relacje między mnóstwem ruchomych części pomysłami, informacjami, wiedzą, kapitałem i fizycznymi produktami (Prahalad, Krishnan 2010: 40). Umiejętność menadżerów do odpowiedniego zarządzania relacjami pomiędzy poszczególnymi elementami oraz zarządzania wiedzą jest podstawą funkcjonowania na rynku oraz reagowania na aktualne wydarzenia. Model harvardzki (opracowany przez M. Beer, R. Walton, B. Spector w Harvard Business School) zbudowany jest na założeniu, że zarządzanie zasobami ludzkimi powinno odbywać się w oparciu o krytyczną analizę czynników sytuacyjnych oraz oczekiwań interesariuszy. Założenie takie zostało przyjęte, ponieważ uznano, że osoby zarządzające przedsiębiorstwem powinny równoważyć korzyści podmiotów i osób zainteresowanych funkcjonowaniem zarządzanej przez nich organizacji i kształtować dobre relacje z nimi (Bukowska 2006: 48). Przemiany systemu gospodarczego i państwowego w Polsce przyczyniły się do przeobrażeń w samych przedsiębiorstwach, powodowały przewartościowanie dotychczasowych systemów i norm, zmianie uległo także podejście do człowieka. Pracownik zaczął być postrzegany jako jednostka traktowana w sposób godny i pełen szacunku, a jego praca przyczynia się do budowania kapitału przedsiębiorstwa. Zmianom ulega także funkcja personalna, gdzie można zauważyć ogólny kierunek zmian w podejściu do sprawowania funkcji personalnej, polegający na przechodzeniu od przypadkowych działań przez rutynowe administrowanie, aż do konsolidacji i umacniania się jej jako pełnowartościowej dziedziny zarządzania na poziomie zarówno operacyjnym, jak i strategicznym (Pocztowski 2004: 58). Funkcja personalna w Polsce przed rozpoczęciem transformacji gospodarczej cechowała się głównie brakiem podejścia systemowego, centralizacją, upolitycznieniem oraz niskimi kompetencjami pracowników. Sprawiało to, że sama ranga funkcji personalnej była niska, podobnie jak efektywność pracy. W trakcie transformacji systemowej przeobrażeniom ulegała także rola funkcji personalnej, która coraz częściej nabiera charakteru strategicznego (Pocztowski 2004: 58). Równolegle do tych zmian rozwija się postrzeganie strategicznej roli społecznej odpowiedzialności w zarządzaniu przedsiębiorstwami. Jednoczesny rozwój obu nurtów z jednej strony zarządzania zasobami ludzkimi, a z drugiej koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu sprawiają, że człowiek zaczął być postrzegany jako najcenniejszy zasób przedsiębiorstwa oraz źródło informacji niezbędnych w skutecznym planowaniu strategicznym. Wśród korzyści odnoszonych przez przedsiębiorstwo wymienić należy usprawniony system zarządzania oraz mocniejszą kulturę organizacyjną, którą budują sami pracownicy. Pracownicy, którzy postrzegają swojego pracodawcę jako atrakcyjnego są lepiej zmotywowani do pracy i świadczą usługi na wyższym poziomie. Tak rozumiana rola pracowników jednoznacznie wskazuje na ich kluczową rolę dla istnienia i rozwoju przedsiębiorstwa, dlatego można uznać pracowników za kluczowych interesariuszy. Zaufanie między przedsiębiorstwem a otoczeniem Uwzględnienie interesariuszy w procesie zarządzania, prowadzenie z nimi aktywnego dialogu oraz faktyczne uwzględnianie oczekiwań oraz kreowanie dla nich wartości, sprzyja budowaniu kapitału etycznego, określanego też mianem kapitału interesariuszy. W sytuacjach kryzysowych taki kapitał może stanowić dla przedsiębiorstwa pewną formę zabezpieczenia, dzięki zachowaniu pomiędzy przedsiębiorstwem, a jego otoczeniem określonego poziomu wzajemnego uznania i zaufania (Rok 2013: 94-95). Jak podkreśla J. Paliszkiewicz (Paliszkiewicz 2013: ) zaufanie ma istotne znaczenie dla odniesienia sukcesu współczesnych organizacji i stanowi kapitał, który jest równie istotny, jak np. kapitał finansowy. Trudnością w pozyskaniu kapitału zaufania jest fakt, że nie można go nabyć na wolnym rynku. Jest to kapitał niematerialny, który powiększa się z czasem, i który wpływa na wartość materialną firmy, zabezpieczając ją także na wypadek negatywnych wydarzeń (Rok 2013: 95). Zaufanie jest istotnym elementem współpracy, rozwija i podtrzymuje ją, ponieważ zachęca do wymiany informacji, wzbogaca relacje, powoduje wzrost otwartości i wzajemnej akceptacji, wspiera rozwiązywanie konfliktów (Paliszkiewicz 2013: 163). Zaufanie pomiędzy organizacją a otoczeniem przyczynia się także do obniżania kosztów transakcyjnych. Czas, jaki mija od zawarcia transakcji do czasu dostarczenia usługi czy też produktu wymaga odpowiedniego zabezpieczenia w formie kontraktu, ale wymaga też obopólnego zaufania. Im większym zaufaniem darzą się partnerzy, tym mniej nakładów pochłonie zabezpieczenie ich interesów w formalny sposób (Paliszkiewicz 2013: 163). Podobnie w przypadku relacji z klientami, można wymienić dwie podstawowe funkcje zaufania ograniczanie ryzyka związanego z zakupem oraz przezwyciężanie złożoności poznawczej (Paliszkiewicz 2013: 107 [za:] Lewicka-Strzałecka 2003: ). Pierwsza funkcja odnosi się do klientów, którzy dokonają zakupu znanej sobie marki lub rekomendowanej przez znajomych. Druga funkcja związana jest z bardzo wysokim stopniem złożoności zarówno technicznej, organizacyjnej, 27

30 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 jak i informacyjnej, przez co konsument występuje w słabszej pozycji w stosunku do organizacji. Zaufanie w tym przypadku oznacza wiarę konsumenta w to, że organizacja nie wykorzysta jego słabszej pozycji. Zaufanie staje się obecnie jednym z podstawowych czynników przyczyniających się do sukcesu w biznesie. Odpowiedzialne firmy budują przejrzyste relacje z interesariuszami, a proces zarządzania uwzględnia ich angażowanie na każdym etapie realizacji strategii. Relacje, które zachodzą pomiędzy firmą a otoczeniem powinny być oparte na paradygmacie współpracy oraz powinny być budowane na zaufaniu oraz związkach długoterminowych (Paliwoda-Matiolańska 2009: 90). Podsumowanie Celem niniejszego artykułu było określenie znaczenia interesariuszy dla funkcjonowania przedsiębiorstwa oraz identyfikacja zakresu ich wpływu. Działalność gospodarcza i społeczna tworzą system współzależny, a wzajemne oddziaływanie pomiędzy przedsiębiorstwem a otoczeniem wymaga poznania oczekiwań interesariuszy i świadomego kształtowania relacji z nimi. Otoczenie rynkowe wymaga od przedsiębiorstw ciągłej analizy środowiska, w którym funkcjonują oraz wymaga zaangażowania interesariuszy, co ma pragmatyczny wymiar w procesie zarządzania. Wielość wydarzeń oraz podmiotów, które mogą wywierać wpływ na organizację sprawia, że koniecznym staje się dogłębne poznanie i zrozumienie otoczenia oraz zarządzanie możliwymi interakcjami zachodzącymi pomiędzy otoczeniem a przedsiębiorstwem oraz interakcjami zachodzącymi wewnątrz przedsiębiorstwa. Skuteczność organizacji zależy od tego jak menadżerowie postrzegają swoje otoczenie, jak reagują na zachodzące zmiany i jak na nie wpływają. Analiza interesariuszy przedstawiona w niniejszym artykule wskazuje na ich wysokie znaczenie dla powodzenia funkcjonowania przedsiębiorstwa oraz wskazuje na konieczność uwzględniania ich oczekiwań w związku z jego działalnością. Identyfikacja interesariuszy oraz ich analiza stają się jednym z fundamentalnych elementów budowania strategii społecznej odpowiedzialności, a tym samym strategii biznesowej. Analiza taka jest źródłem wiedzy nt. ich oczekiwań oraz może stanowić podstawę do wypracowania nowych, bardziej efektywnych rozwiązań. W efekcie zachodzących zmian oraz nowoczesnego podejścia do zarządzania interesariusze coraz częściej są angażowani w procesy zarządcze przedsiębiorstw na każdym etapie jego działalności, a osoby zarządzające coraz częściej uwzględniają ich oczekiwania w procesie zarządzania. Władza, jaką dysponują interesariusze, oraz możliwość ich skupiania się w grupach interesu sprawiają, że mają oni realny wpływ na działalność firmy, dlatego też przedsiębiorstwa powinny uwzględniać generowanie wartości nie tylko dla siebie, jako organizacji, ale także dla osób i podmiotów ze swojego otoczenia. Takie ujęcie oznacza, że do funkcji przedsiębiorstwa nie należy już tylko generowanie zysków, ale także ponoszenie odpowiedzialności za efekty swojej działalności. Najważniejszym interesariuszem przedsiębiorstwa są pracownicy, którzy mimo, że wywodzą się z wewnątrz organizacji, to stanowią kluczową rolę dla istnienia i rozwoju przedsiębiorstwa. Podstawą relacji pomiędzy przedsiębiorstwem a otoczeniem jest zaufanie, które stanowi kapitał niematerialny, którego nie można zakupić, ale który wymaga wieloletniego budowania i ciągłego umacniania. Dalsze badania tego obszaru mogą zostać skupione na analizie interesariuszy wybranej branży np. chemicznej, na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego oraz na podstawie analizy publikacji wybranych do badania przedsiębiorstw. Ograniczenie do konkretnego sektora umożliwi zidentyfikowanie interesariuszy specyficznych dla wybranego sektora oraz umożliwi określenie charakteru zachodzących pomiędzy nimi interakcji. Analiza raportów społecznych tych firm pozwoli określić działania, jakie te firmy podejmują w stosunku do swoich interesariuszy. Bibliografia 1. Adamczyk J., (2009) Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. 2. Andriof J., Waddock S., (2002) Unfolding stakeholder engagement, Greenleaf Publishing, [ ]. 3. Bukowska U., (2006) Interesariusze a zarządzanie zasobami ludzkimi, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, nr 711, Kraków: Wydawnictwo UEK. 4. Griffin R.W., (2013) Podstawy zarządzania organizacjami, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 5. Janasz W., (2004) Przedsiębiorczość w świetle uwarunkowań działalności gospodarczej [w:] Janasz W., red., Innowacje w rozwoju przedsiębiorczości w procesie transformacji, Warszawa: Wydawnictwo Difin. 6. Laszlo C., (2005) The sustainable company how to create lasting value through social and environmental performance, Washington D.C.: Island Press. 7. Lewicka-Strzałecka A., (2003) Zaufanie w relacji konsument biznes, Prakseologia, nr 143, s Loudon A., (1987) The chemical industry and the environment, dokument przedstawiony podczas europejskiej konferencji pn. Industry and Environmental Management, Interlaken, Szwajcaria [w:] Nijhof A., de Bruijn T., Honders H., (2008) Partnerships for corporate social responsibility. A review of concepts and strategic options, Management Decision, Vol. 46, No. 1, p , The Netherland: University of Twente. 9. Obłój K., (1998) Strategia organizacji: w poszukiwaniu trwałej przewagi konkurencyjnej, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. 28

31 Magdalena Ciepiela Wpływ interesariuszy na Paliszkiewicz J., (2013) Zaufanie w zarządzaniu, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 11. Paliwoda-Matiolańska A., (2009) Odpowiedzialność społeczna w procesie zarządzania przedsiębiorstwem, Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck. 12. Pocztowski A., (2003) Zarządzanie zasobami ludzkimi, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. 13. Pocztowski A., Wiśniewski Z., red., (2004) Zarządzanie zasobami ludzkimi w warunkach nowej gospodarki, Kraków: Oficyna Wydawnicza. 14. Porada-Rochoń M., (2009) Rola interesariuszy w procesie zmian [w:] Porada-Rochoń M., red., Restrukturyzacja przedsiębiorstw w procesie adaptacji do współczesnego otoczenia. Perspektywa międzynarodowa, Warszawa: Wydawnictwo Difin. 15. Prahalad Coimbatore K., Krishnan Mayuram S., (2010) Nowa era innowacji, Warszawa: Wydawnictwo Profesjonalne PWN. 16. Reynolds S.J., Schultz F.C., Hekman D.R., (2006) Stakeholder Theory and Managerial Decision-Making: Constraints and Implications of Balancing Stakeholder Interests [w:] Journal of Business Ethics 64: DOI /s , Springer, JBE.pdf [ ]. 17. Rok B., (2013) Podstawy odpowiedzialności społecznej w zarządzaniu, Warszawa: Wydawnictwo Poltext. R E K L A M A 29

32 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 Regulacje MLM w polskim systemie prawnym Multilevel Marketing Regulations in the Polish Legal System Anna Bazan-Bulanda, Politechnika Częstochowska STRESZCZENIE W polskim systemie prawnym nie istnieją przepisy odrębne, które regulowałyby działalność MLM. Powstawanie sieci, wprowadzanie przez nie szczegółowych zasad wynagradzania, uczestnictwa i dystrybucji towarów są możliwe, ponieważ jedną z podstawowych zasad obowiązujących w polskim prawie zobowiązań jest zasada swobody umów. Z art KC wynika, że strony zawierając umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, a ograniczają je przepisy prawa, zasady współżycia społecznego oraz natura stosunku prawnego. Wszystkie sieci funkcjonujące w Polsce są zobowiązane przestrzegać całokształtu regulacji polskiego prawa. Dystrybutorzy są niezależnymi od przedsiębiorstwa wytwarzającego produkt (lub świadczącego usługę) podmiotamiprzedsiębiorcami bądź osobami fizycznymi nieprowadzącymi działalności gospodarczej. In the Polish law system there are no separate rules that regulate the activity of Multilevel Marketing Regulations (MLM). The emergence of shopping networks, implementing by them general rules of rewarding, participation and distribution of goods is possible, because one of the primary rules of the Polish liabilities law is a freedom of contract principle. According to the article 3531 of the Civil Code contracting parties can establish a legal relationship according to their will and discretion. It is limited by the law regulations, the community principles and a nature of the legal relationship. All the networks, which function in Poland, are obliged to comply with the Polish law regulations in general. Distributors are entrepreneurs or natural persons that do not run any business, and therefore, they are independent from the company manufacturing the goods (or providing services). ABSTRACT Wstęp W ostatnich latach wzrasta liczba przedsiębiorstw oferujących w Polsce swoje towary za pośrednictwem marketingu sieciowego (MLM). MLM wzbudza nadal wiele wątpliwości i kontrowersji, bywa nawet utożsamiany z piramidą finansową. Działalność piramid finansowych jest oczywiście nielegalna, w przeciwieństwie do działalności przedsiębiorstw oferujących swoje towary lub usługi za pośrednictwem marketingu sieciowego. Marketing sieciowy, zwany inaczej wielopoziomowym albo MLM (skrót z języka angielskiego Multi Level Marketing), łączy w sobie dwa ważne terminy. Po pierwsze jest to marketing, czyli przekazywanie produktu lub usługi od usługodawcy czy producenta do odbiorcy. Termin wielopoziomowy z kolei odnosi się do systemu naliczania wynagrodzeń poszczególnym dystrybutorom ( ). Tak więc funkcjonowanie firm działających na zasadzie marketingu sieciowego polega na dystrybucji produktu poza tradycyjną siecią sklepową (Lenar 2013: 16). Z uwagi na tak wiele wątpliwości, artykuł ma na celu wskazanie, jakie regulacje są podstawą prawną funkcjonowania sieci i dokonanie próby oceny przyjętych rozwiązań prawnych. Próbę oceny podstawy prawnej funkcjonowania MLM w Polsce przeprowadzono w oparciu o analizę regulacji czterech sieci działających w Polsce. Dwie z nich to sieci kosmetyczne: M. wywodząca się z USA, działająca na polskim rynku 20 lat oraz T. stworzona w Rosji, a na polskim rynku obecna 2 lata; kolejne dwie to sieci spożywcze: O. amerykańsko-kanadyjska, która weszła do Polski w 2012 roku oraz R. w całości polska, działająca od września 2013 roku. Wybór sieci nie był przypadkowy, ponieważ oferta produktów w obu rodzajach jest zbliżona. MLM kosmetyczne oferują kosmetyki zarówno do pielęgnacji ciała, jak i do makijażu, a MLM spożywcze oferują kawę i herbatę. Oczywiście nie są to te same produkty, ale ich przeznaczenie, działanie, a także, co ważne w przypadku sieci, powtarzalne i systematyczne użycie są zbliżone. Swoboda kontraktowa W polskim systemie prawnym obowiązuje zasada swobody umów określana także jako swoboda kontraktowa. Jest ona zdefiniowana w art. 353 KC, zgodnie z którym strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani 30

33 Anna Bazan-Bulanda Regulacje MLM w polskim... zasadom współżycia społecznego. W doktrynie i orzecznictwie uważa się, że zasada swobody umów wyraża się w (Jacyszyn, Kosikowski 2001: 307): swobodzie decyzji co do zawarcia samej umowy (wolność wyboru); swobodzie doboru partnera (osoby kontraktu); swobodzie kształtowania treści umowy (formułowania jej postanowień); swobodzie wyboru formy umowy (formalistyce kontraktu). Swoboda kontraktowa nie oznacza zupełnej dowolności dla stron w kształtowaniu ich stosunku prawnego. Jak wynika z definicji ustawowej są one ograniczone naturą stosunku prawnego, przepisami prawa i zasadami współżycia społecznego. Ograniczenia te są odstępstwem od generalnej zasady swobody kontraktowej, niezbędnym dla prawidłowego funkcjonowania obrotu prawnego. Najwięcej wątpliwości w doktrynie wzbudza ograniczenie odnoszące się do właściwości zobowiązania (natury stosunku prawnego). Z wypowiedzi przedstawicieli doktryny wynika, że można je rozumieć dwojako. Po pierwsze, szerzej, jako dyrektywę przestrzegania pewnych zasadniczych znamion stosunku zobowiązaniowego, to jest tych jego części składowych, których istnienie decyduje o istocie tworzonego węzła prawnego. O dyrektywie tej wnioskować należy albo bezpośrednio z charakteru stosunków zobowiązaniowych w ogólności, albo z charakteru przynależnego danemu typowi tych stosunków. Po drugie zaś, węziej, jako dyrektywę przestrzegania pewnych specyficznych, normatywnie sprecyzowanych części składowych poszczególnych typów nazwanych stosunków zobowiązaniowych, których nieuwzględnienie lub zmodyfikowanie spowodowałoby merytoryczne wypaczenie ustawodawczego wzorca stosunku zobowiązaniowego wynikającego z określonego typu umowy (Bieniek, Ciepła, Kołakowski, Sychowicz, Wiśniewski, Żuławska 1997: 15). Przez naturę stosunku prawnego rozumie się to, co umowa wyraża i w jaki sposób pozwala zrealizować interes każdej ze stron, a ponieważ bywają one często przeciwstawne, KC ma na uwadze uzgodnienie woli stron wyrażające się konkretną między nimi umową handlową (Jacyszyn, Kosikowski 2001: 308). Dla określenia natury stosunku prawnego istotną rolę odgrywa wola stron. Z charakteru stosunków zobowiązaniowych wynika również, że sprzeczna z właściwością zobowiązania byłaby treść, przyznająca tylko jednej ze stron prawo dowolnej zmiany sposobu wykonywania umowy, ponieważ zaburzyłoby to równość podmiotów stosunku zobowiązaniowego. Umowa będzie sprzeczna z ustawą, jeżeli jej regulacje będą odmienne niż wynikające z przepisów ius cogens (bez- względnie obowiązujących). Natomiast nie będą stanowić sprzecznych z ustawą regulacji umownych odmiennych niż w przepisach ius dispositivum (względnie obowiązujących), ponieważ z założenia mają one zastosowanie w braku odmiennego porozumienia stron. Swobodę kontraktową ograniczają również zasady współżycia społecznego. Strony nie mogą zawrzeć w umowie, powołując się na swobodę kontraktową, regulacji naruszających zasady współżycia społecznego. Zakaz ten wynika nie tylko z art KC, ale z generalnej zasady wskazanej w art. 5 KC, zgodnie z którą nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego. Wprowadzenie w polskim systemie prawnym zasady swobody umów umożliwiło zawieranie przez strony umów nienazwanych. Umowy nazwane są dzielone na umowy nazwane sensu stricto, wskazanie ich elementów przedmiotowo istotnych ma miejsce w kodeksie cywilnym oraz umowy nazwane sensu largo, których essentialia negotii znajdują się w przepisach szczególnych (Kidyb 200). Można również wskazać opinię, zgodnie z którą umowy nienazwane są to umowy niewykazujące podobieństwa do żadnej z umów uregulowanych w przepisach (Grzegorzewska-Mischa 2003). W świetle powyższych rozważań, przedsiębiorstwa oferujące swoje towary lub usługi w ramach marketingu sieciowego mogą zawierać różne umowy z dystrybutorami pod warunkiem, że mieszczą się one w zasadzie swobody kontraktowej. Podmioty, z którymi MLM-y zawierają umowy W polskim systemie prawnym nie ma kompleksowej regulacji dotyczącej sieci. Działające MLM-y wykorzystują istniejące regulacje. Występują różnego rodzaju powiązania między przedsiębiorstwem wprowadzającym produkt na rynek a osobami zajmującymi się tym poprzez tworzenie sieci. Osoby te, w różnych sieciach noszą różną nazwę. W MLM-ach kosmetycznych są to z reguły konsultantki (konsultanci). Nazwa ta już wskazuje na rolę, jaką odgrywają w procesie dystrybucji. Z założenia osoby te oferując produkty równocześnie mają służyć pomocą w doborze odpowiedniego kosmetyku. W innych sieciach osoby współpracujące z MLM-em noszą nazwę dystrybutorów, czy jak w nowym MLM R., który wchodził na rynek jako MLM kawowy, a obecnie oferuje również herbatę, partnerów. Różne są także wymogi stawiane konsultantom, dystrybutorom czy partnerom. Mogą oni być przedsiębiorcami lub osobami fizycznymi nieprowadzącymi działalności gospodarczej. W obu przypadkach różnie wygląda kwestia 31

34 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 Rozważając problematykę regulacji prawnych sieci działających na terenie Polski należy rozpatrzeć dwie kwestie. Pierwszą stanowi podstawa prawna funkcjonowania na naszym rynku przedsiębiorstwa oferującego swoje towary poprzez sieć. Należy pamiętać, że sieć dotyczy sposobu dystrybucji towarów i specyficznej metody wynagradzania dystrybutorów, którzy z reguły są równocześnie konsumentami. W odniesieniu do badanych sieci kosmetycznych, przedsiębiorstwa oferujące towary są polskimi przedsięich wynagrodzenia. Najczęściej prowizja jest odbierana w towarze lub jako rabat przy zakupach towarów. Dotyczy to głównie osób przystępujących do sieci nie po to, aby uzyskać główne źródło dochodu, ale aby dorobić lub mieć tańsze produkty. Często z taką motywacją mamy do czynienia w MLM-ach kosmetycznych, do których przystępują młode, studiujące lub uczące się osoby, które sprzedają kosmetyki swoim znajomym czy rodzinie. Nie jest to oczywiście regułą. Jest wiele młodych osób, które rozpoczynają działalność w MLM z założeniem, że nigdy nie będą pracować na etacie. Dochody w MLM są uzależnione od wielkości stworzonej grupy liczby osób w swojej sieci. Stąd uczestnik tworzący dużą sieć, uzyskuje większe dochody z prowizji, a więc z reguły wymagane jest prowadzenie przez niego działalności gospodarczej. Jako przedsiębiorca zajmuje się działalnością handlową lub reklamową danej sieci. Wystawia więc faktury opiewające na kwoty równe uzyskanej, zgodnie z przyjętym planem marketingowym, prowizji. Przedsiębiorcą, w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 2 lipca 2004 roku o swobodzie działalności gospodarczej (SDG), jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą (art. 4 ust. 1 SDG). Działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły (art. 2 SDG). Do trzeciej kategorii jednostka niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną zaliczamy spółki osobowe. Przedsiębiorca podlega wpisowi do stosownego rejestru Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej osoby fizyczne lub do Krajowego Rejestru Sądowego pozostali przedsiębiorcy. Elementem obligatoryjnym każdego z wpisów jest m.in. przedmiot działalności przedsiębiorcy podany zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z 24 grudnia 2007 roku w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD, Dz. U. nr 251, poz z późn. zm.). Dlatego, aby partner, dystrybutor, konsultant będący przedsiębiorcą mógł zawrzeć z MLM umowę, której przedmiotem jest prowadzenie usług, reklamy, bądź dystrybucja towarów, musi ten przedmiot działalności mieć wpisany w stosownym rejestrze. Jest to obowiązek ustawowy. Przedsiębiorca może mieć określony bardzo szeroki zakres działalności i nie ma obowiązku wykonywać wszystkich wpisanych rodzajów działalności, ale nie wolno mu wykonywać żadnej działalności niewskazanej w rejestrze. Innymi słowy, może wykonywać mniej usług niż zadeklarował to we wpisie do CEIDG, ale nie może robić więcej niż wskazuje jego wpis. Umowa zlecenia jako podstawa prawna działalności dystrybutorów Zgodnie z art KC przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie. Jak wynika z powyższej definicji zakres przedmiotowy umowy zlecenia ogranicza się do wykonywania czynności prawnych. Wyrażenie dokonanie określonej czynności prawnej należy interpretować elastycznie. Jedną umową zlecenia objąć można zlecenie większej a nawet nie ustalonej liczby czynności prawnych. Podobnie szeroko należy pojmować określenie zleconych czynności. Zależnie od sytuacji może nieraz wystarczyć określenie tylko rodzaju czynności. ( ) Określoną czynnością prawną może być w zależności od woli stron pojedyncza czynność prawna, ale mogą to być również czynności prawne oznaczone rodzajowo i w dodatku powtarzalne (Rajski 2001: 359). Jak wskazano, przedmiotem zlecenia jest czynność prawna, a więc umowa ta swym zakresem nie obejmuje wszystkich czynności. W sytuacji, gdy przedmiotem umowy jest dokonywanie czynności faktycznych, których nie można zakwalifikować jako inną umowę, zastosowanie będzie miał przepis art. 750 KC. Zgodnie z jego treścią do umów o świadczenie usług, które nie są uregulowane innymi przepisami, stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu. Przepis ten pozwala na konstruowanie umów tzw. zlecenia w szerokim znaczeniu (Bieniek, Ciepła, Kołakowski, Sychowicz, Wiśniewski, Żuławska 1997), czyli na przykład promocji produktów. Umowy zawierane na mocy art. 750 KC należy zaliczyć do umów nienazwanych, co wynika wprost z treści tego przepisu. W praktyce, umowy, których przedmiotem są inne czynności niż czynności prawne, a do których zgodnie z art. 750 KC stosujemy przepisy o zleceniu, są nazywane przez strony umową zlecenia. Takie ujęcie umowy zlecenia występuje w jednym z MLM-ów spożywczych. Regulacje prawne w badanych MLM 32

35 Anna Bazan-Bulanda Regulacje MLM w polskim... biorcami. Są to spółki kapitałowe spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, których działalność podlega regulacjom Kodeksu Spółek Handlowych i pozostałym odnoszącym się do osób prawnych. Wpisane są do Krajowego Rejestru Sądowego, co umożliwia wszystkim zainteresowanym sprawdzenie, jaki jest kapitał zakładowy spółki, skład zarządu, zasady reprezentacji czy przedmiot działalności. Obie spółki w przedmiocie swojej działalności mają przewidzianą sprzedaż hurtową perfum i kosmetyków. Odmienna jest sytuacja prawna przedsiębiorstw oferujących produkty spożywcze O. jest spółką akcyjną zarejestrowaną w Kanadzie. Pociąga to za sobą daleko idące konsekwencje. Należy rozstrzygnąć, prawo którego państwa będzie miało zastosowanie w przypadku sporu dystrybutora z siecią oraz właściwość miejscową sądu, przed którym byłby on rozstrzygany. Spółka O. tworzy sieć na całym świecie, stąd regulaminy dla poszczególnych państw są odpowiednio modyfikowane. Dla polskich dystrybutorów regulamin przewiduje poddanie wszelkich sporów prawu polskiemu i rozstrzygać je mają sądy właściwe miejscowo dla powoda, zgodnie z pkt. 23 Warunków umowy z dystrybutorem. R. jest przedsiębiorstwem należącym do przedsiębiorcy osoby fizycznej. Przedsiębiorca przyjął zasadę, zgodnie z którą oferowane przez niego towary będą wyprodukowane w Polsce. Dla realizacji swego celu wybudował palarnię kawy. Dzięki temu produkcja kawy odbywa się w Polsce. Kawę i herbatę wprowadził na rynek za pośrednictwem marketingu sieciowego, ponieważ twórcy marki od wielu lat związani są z marketingiem sieciowym i ten sposób uznali za najskuteczniejszy. Postanowili więc stworzyć polski produkt, który będzie dystrybuowany poprzez polską sieć. Pojęcie polska sieć nie oznacza jedynie, że osoby kupujące kawę jako konsumenci czy partnerzy mieszkają w Polsce, ale także to, iż plan marketingowy został stworzony w naszym kraju, a nie, jak w przypadku większości sieci, za granicą. Kolejną kwestią jest regulacja stosunku prawnego łączącego dystrybutora z przedsiębiorstwem działającym za pośrednictwem sieci. Tutaj regulacje są uzależnione od tego, czy dystrybutor jest przedsiębiorcą czy osobą fizyczną nieprowadzącą działalności gospodarczej. W stosunku do osób fizycznych przyjęta jest zasada, że mogą oni nabywać towary po cenie niższej niż cena detaliczna. Kupione towary mogą odsprzedawać po cenie detalicznej. Ich bezpośredni zarobek tworzy różnica między ceną dystrybutora a ceną detaliczną. Takie rozwiązanie ma miejsce w obu badanych sieciach kosmetycznych. Wskazać należy, że konsultantki nie mają obo- wiązku odsprzedaży kosmetyków. Mogą kupować je jedynie dla własnego użytku. Każda konsultantka może tworzyć sieć. Rejestrując kolejne osoby zwiększa obrót swojej grupy i swój zarobek w postaci prowizji od obrotu. W przypadku, gdy ma prowizję od obrotu, nie jest ona jej wypłacana a jedynie może korzystać z upustu przy zakupie kolejnych kosmetyków. Po osiągnięciu odpowiednio wysokiego poziomu prowizyjnego musi zarejestrować się jako przedsiębiorca, jeżeli chce mieć wypłacaną prowizję w gotówce. Po zarejestrowaniu się konsultantki jako przedsiębiorca wypłata jej premii następuje na podstawie wystawianych faktur. Podstawą prawną takich działań jest regulamin funkcjonowania sieci i plan marketingowy. W sieci M. z konsultantkami jest zawierana umowa w formie papierowej. Umowa ta określona jest jako umowa sprzedaży kosmetyków. Ma ona charakter ramowy, zawiera ogólne warunki sprzedaży kosmetyków. Każdorazowe zamówienie składane przez konsultantkę on-line stanowi odrębne umowy sprzedaży, które są wykonywane zgodnie z zasadami określonymi w umowie ramowej. Ogólne warunki zawierają odwołanie do planu marketingowego, który jest podstawą wypłaty prowizji, reguluje zasady tworzenia przez konsultantkę swojej sieci. W T. rejestracja odbywa się on-line, nie ma umów w formie papierowej. Jednak każda konsultantka w chwili rejestracji, aby jej dokonać musi zapoznać się z regulaminem sprzedaży i przyjąć go. Od tej chwili jest on wiążący i jest podstawą do zakupów po cenie dla konsultantek oraz uzyskania prowizji, która jest zaliczana na poczet zapłaty za nabywane kosmetyki. W O. rejestracja odbywa się on-line, nie ma umów w formie papierowej. Każdy dystrybutor przy rejestracji potwierdza znajomość i przyjęcie zasad regulaminu i planu marketingowego, zgodnie z Warunkami umowy. Plan marketingowy jest podstawą jego wynagrodzenia. Dla dystrybutora niebędącego przedsiębiorcą regulamin przewiduje możliwość odstąpienia od umowy w terminie 10 dni. Jest to zgodne z ustawą z dnia 2 marca 2000 roku (tj. Dz. U. z 2012 r., poz. 1225) o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. Zgodnie z art. 2 ust. 1 konsument, który zawarł umowę poza lokalem przedsiębiorstwa, może od niej odstąpić bez podania przyczyny, składając stosowne oświadczenie na piśmie w terminie dziesięciu dni od zawarcia umowy. Dystrybutorzy będący przedsiębiorcami, kupując kawę lub herbatę otrzymują fakturę VAT. Kawa i herbata są produkowane poza Unią Europejską i dlatego na fakturze musi być wskazana kwota podatku VAT UE. Jeżeli mają odpowiedni przedmiot działalności, mogą kawę i herbatę odsprzedawać w ramach własnej działalności. Prowizja, zarówno osobom 33

36 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 fizycznym niebędącym przedsiębiorcą, jak i przedsiębiorcom jest wypłacana na subkonto otwarte w jednym z banków za granicą. W przypadku przelania tych środków na rachunek walutowy w Polsce, dystrybutor musi pamiętać o uwzględnieniu przychodów zagranicznych w rocznym rozliczeniu podatkowym. W R. osoby przystępujące do sieci są partnerami i mogą rozliczać się na jeden z dwóch sposobów: rabat z kawy lub działalność gospodarcza. W przypadku korzystania z rabatu z kawy nie uzyskują faktury VAT ani nie mają wypłacanych pieniędzy, a jedynie przy kolejnych zakupach cena kawy jest dla nich obniżona o wysokość uzyskanej w poprzednim miesiącu prowizji. Z tego sposobu korzystają przede wszystkim osoby, które przystępują do sieci, by móc po niższej cenie kupować kawę na własne potrzeby i nie zakładają szybkiego tworzenia struktury. Osoby niebędące przedsiębiorcami, których prowizja miesięczna przekracza 500 złotych, zawierają z R. umowę zlecenia. Umowa ta w 1 ust. 1 przedmiot umowy określa jako promocję produktów oferowanych przez zleceniodawcę. Wysokość wynagrodzenia określona jest na podstawie Planu Marketingowego, co wprost wskazuje ustęp drugi powołanego paragrafu. Fakt zapoznania się z Planem i przyjęcia jego postanowień zleceniobiorca potwierdza podpisując umowę ( 3 ust. 1 umowy). Każda osoba przystępująca do sieci po rejestracji ma tworzoną stronę sklepu internetowego, do którego loguje się przez stronę Przedsiębiorstwa PGN R. Link do swojego sklepu partnerzy mogą przesyłać innym osobom w celu ich samodzielnej rejestracji: jako partner lub klient. Osoba fizyczna niebędąca przedsiębiorcą, która nie ma zawartej z R. umowy zlecenia, jest traktowana jako konsument zarejestrowany w sklepie internetowym klient. Oznacza to, że do umowy sprzedaży zakupionych przez nią towarów stosuje się art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 2 marca 2000 roku (tj. Dz. U. z 2012 r., poz. 1225) o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. Uprawnienie do odstąpienia od umowy w terminie 10 dni bez podania przyczyny jest powtórzone w 3 Regulaminu sklepu internetowego R. Przedsiębiorcy zawierają z PGN R. umowę o prowadzenie usług reklamy sieci i znaku PGN R. Partner będący przedsiębiorcą, który chce z R. zawrzeć umowę o prowadzenie usług reklamy, musi w przedmiocie swojej działalności, określonym w stosownym rejestrze, mieć przewidziane świadczenie usług reklamy. Obowiązek ustawowy przedsiębiorcy jest powtórzony w treści ustępu 4. zawieranej przez strony umowy. Należy podkreślić, że w żadnym z badanych przypadków, dystrybutora z przedsiębiorstwem sieciowym nie łączy stosunek pracy. Nie ma więc ono żadnych obowiązków, ja- kie spoczywają na pracodawcy. Przedsiębiorstwo sieciowe i dystrybutor są równymi podmiotami zgodnie z zasadami marketingu sieciowego. We wszystkich regulaminach, przyjmowanych przez dystrybutorów oraz umowach zawieranych z przedsiębiorstwem sieciowym jest wprost określane, że dystrybutor działa na własny rachunek, zakupuje towary na własny rachunek, jak również, że przedsiębiorstwo nie jest stroną zobowiązań zaciąganych w związku z dystrybucją towarów przez dystrybutora. Podsumowanie Zasada swobody kontraktowej obowiązująca w polskim systemie prawnym jest podstawą zawierania przez podmioty różnego rodzaju umów. Zaliczymy do nich te, które zawierają dystrybutorzy z przedsiębiorstwami sieciowymi. Jak wynika z dokonanych rozważań, nie mają one jednorodnego charakteru. Z uwagi na to, że dystrybutorami mogą być zarówno przedsiębiorcy, jak i osoby fizyczne nieprowadzące działalności gospodarczej, będziemy w odniesieniu do każdej z tych grup stosować inne przepisy. Dla oceny regulacji prawnych stosunku zobowiązaniowego łączącego dystrybutora z przedsiębiorstwem sieciowym, nie bez znaczenia pozostaje fakt, że trzy z badanych sieci, to sieci pochodzące z zagranicy (sieci kosmetyczne) bądź wprost zagraniczna (sieć spożywcza O.). Nie ulega wątpliwości, że działając na polskim rynku są zobowiązane przestrzegać polskich przepisów. Analiza dokumentów pozwala dostrzec, że nie są to regulacje stworzone dla polskich podmiotów, a jedynie dostosowane do polskiego prawodawstwa. Jest to szczególnie widoczne w odniesieniu do regulacji dotyczących osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej. Są one szczątkowe i możliwość zarabiania większych kwot jest zastrzeżona dla przedsiębiorców. W odniesieniu do sieci stworzonej przez przedsiębiorcę R., szczegółowe regulacje przewidziane są dla wszystkich potencjalnych partnerów, nie tylko przedsiębiorców. Jest to zrozumiałe, ponieważ nie jest to sieć pochodząca z zagranicy. Badania przeprowadzone zostały w oparciu o cztery sieci, które mają stosunkowo prosty plan marketingowy i zasady przystępowania do sieci. Na rynku polskim w drugiej połowie 2013 roku zaczęły działalności sieci, które mają bardziej skomplikowany system przystępowania do nich. A od 2014 roku wejście na polski rynek planuje kolejny MLM. Wynagrodzenie w nim jest uzależnione od modułu zakupionego w chwili rejestracji, którego wartość jest zróżnicowana i od tego zależy wynagrodzenie dystrybutora. Dalsze badania powinny być przeprowadzone w oparciu o regulacje tego typu MLM, aby móc porównać te dwa typy sieci pod kątem ich regulacji prawnych. 34

37 Anna Bazan-Bulanda Regulacje MLM w polskim... Bibliografia 1. Bieniek G., Ciepła H., Dmowski S., Gudowski J., Kołakowski K., Sychowicz M., Wiśniewski T., Żuławska C., (1997) Komentarz do kodeksu cywilnego, Księga trzecia, Zobowiązania tom 2, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis. 2. Grzegorzewska-Mischka E., red., (2003) Prawo przedsiębiorcy, Gdańsk: Wydawnictwo VM Group. 3. Jacyszyn J., Kosikowski C., (2001) Podstawy prawa gospodarczego, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis. 4. Kidyba A., (2000) Prawo Handlowe, Warszawa: Wydawnictwo C.H. BECK. 5. Lenar P., (2013) MLM profesjonalny marketing sieciowy. Sposób na sukces w biznesie, Gliwice: Wydawnictwo Helion. 6. Rajski J., red., (2001) System Prawa Prywatnego. Prawo zobowiązań część szczegółowa, tom 7, Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck, Instytut Nauk Prawnych PAN. R E K L A M A 35

38 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 Instytucje prawne gwarantujące pewność obrotu gospodarczego przy transakcjach międzynarodowych na rynku wewnętrznym w rozumieniu Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej Legal Institutions that Guarantee the Certainty of International Trade Transaction on the National Market in Compliance with the Treaty on the Functioning of the European Union Radosław Szczepka, Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego STRESZCZENIE Artykuł porusza problematykę wybranych rozporządzeń dotyczących obrotu gospodarczego, a wydawanych w ramach przekazanych kompetencji Unii Europejskiej. Zawiera on zestawienie wybranych aktów prawnych z prawem krajowym i wskazuje na istniejące luki de lege ferenda. Przedstawia niebezpieczeństwa z tego płynące, takie jak niemożność nadania klauzuli wykonalności czy przyczyny nieważności postępowania sądowego. Podsumowanie zawiera propozycję i kierunki koniecznych zmian, a także wykładnię przepisów, którą należałoby stosować w celu uniknięcia istniejących problemów. The article raises some issues concerning the selected trade regulations that are issued by the European Union in the form of delegated acts. It contains a comparison of the selected acts with the national law regulations, and points to the existing gaps de lege ferenda. It presents the danger that may result from them, such as the inability to issue a writ of execution or the causes of the invalidity of the court proceedings. This summary contains a proposal for the necessary changes, as well as interpretations of the rules that should be applied in order to avoid the problems. ABSTRACT Wstęp Wstąpienie w struktury obecnej Unii Europejskiej jest dla Polski i pozostałych Państw Członkowskich wielką szansą na zbudowanie wspólnej potęgi i najprężniejszej gospodarki świata, a co za tym idzie zapewnienie swoim obywatelom dobrobytu, bezpieczeństwa oraz wolności. Do realizacji tej szansy potrzebne jest jednak wprowadzenie odpowiednich regulacji prawnych, które umożliwią jej wykorzystanie. Podjęty temat ma na celu wytyczenie obszaru, na którym potrzebne są zmiany jak również zaproponowanie ich kształtu oraz funkcji, które powinny spełniać. Główną tezą pracy jest wykazanie, że obecne akty prawne wydane na poziomie Unii Europejskiej zawierają luki prawne i nie korespondują wystarczająco z prawem krajowym Państw Członkowskich, przez co powodują zagrożenie dla poprawności i bezpieczeństwa obrotu gospodarczego. Kolejną tezą jest niekonstytucyjność wydawania przez sąd Rzeczpospolitej Polskiej orzeczeń w całości opartych na przepisach prawa obcego państwa. Zadaniem przeprowadzonego badania jest próba odpowiedzi na pytania: jakie instytucje prawne są w stanie zapewnić inwestorom, konsumentom i wszystkim pozostałym uczestnikom rynku bezpieczeństwo zawieranych transakcji; jakich instytucji brakuje, a jakie niedoskonałości i wynikające stąd zagrożenia zawierają rozwiązania już istniejące; czy do zagwarantowania pewności obrotu prawnego konieczne są regulacje karnoprawne, czy też za wystarczające należałoby uznać odpowiednie uregulowania przy użyciu prawa prywatnego. Punktem zainteresowania są tutaj przede wszystkim umowy transgraniczne zawierane pomiędzy podmiotami z różnych państw członkowskich Unii Europejskiej. Praca ta ma na celu przedstawienie potrzebnych zmian koniecznych do tego, by można było mówić o realnej sposobności do korzystania ze swobód wynikających z art. 26 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej i wynikających z jego istnienia dobrodziejstw. Poruszana w poniższej pracy problematyka dotyczy analizy skutków prawnych wybranych rozporządzeń unij- 36

39 Radosław Szczepka Instytucje prawne gwarantujące... nych, a także niektórych dopiero planowanych do wprowadzenia rozporządzeń lub dyrektyw z zakresu regulacji obrotu gospodarczego. Ze względu na charakter pracy i wynikające stąd ograniczenia, zostały omówione jedynie poszczególne instytucje wypływające z rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań oraz rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych. Historia oraz okoliczności utworzenie EWG Kiedy 25 marca 1957 roku zostały podpisane traktaty rzymskie, nikt nie spodziewał się, jak wielką wagę przybierze ten dokument. Belgia, Francja, Holandia, RFN, Luksemburg i Włochy na mocy traktatów utworzyły Europejską Wspólnotę Gospodarczą oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej. Dokumenty te do dzisiaj są podstawowym źródłem prawa Unii Europejskiej chociaż w nieco zmienionej formie poprzez kolejne traktaty. Przede wszystkim zmianie ulegała nazwa, aby dziś był on traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Poprawna interpretacja przepisów traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oraz traktatu o Unii Europejskiej wymaga odwołania się do historii. Rok 1957 to okres burzliwy, niepewny, a jednocześnie jeden z najtrudniejszych dla współczesnej Europy. Wschodni Berlin był w rękach komunistów, którzy są potężnym zagrożeniem dla demokratycznych rządów zachodnich. Obywatele w większości pamiętają trud i okrucieństwa zakończonej jedenaście lat temu II wojny światowej. European Recovery Program zwany też planem Marshalla przynosi ratunek Europie pogrążonej w zniszczeniach po wojnie. Historycy wielokrotnie podkreślają jego znaczenie (Calvocoressi 2009). Dzięki wspomnianemu planowi, inwestorzy nabrali zaufania do alokacji swoich zasobów w rejonie Europy, a gospodarka państw Europy Zachodniej stawała się coraz silniej urynkowiona. Taka struktura gospodarcza wpływała na poprawę dobrobytu jej mieszkańców, tym samym wzmacniając pozycję demokratycznych rządów. Niezależnie jednak od przyjętej ideologii ekipy rządzącej, ludzie najbardziej pragnęli pokoju. Dodatkowo nawarstwiały się konflikty dyplomatyczne wynikające ze sprzeczności interesów różnych państw. Egzemplifikacją tych wydarzeń jest chociażby okres tzw. zimnej wojny między wschodem a zachodem. Całościowe ujęcie sytuacji geopolitycznej uzmysławia z jak wieloma trudnościami i punktami zapalnymi musieli borykać się politycy w tamtym czasie. W takich warunkach sześć głów Państw postanowiło utworzyć instytucję zapewniającą pewne swobody w zakresie współpracy gospodar- czej. Już w tamtym okresie zauważono, że nadmiar partykularnych, oderwanych od siebie systemów prawnych zaczyna być hamulcem dla rozwoju przedsiębiorstw. Natomiast do realizacji założeń, o których mowa w preambule traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą konieczne było pobudzenie przedsiębiorczości wśród obywateli. Zdawano sobie bowiem sprawę, że niewidzialna ręka rynku (Smith 2013: 318) najlepiej rozwiąże problem dystrybucji dóbr pomiędzy zróżnicowaną pod względem zamożności Europą. Trzeba jednak pamiętać, że nie oznaczało to, aby obyło się to zupełnie bez ingerencji państw członkowskich. Miała ona charakter nie tyle interwencyjny co stymulujący. W głównej mierze polegała ona na realizacji wspólnej polityki i jej harmonizacji, przez co udało się w latach sześćdziesiątych wypracować duży wzrost gospodarczy. Pomijając już tło historyczne, które zostało tutaj naszkicowane jedynie w niezbędnym zakresie, należy przejść do wykładni przepisów i pytania o rolę traktatu dla współczesnych inwestorów i przedsiębiorców. Cele Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej Głównym założeniem Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej było zacieśnienie unii między krajami członkowskimi; zapewnienie postępu gospodarczego i społecznego, usuwanie dzielących Europę barier; stała poprawa warunków życia i pracy; harmonizacja działania dla usunięcia istniejących przeszkód zapewnienia stałego rozwoju, zrównoważenie wymiany handlowej oraz uczciwej konkurencji; zniwelowanie różnic pomiędzy regionami państw członkowskich oraz dążenie do jedności systemów gospodarczych; stopniowe usunięcie ograniczeń w handlu międzynarodowym; umocnienie solidarności łączącej Europę z krajami zamorskimi; połączenie swych zasobów w celu zapewnienia pokoju i wolności. Takie cele możemy wyczytać w preambule wspomnianego traktatu. Mimo upływu niemal 57 lat od tamtej daty postanowienia te pozostały aktualne do dziś. W obecnie obowiązującym Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej odnajdziemy niemal kalkę preambuły z traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą. Zjawisko to jest niemal fenomenem, a z pewnością jednym z największych osiągnięć obywateli Europy. Mimo tak niestabilnych czasów, w których był on tworzony, udało się wypracować postanowienia, jak i wyznaczniki interpretacyjne, które po dziś dzień nie tracą na aktualności. Można nawet powiedzieć, że na niej zyskują zwłaszcza ze względu na kryzys gospodarczy, który w ostatnich latach szczególnie dotknął kilka krajów Unii Europejskiej, a pośrednio wpłynął na całość jej gospodarki, jak i gospodarki światowej (Jachowicz 2003). 37

40 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 Charakterystyka i struktura prawna rynku wewnętrznego Relacja Traktatów założycielskich UE do Karty Praw Podstawowych UE Tematem pracy jest badanie, jakie instytucje prawne są konieczne do zabezpieczenia interesów przedsiębiorców przy dokonywaniu transakcji ponadkrajowych na rynku wewnętrznym. Użyte pojęcie transakcja należy rozumieć w sensie ekonomicznym. Na wstępie należy wyjaśnić pojęcie rynku wewnętrznego. Nie ma ono jednej, wyczerpującej definicji w jakimkolwiek akcie prawodawstwa unijnego czy nawet orzecznictwie. Zazwyczaj pojęcie to rozumiemy intuicyjnie, często możemy to zaobserwować w różnego rodzaju opracowaniach na temat Unii Europejskiej, gdzie pojęcie to jest traktowane hasłowo, pozostawiając w domyśle odbiorcy i uznając za jasne jego znaczenie. Natomiast w kręgu naszych zainteresowań jest precyzyjne określenie katalogu jego desygnatów. Poprawna interpretacja rynku wewnętrznego musi odbywać się w zgodzie z art. 26 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oraz art. 3 ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej. Obydwa te dokumenty jako źródła prawa pierwotnego mają szczególne i doniosłe znaczenie. Art. 3 ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej mówi o ustanowieniu rynku wewnętrznego. Dokument ten przyjmuje charakter pewnych wiążących deklaracji, zawiera cele, do których Unia chce dążyć, a także zasady, jak m.in. zasada przyznania. Charakter tego dokumentu wskazuje, że w sposób bezsprzeczny istnienie rynku wewnętrznego jest prawnie usankcjonowane, a nie jest jedynie tworem doktrynalnym. Bardziej precyzyjnie poprzez wyliczenie znamion, rynek wewnętrzny jest definiowany w art. 26 ust. 2 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Koreluje on z art. 3 ust. 2 Traktatu o Unii Europejskiej, w którym mowa jest o zapewnieniu swoim obywatelom wolności, bezpieczeństwa, sprawiedliwości oraz przestrzeni bez granic wewnętrznych. Przytoczony artykuł Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej stanowi także o tym, że Unia przyjmuje środki do ustanowienia lub zapewnienia funkcjonowania tego rynku. Zatem można przypisać Unii Europejskiej rolę organizacji odpowiedzialnej za poprawny, niezakłócony obrót gospodarczy. Przywołany fragment traktatu wskazuje, że Unia Europejska poprzez swoje organy powinna dbać również o pewność obrotu gospodarczego stosując wynika to ze słów użytych w traktacie bezpieczeństwo oraz sprawiedliwość. Nie ma przeszkód, by wiązać je z zapewnieniem przedsiębiorcom działającym na rynku Unii Europejskiej, skutecznego egzekwowania swoich praw wynikających z zawieranych umów. Zwłaszcza tych, które odbywają się pomiędzy podmiotami, których siedziby znajdują się na terytorium różnych krajów członkowskich. Poruszona powyżej problematyka silnie koresponduje z tekstem Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej. W artykule 47. statuuje się prawo do skutecznego środka prawnego i dostępu do bezstronnego sądu. W zdaniu drugim tego artykułu warte podkreślenia jest, że ma ono odbywać się w rozsądnym terminie. Rolą tego zbioru praw jest nie tylko ochrona sądowa dla jednostki, ale także podmiotów gospodarczych. Preambuła tekstu nakazuje interpretację wymienionych w niej praw jako wartości podlegających ochronie bez względu na adresata. Nie ma tam mowy o tym, by była ona kierowana wyłącznie dla określonego katalogu podmiotów czy też jedynie osób fizycznych. Często Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej jest wymieniania wśród dokumentów dotyczących ochrony praw człowieka, jednak zawężające w ten sposób rozumienie artykułu 47. nie jest wskazane, a mogłoby nawet prowadzić do pewnych wypaczeń. Reasumując na gruncie samej karty, przedsiębiorcy niezależnie od formy, w jakiej prowadzą swoje przedsiębiorstwo uzyskują ochronę i stają się jednym z podmiotów objętych dyspozycją tego przepisu. Mogą oni wymagać od Unii Europejskiej zapewnienia skutecznego środka prawnego, który gwarantowałby im sprawne dochodzenie roszczeń wynikłych z zawartych zobowiązań umownych. W tym miejscu należy podkreślić, że ostatnie lata były szczególnie obfitujące w regulacje dotyczące zapewnienia skutecznego dochodzenia roszczeń. W Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej ukazało się wiele aktów prawnych, które dotyczyły tematyki upadłości, uznawania wyroków, zabezpieczenia roszczeń. Analizując poszczególne z nich trzeba wyjść od podstawowego dla wszystkich zobowiązań problemu, a mianowicie wyboru czy też ustalenia jakie prawo jest właściwe dla rozstrzygnięcia danego sporu. Problematyką tą zajmuje się rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań. Podmioty gospodarcze bardzo często w zakresie działania swojego przedsiębiorstwa wchodzą w kontakty handlowe z zagranicznymi przedsiębiorcami. Z ekonomicznego punktu widzenia jest to zjawisko bardzo korzystne (Goody 2006). Poszerzenie swojego rynku zbytu czy też dostawców dla przedsiębiorców wpływa pozytywnie na jego konkurencyjność na rynku, możliwości rozwoju, stosowania nowych technologii czy też ponadnarodowej współpracy w tym zakresie. Takie zachowania przedsiębiorców były już celem Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, która dążyła do 38

41 Radosław Szczepka Instytucje prawne gwarantujące... tego, aby zapewnić wzrost gospodarczy poprzez poprawę konkurencyjności. Podstawowe swobody rynku wewnętrznego Fundamentalnym założeniem rynku wewnętrznego było zapewnienie czterech swobód przepływu: osób, usług, towarów i kapitału (Zombirt 2009). Oczywiście w zgodzie z postanowieniami traktatu. Należy zdawać sobie sprawę, jak istotne są to swobody. Dzięki nim możliwe jest urzeczywistnienie postulatów, deklaracji zawartych w obecnie obowiązujących traktatach. Jednak, aby móc mówić o pełnej realizacji korzystania z tych swobód należy zapewnić także możliwość ewentualnego dochodzenia swoich praw wynikających ze skorzystania z tych swobód. Adam Smith w swoich wypowiedziach wielokrotnie podkreślał, że ludzie kierują się racjonalnością w wyborze. Łatwo więc wywnioskować z tej myśli, że obywatele nie będą chcieli korzystać ze swobód, jeśli spotyka się to z racjonalnie uzasadnioną obawą o ewentualne konsekwencje. Żaden obywatel, który nie został zmuszony bardzo złą sytuacją, nie zechce opuszczać na stałe swojej ojczyzny, m.in. z obawy przed tym, co go spotka w obcym kraju. Strach ten jest powodowany przede wszystkim nieznajomością kultury danego regionu czy też obawami o własne bezpieczeństwo. Każdy obywatel potrafi poruszać się po systemie prawnym swojego kraju, zna m.in. podstawowe organy ścigania, wie gdzie może zaczerpnąć pomocy prawnej. W tym zakresie brakuje jednolitości odnośnie ochrony dla obywateli poszczególnych państw członkowskich. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę, że rynek wewnętrzny jest szczególnym tworem, ponieważ terytoria suwerennych państw traktuje się jako jedno terytorium, zniesione zostają granice, kontrole. Dodatkowo państwa członkowskie rezygnują z dochodów z danin publicznych, które przysługiwałyby im gdyby nie wstąpienie w daną strukturę. Zrzekają się wielu przysługujących im praw, harmonizują swoje prawo i politykę, tak aby zrealizować wcześniej ustalone cele. Jednocześnie wszyscy członkowie mają świadomość, że do dokonania tego potrzebna jest silna gospodarka. Tworzona jest ona przez przedsiębiorstwa, zarówno te zatrudniające kilka, jak i kilka tysięcy ludzi. Wpływają one na dobrobyt społeczeństwa, są motorem napędowym dla nowych technologii i postępu w wielu dziedzinach (Kukliński 2001). Odgrywają one także istotną rolę kulturową chociażby poprzez kreowanie pewnych potrzeb i wyznaczenie trendów, które przenikają do popkultury. Powyższe rozważania ukazują, jak istotna jest rola przedsiębiorców. Należałoby zatem dążyć do takiego stanu faktycznego, który umożliwi wszystkim uczestnikom rynku korzystanie z dobrodziejstw instytucji rynku wewnętrznego (Kukliński 2001). Aby mogło do tego dojść, uczestnicy muszą mieć zapewnione bezpieczeństwo podczas przepływu kapitału, usług, towarów. Wszelkie te przepływy wiążą się nierozerwalnie z pojęciem zobowiązania. Każdego dnia zawierane są miliony umów od tych, gdzie wartość przedmiotu wynosi kilka groszy, do tych, których wartość przekracza miliard (Kawecka-Wyrzykowska 2004). Niezależnie od jej przedmiotu, najistotniejszy problem dotyczy sądownictwa. Niestety realia biznesu są takie, że funkcjonują w nim nie tylko uczciwi i rzetelni kontrahenci. Dodatkowo każda taka działalność wiąże się z olbrzymim ryzykiem. Bywają także przypadki, gdy dany podmiot staje się niewypłacalny, wskutek czego musi ogłosić upadłość. W końcu nie można zapominać, że treść stosunku prawnego łączącego strony nie zawsze musi być przez nie rozumiana tak samo. Zawierając umowę złożyły one zgodne oświadczenie woli o jej zawarciu, przy czym mogły mieć odmienne wyobrażenie o efekcie końcowym czy sposobie realizacji. Rozbieżności są czymś naturalnym i nieuniknionym, a próba ich usunięcia poprzez nadmierny opis w umowie nie jest pożądany. Zwłaszcza w drobnych sprawach czy też przy transakcjach, których dokonuje się w znacznej ilości każdego dnia. Doprowadziłoby to do sytuacji, w której fikcją byłoby zapoznanie się z całością podpisywanego dokumentu liczącego niejednokrotnie kilkadziesiąt stron. W tym celu, gdy zawiodą próby ugodowego załatwienia sporu, sprawa trafia do sądu. Okazuje się być to punktem zwrotnym dla dalszych losów sprawy. Otóż w zależności od przedmiotu, podmiotu czy treści umowy zależeć będzie właściwość sądu czy też prawa, które należy stosować do danego stosunku obligacyjnego. Wybór prawa przy transakcjach z elementem obcym Powyższe kwestie w pewnym zakresie porządkuje rozporządzenie (WE) nr 593/2008. Znajduje ono zastosowanie do spraw cywilnych i handlowych. Polski kodeks postępowania sądowego operuje jedynie pojęciem sprawy cywilnej. Natomiast orzecznictwo, jak i doktryna uznają, że roszczenia z kodeksu spółek handlowych należy zaliczyć do spraw cywilnych. Dodatkowo sam kodeks w art. 17 wśród spraw należących do właściwości sądów okręgowych wymienia te, które są nierozerwalnie związane ze spółkami handlowymi. Zatem pojęcie sprawy handlowej należałoby definiować jako sprawy, które polska doktryna zalicza do katalogu spraw cywilnych, a dodatkowo wykazuje ona cechy stosunku obligacyjnego związanego z prowadzeniem działalności gospodarczej. Wprowadzenie kodeksu spółek handlowych w miejsce kodeksu handlowego utrudnia definicję i wyjaśnienie 39

42 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 Oceny porozumienia dotyczącego wyboru dokonuje się natomiast zgodnie z art. 3 ust. 5 w świetle art. 10, 11 oraz 13 rozporządzenia (WE) 593/2008. W szczególny sposób należy pochylić się tutaj nad analizą art. 11 ust. 5 lit a i b, który w sposób wyraźny mówi o formie, w jakiej powinna zostać zawarta umowa, której przedmiotem jest nieruchomość. Nasze rozważania dotyczą jednak nie kwestii samej formy umowy będącej źródłem zobowiązania, ale porozumienia dotyczącego wyboru prawa. Artykuł 3 ust. 5 rozporządzenia mówi o stosowaniu wymienionych wyżej przepisów. Nie zostało użyte tutaj sformułowanie często występujące w polskich aktach prawnych odpowiednio. Uzasadniony jest zatem wniosek, że nie istnieją przeszkody do stosowania tych przepisów wprost. Takie ich użycie w procesie wykładni doprowadza do stanowiska, w którym należałoby uznać, że porozumienie takie powinno być zazakresu spraw handlowych. Należy przy tym pamiętać, że prawo handlowe wiąże się z prawem cywilnym, ponieważ wyrosło na jego gruncie. Dlatego konieczność powrotu do terminu sprawy cywilnej i posiłkowania się nim przy wyjaśnieniu pojęcia sprawy handlowej oznacza legislacyjny krok w tył, ponieważ w większości państw Unii Europejskiej prawo handlowe stanowi odrębną gałąź prawa. Obecnie obowiązujący kodeks nie reguluje problematyki umów, a jedynie kwestie ustroju i organizacji spółek handlowych. Doszło do pewnego zatarcia instytucji prawnych, które nie służy uporządkowaniu i klaryfikacji pewnych pojęć, jednak nie ma ono nazbyt dużego i negatywnego wpływu na praktykę. Artykuł 2 rozporządzenia zawiera normę stanowiącą, że po dokonaniu subsumcji państwo członkowskie ma bezwzględny obowiązek zastosowania prawa, które zgodnie z regułami wynikającymi z tego aktu zostało wskazane jako właściwe dla spraw cywilnych i handlowych dotyczących zobowiązań umownych, gdzie istnieje powiązanie z prawem różnych państw. Należy przy tym zwrócić uwagę na uzasadnienie wprowadzenia tego rozwiązania, a szczególnie punkt 11 oraz 12. Dyspozycja przepisu wskazuje, że państwo takie ma obowiązek stosować prawo tego kraju, którego przepisy zostały wskazane rozporządzeniem, chociażby nie było ono prawem państwa członkowskiego. W polskiej doktrynie uważa się, że taki zabieg miał na celu niedopuszczenie do sytuacji, w której jedna ze stron podniosłaby w środku odwoławczym czy zaskarżenia, że sąd orzekł na podstawie niewłaściwego prawa czy też błędnie zastosował prawo obcego kraju. Przykładowo art pkt 1 Kodeksu Postępowania Cywilnego za podstawę skargi kasacyjnej wskazuje m.in. niewłaściwie zastosowanie prawa materialnego. Warto tutaj nadmienić, że sądy w Polsce wydają orzeczenia w imieniu Rzeczpospolitej Polskiej zatem logicznie wynika z tego zasada, że stosują one prawo obowiązujące na terytorium Polski. Warto tutaj spojrzeć też literalnie na ten przepis, który mówi o stosowaniu prawa państwa wybranego bez względu na to czy jest ono prawem państwa członkowskiego. Zatem strony mogłyby umówić się na prawo inne, aniżeli państw członkowskich, choć taka interpretacja kłóci się nieco z ratio legis tej regulacji. Co w przypadku, gdy strony zawierają porozumienie wybierając prawo Państwa X, a strona wytacza powództwo w swoim kraju Y. Taka sytuacja mogłaby mieć miejsce chociażby przy sprzedaży nieruchomości. Zgodnie z art Kodeksu Postępowania Cywilnego do wyłącznej jurysdykcji sądów krajowych należą sprawy dotyczące praw rzeczowych na nieruchomości. Rodzi się tutaj problem jakie prawo należałoby wtedy stosować oraz drugie bardzo istotne pytanie w jakiej formie należałoby zawrzeć umowę, aby była skuteczna wobec sądu? Źródłem tych problemów jest wynikająca z art. 3 rozporządzania swoboda wyboru prawa. Strony zawierające umowę mogą dowolnie kształtować kwestię właściwości jurysdykcyjnej. Nie ma też przeszkód, by poszczególne części poddać pod właściwość sądów różnych krajów. Ogólna konstrukcja tego przepisu przyznaje stronom bardzo dużą swobodę kształtowania tej kwestii. Do udzielenia odpowiedzi na powyższe pytania należy odwołać się do katalogu źródeł prawa oraz spróbować odnaleźć miejsce rozporządzenia w tej hierarchii ważności. Otóż z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości wynika zasada, zgodnie z którą pierwszeństwo w stosowaniu należy przyznać prawu stanowionemu przez Unię Europejską. Wykładnia taka nie stoi w sprzeczności z Konstytucją Rzeczpospolitej Polskiej, która w art. 91 ust. 3 wskazuje na fakt, że prawo takie należy stosować bezpośrednio i ma ono pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawodawstwem krajowym. Taka linia interpretacyjna pozwala rozstrzygnąć problem, jakie prawo należy stosować w przypadku kolizji norm wynikających z Kodeksu Postępowania Cywilnego zaliczającego sprawy związane z prawami rzeczowymi na nieruchomości, oraz niektórymi umowami zawartymi w księdze trzeciej Kodeksu Cywilnego do wyłącznej jurysdykcji krajowej. Dodatkowo należy wskazać, że w art. 3 ust. 3 rozporządzenia expressis verbis wyrażona jest zasada, wedle której zawarcie umowy derogacyjnej mimo istnienia podstaw prawnych zabraniających dokonania takiej czynności prawnej, jak polski art pkt 1 w zw. z art i 2, nie narusza przepisów prawa tego kraju. Kryteria oceny skuteczności porozumienia stron w przedmiocie wyboru prawa 40

43 Radosław Szczepka Instytucje prawne gwarantujące... warte w formie aktu notarialnego zgodnie z art. 158 Kodeksu Cywilnego. Pogląd ten wynika z faktu, że w art. 3 ust. 5 mowa jest o stosowaniu przepisu art. 11, który to ustanawia dla umów mających za przedmiot prawo rzeczowe na nieruchomości wymóg spełnienia przepisów prawa krajowego w tym zakresie po spełnieniu jego hipotezy. Pojawia się tutaj zdanie warunkowe uzależniające konieczność dochowania tej formy w zależności od tego czy wymóg ten stosuje się bez względu na miejsce zawarcia umowy i prawo dla tej umowy właściwe oraz czy nie można wyłączyć ich w drodze umowy. Użyta w tym artykule koniunkcja podkreśla, że aby istniał obowiązek dochowania formy wymaganej przepisami krajowymi miejsca położenia nieruchomości muszą zostać spełnione obydwa warunki łącznie. Warto jednak zwrócić uwagę na niekonsekwencję i lukę prawną, która została przeoczona bądź pominięta przy tworzeniu prawa wspólnotowego, jak i krajowego porządku prawnego. Najlepiej zilustrować to poniższym przykładem: Jan Kowalski, będący prezesem spółki akcyjnej, której przedmiot działalności polega głównie na nabywaniu oraz zbywaniu nieruchomości zawiera umowę sprzedaży nieruchomości mającej miejsce położenia na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej ze szwedzkim przedsiębiorcą, którym jest Eric Larrson. Nabywca chce, aby prawem właściwym dla tego zobowiązania umownego było szwedzkie prawo. Pan Jan zgadza się na te warunki, podpisują stosowne porozumienie w formie aktu notarialnego o wyborze prawa, a samą umowę sporządzają zgodnie z wymogami tamtejszych przepisów w tym przedmiocie. Niestety spółka, której prezesem jest pan Jan Kowalski odmawia wydania nieruchomości. Pan Eric Larrson wnosi powództwo do sądu w tej sprawie. Szwedzki sąd przyznaje mu rację i uzyskuje on dla siebie korzystne rozstrzygnięcie. Spółka Akcyjna zarządzana przez pana Jana Kowalskiego nie wniosła odwołania wskutek czego wyrok uprawomocnił się. Pełen poczucia sprawiedliwości pan Eric Larrson udaje się z prawomocnym orzeczeniem do właściwego miejscowo sądu okręgowego, aby uzyskać uznanie orzeczenia, a później do właściwego miejscowo sądu rejonowego po tytuł wykonawczy, jeśli dłużnik nie zechce dobrowolnie wykonać wyroku. Problematyka jurysdykcji krajowej wyłącznej przy umowie o wyborze prawa jako umowa derogacyjna, a uznanie wyroku Do tego miejsca można było mieć nadzieję, że cała sytuacja toczy się poprawnie, a wynik sprawy będzie pomyślny. Pewność obrotu gospodarczego nie zostanie zachwiana, a dłużnik będzie należycie ukarany i zmuszony do spełnie- nia świadczenia. Wówczas moglibyśmy mówić o możliwości bezpiecznej realizacji swobód wynikających z art. 26 ust. 2 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Niestety taka sytuacja wydaje się być jedynie idyllą, która jest niweczona przez polskie prawo postępowania cywilnego. Artykuł 1145 Kodeksu Postępowania Cywilnego stanowi, że orzeczenia państw obcych wydane w sprawach cywilnych podlegają uznaniu z mocy prawa, o tyle następny artykuł wymienia, kiedy nie podlega ono uznaniu. Tak oto punkt 2 jasno wyraża zakaz uznania orzeczenia, które zapadło w sprawie należącej do wyłącznej jurysdykcji sądów krajowych. O czym była mowa już wyżej, do takiego katalogu zaliczają się sprawy o prawa rzeczowe na nieruchomości. W przytoczonej tu sytuacji, przedsiębiorca dysponuje jedynie urzędowym dokumentem w postaci prawomocnego orzeczenia, które w żaden sposób nie zabezpiecza, ani nie gwarantuje skutecznej egzekucji jego praw. Taki sam problem istniałby, gdyby w miejsce umowy sprzedaży wstawić umowę najmu czy dzierżawy. W powyższym przykładzie nie został nawet zasygnalizowany problem mogący wystąpić podczas postępowania wieczystoksięgowego w sprawie wniosku o wpis do księgi wieczystej. Bez niego de iure właścicielem pozostaje spółka, a w razie ponownej sprzedaży tej nieruchomości nabywcę chroni rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych. Nie trzeba chyba nawet napominać do jak wielu niepożądanych sytuacji mogłoby to doprowadzić. Kończąc omawianie wybranych zagadnień problematyki uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania należy wspomnieć o rozporządzeniu Rady (WE) nr 44/2001 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych. Punktem dalszych rozważań będzie art. 25 w zw. z art. 22 pkt 1. Otóż przytoczony przepis zawiera normę, która nakazuje sądowi państwa członkowskiego stwierdzić z urzędu brak swojej właściwości w przypadku rozpoznania sprawy należącej do właściwości wyłącznej na podstawie art. 22. W punkcie pierwszym tegoż artykułu odczytujemy, że prawa rzeczowe na nieruchomości oraz najem lub dzierżawa właściwość wyłączną mają sądy państwa członkowskiego w miejscu położenia nieruchomości. Artykuł 23 ust. 5 zaś uniemożliwia derogację w zakresie tej jurysdykcji. Korzystając z domniemania racjonalności ustawodawcy, która jest podstawową zasadą podczas rozpoczynania każdej interpretacji, należy stwierdzić, że chodziło tutaj o sytuację, gdzie jurysdykcja krajowa przysługuje sądowi państwa członkowskiego wg miejsca położenia nieruchomości, gdy łącznie dochodzone są prawa rzeczowe na nieruchomości oraz najem lub dzierżawa. Z punktu widzenia logiki formalnej jest to jedyna dopuszczalna interpretacja ze względu na użyte tutaj funktory zdaniotwórcze koniunkcji, a także 41

44 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 Analizowane przez nas rozporządzenie parlamentu i rady (WE) nr 593/2008 pozwala na dowolność wyboru prawa, wymagając jedynie spełnienia stosownych przesłanek w zależności od przedmiotu umowy. Odwołując się tutaj do podawanego wyżej kazusu, należy podkreślić, że w myśl tego rozporządzenia sąd państwa członkowskiego (rozumianego zgodnie z art. 1 ust. 4) zobligowany jest do zastosowania prawa wskazanego przez to rozporządzenie, chociażby nie było jego prawem. Oznacza to płynącą stąd konkluzję, że pomimo zawartego porozumienia o wyborze prawa Szwecji (jak to miało miejsce w przykładzie powyżej), jako właściwego dla rozstrzygania sporów wynikających z umowy, spór taki powinien rozstrzygnąć sąd w Polsce, ale orzekając w oparciu o przepisy szwedzkie. Doprowadza to do kuriozalnej sytuacji, w której może dojść do wielu patologicznych stanów. Przede wszystkim jest to pogwałceniem istoty jurysdykcji krajowej, której szczególny statut polega na wyłącznej kompetencji sądu danego kraju do rozstrzygnięcia sprawy w oparciu o krajowy porządek prawny. Kolejnym uchybieniem byłby fakt, że sędzia lub sędziowie, którzy otrzymali mianowanie i orzekają w imieniu Rzeczpospolitej Polskiej mieliby obowiązek wynikający z rozporządzenia unijnego o stosowaniu w tej sprawie prawa Szwecji nie mając w tym zakresie żadnej wiedzy ani uprawnień. Nawet w sytuacji, gdyby mieli takową wiedzę to jest to sytuacja analogiczna do tej, gdy sędzia mimo bycia pasjonatem lotnictwa nie może oprzeć się jedynie na swojej wiedzy, ale musi w tym celu powołać biegłego. Następnym aspektem jest fakt, że nie mają oni uprawnień do wydawania wyroków na podstawie prawa obcego. Stanowi o tym ustawa Prawo o ustroju sądów powszechnych z dnia 27 lipca 2001 roku czy Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Źródłem prawa nie są akty prawne innych państw członkowskich i nie stanowią one w myśl konstytucji źródeł prawa powszechnie obowiązującego. Wynikający z tekstu rozporządzenia nakaz stosowania prawa wybranego przez strony bez względu na to czy jest ono prawem państwa, w którego sądzie sprawa ta jest rozstrzygana, istotnie ma pierwszeństwo przed prawem krajowym, gdyby istniał przepis rangi ustawy, który zawierałby odmienne postanowienia. Natomiast samo odesłanie w rozporządzeniu unijnym nie ma żadnego znaczenia ze względu na budowę krajowego systemu prawnego. Rozporządzenie nie zawiera żadnych norm mogących być podstawą orzekania, a jedynie nakaz, którego stosowanie byłoby niezgodne z konstytucją, a więc aktem wyższej rangi. Jeśli przyjąć za dopuszczalne stosowanie przez sąd Rzeczpospolitej Polskiej w całości do danego stosunku prawnego, prawa obcego można by przyjąć sytuację, w któz punktu alternatywy zwykłej. Podejmując zaś polemikę z tym poglądem można starać się podnieść, że wykładnia funkcjonalna nakazywałaby rozumieć treść przepisu nieco inaczej. Pytaniem pozostaje czy nielogiczna wykładnia prawa może zostać uznana za poprawną? Artykuł ten jest więc przykładem fatalnej legislacji oraz braku umiejętności korzystania z narzędzi logicznych. Uznajmy jednak, że zgadzalibyśmy się na pogląd, w którym przykładowa sprzedaż należy do właściwości wyłącznej sądu państwa członkowskiego według miejsca położenia nieruchomości, zgodnie z rozporządzeniem Rady (WE) nr 44/2001. Musimy przy tym pamiętać, że omawiane rozporządzenie parlamentu i rady (WE) nr 593/2008 jest równe w hierarchii źródeł prawa wobec rozporządzenia rady (WE) nr 44/2001. Można zatem uznać, że jedno z nich stanowi lex specialis lub też odwołać się do temporalnych reguł kolizyjnych. Istotą problemu jest, że rozporządzenie rady (WE) nr 44/2001 jest prawem bliższemu naszego znaczenia prawa procesowego natomiast rozporządzenie parlamentu i rady (WE) nr 593/2008 jest bliższe naszego znaczenia prawa materialnego. W tym miejscu należy zastanowić się nad sensem obydwu rozwiązań i celem ich zastosowania. Rozporządzenie parlamentu i rady (WE) nr 593/2008 miało na celu swobodne kształtowanie zakresu jurysdykcji oraz prawa stosowanego do zawieranych zobowiązań umownych, będących sprawami o charakterze cywilnym lub handlowym. Bez wątpienia można przyjąć, że chodzi tutaj o sprawy z zakresu obrotu gospodarczego. Konsekwencją takiego aktu jest dowolność w wyborze prawa, które decydować będzie o poprawności wykonywania umowy, terminach przedawnień oraz wielu innych z tym związanych, a bardzo istotnych skutków, jak procesowe czy materialne. Dodatkowo w tym rozporządzeniu jest mowa o powszechnym stosowaniu prawa przez niego wskazanego. Sytuacja zaczyna komplikować się, gdy wejdziemy na grunt proceduralny. W chwili wytoczenia powództwa, sąd z urzędu ma stwierdzić swoją niewłaściwość stosownie do art. 25 rozporządzenia rady (WE) nr 44/2001. Mowa w nim o właściwości wyłącznej, a więc przysługującej tylko określonemu sądowi. W przytoczonym rozporządzeniu chodzi o właściwość wyłączną sądu państwa członkowskiego. Rozpatrywany przez nas przypadek dotyczy sprawy praw rzeczowych na nieruchomości. Koresponduje on z przywoływanym już art i 2 Kodeksu Postępowania Cywilnego, który zalicza taką sprawę do wyłącznej jurysdykcji krajowej. Poprzez to pojęcie należy rozumieć obszar kraju, którego władza sądownicza ma niepodzielną kompetencję do wydawania orzeczeń w sprawie związanej z przedmiotem, który został w stosowny sposób zastrzeżony do jej właściwości. 42

45 Radosław Szczepka Instytucje prawne gwarantujące... Wskazane powyżej uchybienia są jedynie nakreśleniem jednego z bardzo wielu problemów, na które natrafiają przedsiębiorcy podczas próby korzystania z teoretycznych założeń dobrodziejstwa rynku wewnętrznego. Taka sytuacja jest o tyle niekorzystna, że przedsiębiorcy są główną siłą napędową gospodarki, a ich bezpośredni udział w PKB oczywiście zależnie od kraju, stanowi znaczący w nim udział. Problem korzystania ze swobód rynku wewnętrznego dotyczy ciągle obecnych rozbieżności w zakresie ustawodawstwa poszczególnych krajów. Tak oto instytucja oferty znana z Kodeksu Cywilnego istnieje we wszystkich systemach prawnych, jednak w każdym jest rozumiana nieco inaczej. Prawo jest systemem, który musi być ścisły, precyzyjny i logicznie niesprzeczny, spójny. Przedsiębiorcy nie mogą wliczać ponad zwykłe ryzyko związane z transakcją, dodatkowego ryzyka będącego wynikiem wspomnianych rozbieżności. Rodzi to po jego stronie konieczność skorzystania z usług specjalistów z zakresu prawa. Nie jest to dużym problemem dla podmiotów, które posiadają odpowiednią ilość środków w tym celu, jednak może to skutecznie zamknąć dostęp małym, początkującym przedsiębiorcom bez wystarczającego kapitału. Ostatecznie za te niedociągnięcia płaci konsument, który w cenie produktu ma wliczone wszelkie opłaty, koszty, jakie musiał ponieść sprzedający wskutek dodatkowego ryzyka gospodarczego. Zawarcie transakcji międzynarodowej wśród podmiotów gospodarczych z różnych państw członkowskich, chociaż pozornie pożądane oraz ułatwiane przez stosowne rozporządzenia, ciągle jest obarczone bardzo dużym ryzykiem. Wielość luk prawnych sprawia, że dla nieuczciwych kontrahentów istnieje możliwość bezkarnego, szybkiego wzbogacenia się. Przykładem instrumentu mającego wyeliminować takie działania oraz przyspieszyć, jak i czynić skuteczniejszą potencjalną egzekucję jest Zielona Księga w sprawie poprawy skuteczności wykonywania orzeczeń w Unii Europejskiej: zajmowanie rachunków bankowych; wniosek w sprawie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady Europejskiej ustanawiające europejski nakaz zabezpieczenia na rachunku bankowym w celu ułatwienia transgranicznego dochodzenia wierzytelności w sprawach cywilnych i handlowych. Nie komentując szerzej tych rozwiązań prawnych wskazują one wraz z uzasadnieniem, że są wyrazem dążenia do zapewnienia jak największej harmonii i eliminacji zjawiska nieuczciwej konkurencji. Oszustwa gospodarcze są zjawiskiem, które będą miały miejsce nawet w najlepiej ukształtowanym systemie prawnym. Najważrej Polska nie musiałaby uchwalać ustaw i opracowywać ich treści, a jedynie odsyłać do odpowiednich przepisów np. prawa czeskiego. Dodatkowo podmiot mógłby powołać się w sytuacji braku regulacji krajowych na przepisy innego państwa członkowskiego. Nie trzeba chyba wspominać, że taka sytuacja doprowadza do zupełnej utraty suwerenności i niezależności. Nie można także zapomnieć o fundamentalnej zasadzie podziału prawa w systemie prawa kontynentalnego na prawo materialne i procesowe, a właśnie ono ma służyć urzeczywistnieniu i należytemu wykonaniu przepisów materialnych. Stąd wniosek, że do zastosowania prawa obcego należałoby stosować go także w odpowiedniej procedurze. Nie można uznać, że sędzia ma uprawnienia do wydawania wyroków, ponieważ ani egzamin, ani aplikacja sędziowska nie wymaga znajomości prawa innych państw. Zatem należałoby przyjąć, że wybór prawa, które ma być stosowane na mocy rozporządzenia parlamentu i rady (WE) nr 593/2008 do oznaczonego stosunku zobowiązaniowego lub jego części jest także umową derogacyjną w tym zakresie, mimo istnienia podstaw wyłącznej jurysdykcji krajowej. W przeciwnym razie sąd tego kraju orzekając na podstawie ustawy krajowej daje możliwość do uchylenia wyroku poprzez niezastosowanie się do aktu hierarchicznie wyższego, jakim jest rozporządzenie parlamentu i rady. Obydwa rozporządzenia są ze sobą w stosunku podprzeciwieństwa. Rozwiązanie problemu jest o tyle trudne, że żaden z tych aktów prawnych nie zawiera przesłanek, któremu należałoby przyznać pierwszeństwo. Zastosowanie ich zgodnie z wykładnią literalną doprowadza do chaosu, którego kształt wcześniej został nakreślony. Najrozsądniejsze wydaje się przyjęcie, że wraz z zawarciem porozumienia w sprawie wyboru stosowania prawa zawierana jest umowa derogacyjna, skuteczna bez względu na istnienie wyłączności jurysdykcji krajowej lub w przypadkach, gdy istnieje podstawa wyłączności jurysdykcji krajowej należałoby zabronić zawierania porozumień w sprawie wyboru tego prawa. Na gruncie samych rozporządzeń nieosiągalne jest przywołanie podstawy prawnej, która za taką interpretacją, by jasno przemawiała ze względu na równość w ujęciu hierarchii źródeł praw. Zatem nie istnieje podstawa prawna do przyjęcia, że skoro dany przedmiot jest objęty wyłącznością jurysdykcyjną to nie można w tej sprawie zawrzeć porozumienia o wyborze prawa. Kolejnym rozwiązaniem, które należałoby krytycznie ocenić jest sama procedura uznawania wyroków. W każdym kraju uprawnionym do tego jest inny sąd, często nie odpowiadający analogicznemu w strukturze innego państwa. Czasami na obszar całego terytorium przypada tylko jeden taki sąd, co stanowi duże utrudnienie. Ujawnia się tutaj problem braku spójności i rozbieżności w systemach prawnych rozmaitych państw członkowskich. Sposoby zwalczania istniejących luk prawnych i dopuszczalne formy regulacji 43

46 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 niejsze jednak, aby ich skutki były jak najmniej odczuwalne dla podmiotu będącego ofiarą takich działań, jak i całości rynku. Cieszą natomiast dążenia, które mają na celu cywilnoprawną regulację tej kwestii bez uciekania się do nadmiernej penalizacji. Takie zachowania cechują natomiast polskiego ustawodawcę, który nieudolnie próbuje wyeliminować to zjawisko przy użyciu prawa karnego. Przepisy karne są niezbędne, jednak w rozsądnym zakresie i tylko w takim stopniu, w jakim naprawdę są konieczne. Najistotniejsze jest sprawienie, by zachowania takie były nieopłacalne, a nie jedynie zakazane pod groźbą kary. Profesor Zoll w swoich pracach wielokrotnie podkreśla, że sam fakt kary nie odstraszy przestępcy, jednak nieuniknioność kary oraz wysoka skuteczność jego wykrycia działa skuteczniej pod względem prewencyjnego ujęcia. kiem polskiej Państwowej Inspekcji Pracy itp., dawałaby obcokrajowcom poczucie bezpieczeństwa i gwarancji istnienia organu urzeczywistniającego realizację ich praw, a także wzrost nastrojów prointegracyjnych. Kończąc warto nadmienić, że w latach było ponad upadłości na obszarze Unii Europejskiej, a co czwarta z nich zawierała jakiś element obcy. Kwota kredytów trudno ściągalnych w transakcjach transgranicznych wynosiła aż 55 mld euro rocznie, a wierzytelności transgraniczne oznaczone jako nieściągalne oscylują w granicach 1,1-2 mld euro rocznie. Liczby te najlepiej ukazują, jak wielkich oszczędności moglibyśmy dokonać wprowadzając odpowiednie instytucje w prawie gospodarczym. Podsumowanie Reasumując powyższe rozważania, należy wskazać, że brak jednolitych przepisów w zakresie międzynarodowej wymiany handlowej na rynku wewnętrznym w rozumieniu Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej wpływa negatywnie na rozwój gospodarki Unii Europejskiej. Utworzenie jednolitego systemu prawa gospodarczego, wspólnego wszystkim systemom prawnym umożliwiłoby przedsiębiorcom, inwestorom budowanie swojej wizji bez obaw o możliwość wystąpienia dodatkowego ryzyka wynikającego z nieraz bardzo drobnych, ale mających fundamentalne znaczenie różnic instytucji prawnych. Powyższe badanie w zakresie luk prawnych i możliwych dróg oszustwa przez nieuczciwe podmioty nakreśla skalę problemu. Jednolity system prawa gospodarczego dla wszystkich państw członkowskich jest olbrzymim wyzwaniem zarówno od strony legislacyjnej, by stworzyć taki akt, jak również ze względu na odmienności kulturowe, gospodarcze i zwyczajowe panujące w poszczególnych krajach członkowskich. Uchwalenie przykładowo umowy sprzedaży, której zasady i przepisy byłyby wspólne wszystkim krajom, ułatwiłoby ich zawieranie oraz usprawniło działanie rynku. Podmioty w nim uczestniczące miałyby jasno sformułowane prawa i obowiązki, nie musiałyby się martwić o potencjalne różnice mogące pojawić się w trakcie jej wykonywania. Służyłoby to rozwojowi rynku, jak i przedsiębiorcom. Oszczędziłoby to ich czas i pozwalało realizować swoją ideę bez obaw o sferę prawno-finansową. Brak wspólnych wszystkim krajom instytucji wprowadza zawsze pewne trudności i zamieszanie, które nie służy żadnemu z obywateli Unii Europejskiej. Istnienie wspólnego dla wszystkich wydziału w sądzie do spraw uznawania wyroków, urzędu będącego odpowiedni- Bibliografia 1. Ahlt M., Szpunar M., (2011) Prawo europejskie, Warszawa: C.H. BECK. 2. Antoszewicz A., Herbut R., (2001) Systemy polityczne współczesnego świata, Gdańsk: Arche. 3. Barcz J., Górka M., Wyrozumska A., (2011) Instytucje i prawo Unii Europejskiej, Warszawa: Wydawnictwo LexisNexis. 4. Barcz J., Kawecka-Wyrzykowska E., Michałowska-Gorywoda K., (2011) Integracja europejska w świetle Traktatu z Lizbony. Aspekty ekonomiczne, Warszawa: Wydawnictwo PWE. 5. Biernat S., (2007) Wolność gospodarcza w Europie, Warszawa: Kantor Wydawniczy Zakamycze. 6. Calvocoressi P., (1998) Polityka międzynarodowa , Warszawa: Książka i Wiedza. 7. Cejmer M., Napierała J., Sójka T., (2008) Europejskie prawo spółek, tom IV, Warszawa: Wydawnictwo Wolters Kluwer Polska. 8. Działocha K., Garlicki L., Sarnecki P., Sokolewicz W., Trzciński J., (2001) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, tom II, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe. 9. Fontaine P., (2010) Podróż do serca Europy , Bruxelles: Wydawnictwo Racine. 10. Garlicki L., (2005) Polskie prawo konstytucyjne: zarys wykładu, Warszawa: Wydawnictwo Liber. 11. Goody J., (2006) Kapitalizm i nowoczesność, Warszawa: Wydawnictwo Dialog. 12. Jachowicz P., (2009) Gospodarka świata , Warszawa: Oficyna wydawnicza WSM SiG. 13. Kaliński J., (2008) Historia gospodarcza XIX i XX wieku, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. 14. Kalus S., red., (2011) Ochrona prawna obrotu gospodarczego, Warszawa: Wydawnictwo LexisNexis. 15. Kawecka-Wyrzykowska E., (2009) Polityka gospodarcza Unii Europejskiej, Warszawa: Wydawnictwo SGH w Warszawie. 16. Kawecka-Wyrzykowska E., Synowiec E., (2004) Unia Europejska, Warszawa: Wydawnictwo Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego. 17. Kowalak T., (2012) Integracja transgraniczna rynku kapitałowego Unii Europejskiej, Warszawa: Wydawnictwo NBP. 18. Kukliński A., (2001) Gospodarka oparta na wiedzy, wyzwania dla Polski XXI wieku, Warszawa: Wydawnictwo Rewasz. 19. Morawki L., (2012) Wstęp do prawoznawstwa, Toruń: Wydawnictwo Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierowania. 44

47 Radosław Szczepka Instytucje prawne gwarantujące Nillson S., (2013) Opinion of the European Economic and Social Committee on the Proposal for a Regulation of the European Parliament and of the Council creating a European Account Preservation Order to facilitate cross-border debt recovery in civil and commercial matters, [ ]. 21. Siaroff A., (2000) Comparative European Party System, New York: Garland. 22. Skorupka J., (2007) Prawo karne gospodarcze: zarys wykładu, Warszawa: Wydawnictwo LexisNexis. 23. Smith A., (2013) Badanie nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, tom I, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 24. Sokół W., Żmigordzki M., (2005) Systemy polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. 25. Wronkowska S., Ziembiński Z., (2001) Zarys teorii prawa, Poznań: Przedsiębiorstwo wydawnicze Ars boni et aqui. 26. Wróbel A., Miąsik D., Półtorak N., red., (2011) Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Komentarz, tom I (art. 1-89), Warszawa: Wydawnictwo Wolters Kluwer Polska. 27. Zacharasiewicz M., Żarnowiec Ł., Zacharasiewicz M.A., Kropka M., Jagielska M., (2013) Komentarz do rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I), Lex-Omega [ ]. 28. Zawłocki R., (2007) Prawo karne gospodarcze, Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck. 29. Zieliński A., red., (2012) Kodeks Postępowania Cywilnego Komentarz, Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck. 30. Zombirt J., (2009) Mechanizmy rynku wewnętrznego Unii Europejskiej, Warszawa: Wydawnictwo Difin. R E K L A M A 45

48 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 SEPA Jednolity Obszar Płatności w Euro SEPA Single Euro Payments Area Justyna Chojnacka-Duraj, Uniwersytet Łódzki STRESZCZENIE Celem niniejszego artykułu jest opisanie projektu Single Euro Payments Area (SEPA), tj. Jednolitej Strefy Płatności w Euro, zidentyfikowanie jego podstawowych elementów oraz określenie najistotniejszych kwestii w kontekście podejmowanych działań przez polski sektor bankowy. Projekt SEPA podlega ciągłym i dynamicznym zmianom, co powoduje, że większość kwestii ma charakter roboczy, jest w trakcie uzgodnień, a ich skutki na obecnym etapie nie są jeszcze w pełni przewidywalne. W pierwszej części artykułu przedstawiono genezę i ideę SEPA, główne podmioty zaangażowane w projekt, ich role i kompetencje, opisano założenia SEPA i organizację prac w ramach tego projektu, w kolejnej części opisano instrumenty płatnicze SEPA oraz wdrażanie koncepcji SEPA w polskiej bankowości. The purpose of this article is to describe the project of the Single Euro Payments Area (SEPA), to identify its basic elements and determine the most important issues in the context of actions taken by the Polish banking sector. The SEPA project undergoes continuous and dynamic changes. As a result, most of the issues are being processed and negotiated, and their impact is not yet fully predictable at present stage. In the first part the paper presents the origins and the idea of SEPA, the main players involved in the project, their roles and responsibilities. It describes the assumptions of the SEPA and the organization of work within the project. The second section describes the SEPA payment instruments and the implementation of the SEPA concept in the Polish banking sector. ABSTRACT Wstęp Jednolity obszar płatności w euro (Single Euro Payments Area SEPA) to projekt, który rewolucjonizuje europejskie płatności w euro i jest realizowany przez europejskie środowisko bankowe. Dla sektora usług płatniczych SEPA jest projektem pełnym wyzwań związanych z rosnącą konkurencją na rynku, ale także większą możliwością biznesową. Zgodnie z wizją inspiratorów tego projektu, tj. parlamentu i Komisji Europejskiej, a także Europejskiego Banku Centralnego i Eurosystemu obywatele, przedsiębiorcy i inne podmioty będą mogły otrzymywać i dokonywać płatności w euro na obszarze Euro py zarówno transgranicznie, jak i w granicach państw członkowskich według ta kich samych prostych zasad, regulacji prawnych i zobowiązań bez względu na po łożenie obywateli i przedsiębiorców. Wymaga to jednak ujednolicenia praktyk bankowych w poszczególnych krajach, ale również zmiany zachowań klientów w całej strefie euro. Geneza i idea SEPA rozliczania na obszarze całej strefy euro. Z punktu widzenia konsumentów jego realizacja ma doprowa dzić do obniżenia i ujednolicenia związanych z nimi opłat oraz skrócenia czasu re alizacji płatności. W pierwszej kolejności program Jednolitego obszaru płatności w euro jest wdrażany w strefie euro. Natomiast w pozostałych krajach Europy istnieje możliwość uczestnictwa w systemach płatności w euro, przy czym środowiska bankowe w tych krajach mogą przyjąć standardy SEPA i praktyczne ich aspekty wnosząc wkład w budowę jednolitego rynku usług płatniczych (Piszczatowska 2008). W celu skoordynowania działań w zakresie budowy zharmonizowanego, otwar tego i interoperacyjnego rynku płatności w czerwcu 2002 roku utworzono Europej ską Radę ds. Płatności (European Payments Council EPC). Schemat EPC obrazuje rysunek 1. Działania EPC koncentrują się na głównych usługach płatniczych w euro, zarówno detalicznych, jak i masowych, dokonywanych na ob szarze Europy, jak również na procesach ich przetwarzania i rozliczania. Statut Rady przewiduje, że wszystkie cele mają zostać osiągnięte poprzez samoregulację na mocy decyzji podjętych przez Zgromadzenie Plenarne Rady. Projekt SEPA (Single Euro Payments Area) polega na wprowadzeniu do praktyki bankowej standardowych instrumentów płatniczych oraz zharmonizowanych zasad ich 46

49 Justyna Chojnacka-Duraj SEPA Jednolity Obszar... Rysunek 1. Schemat organizacyjny EPC Komitet nominacyjny i zarządzający Nominating and Governance Committee NGC Grupa robocza ds. elektronicznego polecenia przelewu Electronic Credit Transfer Working Group ECT WG Grupa ds. standardów działania, infrastruktury i technologii Operations Infrastructure and Technology Standards Support Group OITS SG Grupa robocza ds. kart płatniczych Cards Working Group CWG Zgromadzenie Plenarne Plenary Komitet Koordynacyjny EPC Coordination Committee Roll-out Committee ROC Grupa robocza ds. elektronicznego polecenia zapłaty Electronic Direct Debit Working Group EDD WG Grupa robocza ds. gotówki Cash Working Group Cash WG Grupa robocza ds. TARGET TARGET Working Group Grupa prawnicza Legal Suport Group LSG Źródło: Łysakowski P., (2009) SEPA jednolity obszar płatności w euro [w:] Integracja rynków finansowych w Unii Europejskiej od A do Z, Warszawa: Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, s EPC jest międzynarodową organizacją, utwo rzoną w oparciu o belgijskie prawo, będące prawem siedziby rady. Działalność rady skupia się na realizacji założeń Jednolitego obszaru płatniczego euro (SEPA). EPC zajmuje się strategicznym planowaniem w zakresie standaryzacji, tworzy do bre praktyki oraz wspiera i monitoruje implementację podjętych decyzji. Wszystkie czynności mają wspierać samoregulację w sektorze bankowym i efektywnie speł niać oczekiwania regulatorów oraz innych zainteresowanych stron (Sawyer, Trundle 2000). W ramach struktury organizacyjnej EPC funkcjonują (Łysakowski 2006): zgromadzenie plenarne (EPC Plenary) jest najwyższym organem EPC, w skład którego wchodzą przedstawiciele wszystkich bezpośrednich członków rady. W Zgromadzeniu plenarnym uczestniczy przedstawiciel EBC w charakterze obserwatora. Zgromadzenie podejmuje ostateczne decyzje związane z pracami rady i wpływa na swoich członków za pośrednictwem rezolucji opracowywanych w ramach prac EPC; komitet nominacyjny i zarządzający został powołany jako ciało doradcze dla Zgromadzenia plenarnego do nadzorowania struktury EPC i proponowania zmian organizacyjnych; komitet koordynacyjny jest ciałem, które na bieżąco koordynuje prace EPC; zadaniem Grupy roboczej ds. elektronicznego polecenia przelewu jest opracowanie, na bazie Rozpo- rządzenia WE Nr 2560/2001, zasad funkcjonowania paneuropejskiego polecenia przelewu. Zasady te są udokumentowane w dokumencie pt. SEPA Electronic Credit Transfer Scheme Rulebook. Ponadto, w ramach prac grupy opracowywana jest dokumentacja dotycząca międzybankowych konwencji CREDEURO i ICP (Interbank Convention on Payments), które powinny przyczynić się do zapewnienia minimalnego standardu dla międzynarodowych przelewów niskokwotowych w euro. W ramach grupy omawiane są także zagadnienia z zakresu płatności elektronicznych (e-payments) i płatności mobilnych (m-payments); zadaniem Grupy roboczej ds. elektronicznego polecenia zapłaty jest opracowanie zasad paneuropejskiego polecenia zapłaty (Pan-European Electronic Direct Debit PEDD), które udokumentowane są w dokumencie pt. SEPA Direct Debit Scheme Rulebook; zadaniem Grupy roboczej ds. kart płatniczych jest wprowadzanie w życie rezolucji EPC z zakresu funkcjonowania kart płatniczych na rynku europejskim, szczególnie dotyczących ujednolicenia działań w odniesieniu do zasad płatności transgranicznych w obszarach organizacyjnym i opłat. Zadania grupy realizowane są m.in. poprzez zachęcanie krajowych i międzynarodowych operatorów i wydawców kart płatniczych od dokonywania samooceny i dostosowywania się do zasad opracowywanych przez grupę. Grupa stale ocenia proces wprowadzania w życie wśród wydawców kart płatniczych standardu EMV, który został zaadoptowany do potrzeb SEPA. W ramach grupy działa zespół zajmujący się przeciwdziałaniem przestępczości na rynku kart płatniczych, który skupia swoją aktywność na wprowadzaniu w życie rekomendacji EPC w zakresie bezpieczeństwa obrotu kartowego; Grupa robocza ds. gotówki uczestniczy, łącznie z EBC, w debacie na temat bezpieczeństwa i usprawnienia obrotu gotówkowego w Eurolandzie oraz opracowuje standardy postępowania w tym zakresie. Zakres prac dotyczy m.in. zabezpieczeń banknotów i monet, optymalizacji ich produkcji, transportu i recyklingu. Grupa śledzi także prace legislacyjne Parlamentu Europejskiego oraz Komisji Europejskiej z zakresu usług rynku wewnętrznego; zadaniem Grupy roboczej ds. TARGET jest współpraca z Eurosystemem w zakresie problematyki związanej z systemem TARGET. Grupa kieruje działaniami związanymi z udzielaniem EBC w imieniu środowiska bankowego informacji i opinii w zakresie budowy systemu TARGET2. Pomimo koncentracji prac EPC nad problematyką płatności detalicznych, system TARGET2, 47

50 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 nek 2, który dotyczy stopniowego wdrażania jednolitych zasad funkcjonowania instru mentów płatniczych do praktyki bankowej (Nogacki 2006). Pierwszy etap projektowania tworzenia SEPA rozpoczął się w 2004 roku. Obejmował zaprojek towanie nowych instrumentów płatniczych, takich jak: paneuropejskie polecenie przelewu i zapłaty oraz ramowych zasad dotyczących kart płatniczych, a także infrastruktury rozliczeniowo-rozrachunkowej. Opracowano również niezbędne standardy i zdefiniowano wymogi bezpieczeństwa. Drugi etap wprowadzania zaczął się w połowie 2006 roku, objęto przede wszystkim przygotowania do uruchomienia no wych instrumentów, standardów i infrastruktur związanych z SEPA. Na tym etapie przeprowadzono także niezbędne testy. Ustanowione we wszystkich krajach strefy euro organy do spraw wdrożenia i migracji wspomagały ten proces przez ocenę przygotowań wszystkich zainteresowanych podmiotów do uruchomienia jednolite go obszaru płatności w euro. Trzecim, a zarazem ostatnim etapem jest migracja, podczas której krajowe in strumenty płatnicze funkcjonują równolegle z paneuropejskimi. Infrastruktura rozliczeniowo-rozrachunkowa jest w stanie przetworzyć płatności dokonywane z uży ciem obu rodzajów instrumentów. Za cel przyjęto osiągnięcie masy krytycznej transakcji realizowanych z pomocą nowych rozwiązań do końca 2010 roku. Po zakończeniu ostatniego etapu, przy zlecaniu i otrzymywaniu płatności w euro, nie będzie już można korzystać z dotychczasowych, krajowych systemów poleceń przelewu i zapłaty lub ich odpowiedników (Łysakowski 2009). Tworzenie wspólnego rynku płatności detalicznych w strefie euro jest procesem ewolucyjnym. Można jednak uznać, że wraz z utworzeniem podstawowych instrumentów płatniczych pewien istotny etap tego procesu został zamknięty. Kolejnym etapem będzie opracowanie i zaoferowanie klientom usług dodatkowych, które mają usprawnić i ułatwić płatności w SEPA. Pozwoli to na realizowanie wszystkich płatności drogą elektroniczną w trybie przetwarzania bezpośredniego na całej dro dze od zleceniodawcy do beneficjenta. Realizowanie płatności SEPA między dostawcami usług płatniczych wymaga stosowania wspólnych standardów technicznych i telekomunikacyjnych. Dotyczą one przede wszystkim wymaganych danych zawartych w informacji płatniczej wy mienianej między bankami przetwarzającymi płatności (kwota, numer rachunku, nazwa zleceniodawcy i odbiorcy płatności) oraz ich układu. Odrębną kwestią jest program standaryzacji kart płatniczych, którego celem jest usunięcie technicznych przeszkód napotykanych przez ich użytkowników na rynprzeznaczony do rozrachunku transakcji wysokokwotowych, jest traktowany jako kluczowy element SEPA; głównym zadaniem Grupy prawniczej jest współpraca w zakresie projektu dyrektywy New Legal Framework for Payments in the Internal Market, a także problematyki związanej z praniem brudnych pieniędzy oraz innych tematów dotyczących wprowadzania rezolucji EPC przez środowisko bankowe; Grupa ds. standardów działania, infrastruktury i technologii swoją działalność koncentruje wokół tematyki automatyzacji procesów, tzw. STP (Straight-Through- -Processing), oraz infrastruktury; ponadto powołany niedawno w ramach EPC Roll-out Committee (ROC) będzie opracowywać zasady działania paneuropejskich elektronicznych izb rozliczeniowych dla płatności w euro (Pan-European Automatic Clearing House PE-ACH). W ramach EPC współpracuje wiele organizacji i instytucji, których potencjał wykorzystywany jest w pracach grup roboczych. Głównymi uczestnikami i odbiorcami prac SEPA są banki. Ważną rolę odgrywają także europejskie i krajowe związki banków, które delegują swoich przedstawicieli do poszczególnych grup EPC oraz w większości przypadków koordynują prace nad SEPA na szczeblu lokalnym. Ponadto w prace nad projektem SEPA zaangażowani są operatorzy systemów płatniczych, jak izby rozliczeniowe czy operatorzy systemów kartowych (Łysakowski 2009). W pracach nad SEPA uczestniczą także przedstawiciele klientów banków, którzy reprezentują zaproszone przez EPC międzynarodowe organizacje konsumenckie oraz globalne koncerny z różnych branż. Należy zaznaczyć, że klienci banków są głównymi beneficjentami SEPA. Polskę reprezentują w EPC przedstawiciele Związku Banków Polskich oraz PKO BP SA. Rysunek 2. Harmonogram projektu SEPA Europejskiej Rady ds. płatności Etap projektowania Etap wprowadzania Udostępnienie instrumentów SEPA Etap emigracji Powszechne użycie instrumentów SEPA Źródło: Łysakowski P., (2009) SEPA jednolity obszar płatności w euro [w:] Integracja rynków finansowych w Unii Europejskiej od A do Z, Warszawa: Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, s Głównym elementem projektu SEPA są instrumenty płatni cze: polecenie przelewu, polecenie zapłaty i karty płatnicze. Harmonogram realiza cji SEPA przedstawia rysu- 48

51 Justyna Chojnacka-Duraj SEPA Jednolity Obszar... Na SEPA Credit Transfer Scheme Rulebook składa się zbiór wspólnych zasad i me chanizmów realizacji polecenia przelewu w euro. Schemat ten wyznacza jednolity poziom usług oraz czas realizacji dyspozycji przez instytucje finansowe uczestni czące w SEPA. Zaczął on funkcjonować w styczniu 2008 roku. Standardy doty czące tego instrumentu płatniczego ułatwiają inicjację, przetwarzanie i uzgadnianie płatności, w oparciu o procesy przetwarzania bezpośredniego (STP). Polecenie przelewu realizowane w standardzie SEPA jest wykonywane w całości, bez potrąku kartowym w Unii Europejskiej, uniemożliwiających interoperacyjność funkcjonal ną całego łańcucha rozliczenia płatności kartą płatniczą. Jednym z podstawowych elementów niezbędnych dla realizacji koncepcji SEPA są wspólne podstawy prawne dla wszystkich transakcji płatniczych bez względu na to, w jakim państwie znajdują się ich uczestnicy. Zostały one ustalone poprzez przy jęcie w 2007 roku przez Parlament Europejski i Radę UE dyrektywy w sprawie usług płatniczych. Państwa członkowskie zostały zobowiązane do jej transpozycji na prawa krajowe do dnia 1 listopada 2009 roku (Iwańczuk, Kotliński, Munyama 2008). Postanowienia dyrektywy dotyczą usług płatniczych świadczonych na obszarze całej Unii Europejskiej na poziomie krajowym i transgranicznym. Pokrywają one następujące obszary (Midura 2007): prawo do świadczenia usług płatniczych dyrektywa ujednolica wymogi wejścia na rynek usług płatniczych dla podmiotów niebankowych stwarzając równe szanse w konkurencji; wymogi transparentności i informacyjne wszyscy dostawcy usług płatniczych są zobowiązani do udostępniania klientom przejrzystej i zwięzłej informacji w za kresie produktów SEPA oraz krajowych usług płatniczych; prawa i obowiązki użytkowników i dostawców usług płatniczych dyrektywa precyzuje i harmonizuje podstawowe prawa i obowiązki stron usług płatniczych na obszarze UE. Rozporządzenie w sprawie informacji płatniczej (Nr 1781/2006) dotyczy danych stron dokonujących płatności, które dostawcy usług płatniczych są zobowiązani rejestrować w celu przeciwdziałania i wykrywania prania pieniędzy i finansowania terroryzmu. Rozporządzenie w sprawie płatności transgranicznych (Nr 924/2009) ma za za danie wyeliminować różnice w opłatach między płatnościami transgranicznymi i krajowymi w euro. Dotyczy ono płatności w euro nieprzekraczających kwoty EUR realizowanych we wszystkich państwach Unii Europejskiej przy wykorzysta niu wszystkich elektronicznych instrumentów płatniczych (tj. polecenia przelewu, polecenia zapłaty, wypłaty gotówkowej w bankomacie, karty kredytowej i debetowej oraz przekazu pieniężnego). Zgodnie z podstawową zasadą bank lub inny dostawca usług płatniczych nie może różnicować opłat za transakcje płatnicze w euro ze względu na ich charakter (krajowy, międzynarodowy). Rozporządzenie stawia wy móg, aby od dnia 1 listopada 2010 roku każdy bank mający siedzibę na terenie UE był osiągalny dla realizacji polecenia zapłaty. Urzeczywistnienie koncepcji SEPA pozwoli klientom na realizowanie płatności w obrębie całej strefy euro równie sprawnie i bezpiecznie, jak mogą to wykonywać obecnie w swoich krajach. Umożliwić to ma jeden rachunek bankowy i jeden ze staw standardowych instrumentów płatniczych. Po pomyślnym zakończeniu prac nad SEPA wszystkie płatności na terenie strefy euro będą mieć status płatności we wnętrznych. Zauważalny będzie brak różnic między transakcjami krajowymi i trans granicznymi. Projekt SEPA, który obok nowych możliwości przyniesie też różne wyzwania, będzie miał duży wpływ na rynek usług płatniczych. Dzięki konstrukcji Jednolitego obszaru płatniczego euro strefa euro stanie się rynkiem prawdziwie zintegrowa nym, na którym usługodawcy będą działać ponad granicami krajów. Znikną bariery wejścia na rynek płatności transgranicznych oraz rynek zagraniczny (Nogacki 2006). W ten sposób SEPA przyczyni się do zwiększenia konkurencji. Większe możliwości wyboru usługodawcy w połączeniu z korzyściami skali dadzą klientom szerszy wy bór rozwiązań płatniczych na przejrzystych, konkurencyjnych warunkach. Standa ryzacja instrumentów płatniczych dotycząca czasu realizacji i formatu zlecenia przyczyni się do zwiększenia funkcjonalności rachunku bankowego, co powinno od nieść skutek w postaci wzrostu popularności obrotu bezgotówkowego. Ujednolico ne podstawy prawne funkcjonowania instrumentów płatniczych spowodują ponad to redukcję ryzyka w rozliczeniach transgranicznych. Instrumenty płatnicze SEPA Regulacje dotyczące zasad funkcjonowania poszczególnych instru mentów płatniczych zostały zawarte w trzech dokumentach (tzw. schematach): SEPA Credit Transfer Scheme Rulebook (SCT Rulebook) zestaw zasad dotyczą cych polecenia przelewu SEPA; SEPA Direct Debit Scheme Rulebook (SDD Rulebook) zestaw zasad dotyczą cych polecenia zapłaty SEPA; SEPA Cards Framework (SCF) dokument ramowy w sprawie kart płatniczych. 49

52 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 ceń z głównej kwoty transakcji. Zastosowanie ma tutaj zasada share, która ozna cza, że zarówno zleceniodawca jak i beneficjent płatności obciążeni są opłatami pobieranymi przez ich banki (Tochmańki 2009). Od dnia 1 listopada 2009 roku banki zleceniodawców zobowiązane są do uznania ra chunku banku beneficjenta kwotą polecenia przelewu w ciągu dwóch bankowych dni roboczych po momencie otrzymania zlecenia realizacji polecenia przelewu, a banki beneficjentów zobowiązane są do uznania rachunku beneficjenta zgodnie z przepi sami dyrektywy o usługach płatniczych. Natomiast z dniem 1 stycznia 2012 roku system ustanawia maksymalny czas wykonania transakcji trwający jeden bankowy dzień roboczy od dnia przyjęcia zlecenia przelewu. Informacja płatnicza w standardzie SEPA składa się ze 140 znaków i jest prze kazywana beneficjentowi bez modyfikacji na poszczególnych etapach procesu roz liczenia. Informacja może mieć formę nieustrukturyzowaną lub ustrukturyzowaną, zgodnie z uzgodnieniami pomiędzy kontrahentami. Polecenie przelewu wykazuje tendencję rosnącą, aczkolwiek jego udział we wszystkich transakcjach nie jest zna czący. Ponadto instrument ten jest stosowany głównie do realizacji transakcji transgranicznych, a w płatnościach krajowych jest wykorzystywany w nie wielkim ułamku. Na schemat paneuropejskiego polecenia zapłaty składa się zbiór wspólnych za sad i mechanizmów rozliczeń przez bezpośrednie obciążanie rachunku w euro. Schemat ten wyznacza jednolity poziom usług oraz termin wprowadzenia poleceń zapłaty przez instytucje finansowe uczestniczące w SEPA. System poleceń zapłaty zaczął funkcjonować od dnia 1 listopada 2009 roku (Wojtczak 2012). Ujednolicenie zasad realizacji polecenia przelewu nie oznacza w większości kra jów istotnych zmian w zakresie jego funkcjonowania. Przeciwnie jest w przypadku polecenia zapłaty. Nowe regulacje odnoszące się do tego instrumentu płatniczego powodują konieczność zmian w zasadach jego działania. W schemacie polecenia zapłaty dłużnik podpisuje formularz zgody, w którym upoważnia wierzyciela do pobrania płatności, a bank prowadzący rachunek do realizacji dyspozycji wierzy ciela. Formularz ten może mieć formę papierową lub elektroniczną. W tym drugim przypadku udzielenie autoryzacji odbywa się za pośrednictwem aplikacji bankowości elektronicznej. Dzięki zastosowaniu elektronicznej zgody dłużnik unika niedo godności związanych z drukowaniem, podpisywaniem i wysyłaniem papierowych formularzy do wierzyciela. Podpisane upoważnienie musi być przechowywane przez wierzyciela przez cały okres jego ważności. Wygaśnięcie formularza zgody następuje po 36 miesiącach od ostatniej inicjacji polecenia zapłaty (Tumpel-Gugerell 2008). Wierzyciel jest zobowiązany wysłać dłużnikowi prenotyfikację, czyli na przykład fakturę, najpóźniej 14 dni przed pobraniem płatności, chyba że strony uzgodniły inny okres. Zawiera ona datę oraz kwotę pobrania. W przypadku stałych płatności musi być dostarczona tylko raz (Harasim 2009). Pierwsze lub jednorazowe polecenie zapłaty wysyłane jest do mechanizmu rozliczeniowo-rozrachunkowego 5 dni przed datą właściwą. Następne polecenia za płaty są przesyłane na 2 dni przed datą właściwą. Zgodnie z dyrektywą o usługach płatniczych schemat określa prawo dłużnika do odwołania autoryzowanej transak cji w ciągu 8 tygodni po dacie właściwej bez podania przyczyny odwołania oraz refundacji kwoty pobranej przez bank z rachunku. W przypadku nieautoryzowa nych transakcji prawo to wygasa po 13 miesiącach od daty właściwej. Zwroty przez bank dłużnika, na przykład gdy rachunek został zamknięty, muszą zostać wykonane najpóźniej po 5 dniach od daty właściwej. W celu dostosowania zasad realizacji polecenia zapłaty do praktyki gospodar czej stosowanej w wielu państwach europejskich umożliwiono zastosowanie tzw. biznesowego polecenia zapłaty. Polecenie przelewu SEPA i polecenie zapłaty SEPA posiadają pewne cechy wspólne i indywidualne tabela 1. Częścią wspólną są standardy zgodne z globalnym standardem UNIFI ISO Standardy te oparte są na notacji XML. Znacznie ułatwiają wymianę danych, integrację systemów, czy też, jak przyjęło się określać, interoperacyjność systemów. Zostały one opracowane przez SWIFT i zapewniają End-to-End STP, umożliwiając przetwarzanie płatności bez ingerencji manualnej, czyli w pełni automatycznie (Szymański 2007). Ponadto funkcjonują w oparciu o standardy numeracji rachunków bankowych IBAN i instytucji kredytowych BIC (Jończyk 2011). Nie obowiązują w ich przypadku limity wartości płatności tak jak ma to miejsce w przypadku niektórych standardów krajowych. Podstawowe zasady dotyczące kart płatniczych SEPA zawiera dokument SEPA Cards Framework (SCF). W dokumencie tym znajdują się ogólne zasady i reguły, które mają zostać wdrożone przez banki, instytucje płatnicze, systemy kartowe i inne podmioty uczestniczące w realizacji płatności za pośrednictwem kart. Celem wdrożenia tych zasad jest zagwarantowanie łatwego i wygodnego dokonywania płatności i wypłat gotówki w euro za pomocą kart ogólnego stosowania na całym obszarze SEPA, bez względu na to, czy płatności realizowane są w rozliczeniach krajowych czy transgranicznych (Lepczyński 2007). 50

53 Justyna Chojnacka-Duraj SEPA Jednolity Obszar... Tabela 1. Charakterystyka systemów SCT i SDD cechy wspólne i indywidualne System polecenia przelewu SEPA System polecenia zapłaty SEPA możliwość realizacji płatności przy użyciu tych samych instrumentów płatniczych we wszystkich krajach uczestniczących w SEPA instytucje (banki) wykonujące polecenia przelewu SCT i polecenia zapłaty SDD muszą być uczestnikami systemów, tzn. muszą do niego formalnie przystąpić zarówno dłużnicy, jak i wierzyciele korzystający z systemów muszą posiadać konto w instytucji kredytowej (banku) będącej uczestnikiem SEPA podstawowe schematy płatności SEPA dotyczą transakcji w euro płatności wykonywane są w pełnej kwocie, bez potrąceń na jakimkolwiek etapie brak limitów dotyczących wartości transakcji, możliwość realizacji płatności jednorazowych i zbiorczych gwarantowany maksymalny czas realizacji rozliczenia w ramach systemów obowiązują wymogi w zakresie identyfikacji rachunków klientów, tj. IBAN i BIC, które są wykorzystywane nie tylko do dokonywania płatności transgranicznych, ale także do realizacji płatności krajowych obowiązują standardy komunikatów między bankami, tj. standard XML ISO (Format Danych SEPA) oraz opcjonalna dołączona do Formatu Danych SEPA automatyczna identyfikacja wierzyciela automatyzacja procesów przebiegu płatności standard bezpośredniego przetwarzania (STP) strony uczestniczące w rozliczeniach w obszarze SEPA: uczestnicy systemów (banki), strony pomiędzy którymi dokonywane jest rozliczenie, CSM-y, banki pośredniczące podmioty w modelu czterostronnym: zleceniodawca bank zleceniodawcy bank beneficjenta beneficjent możliwość inicjacji i odbiór płatności w imieniu i na rzecz identyfikacja typów płatności usługa priorytetowego polecenia przelew (PriEuro) podmioty w modelu czterostronnym: wierzyciel bank wierzyciela bank dłużnika dłużnik prenotyfikacja, e-zgoda, 8-tygodniowy termin odwołania zlecenia możliwość kreślenia dokładnej daty poboru należności bazowe (Core) i biznesowe (B2B) polecenie zapłaty Źródło: Harasim J., Frączek B., Szustak G., Klimontowicz M., (2011) Europejski rynek płatności detalicznych, Warszawa: Wydawnictwo CeDeWu, PL PLATINIUM, s. 95. Innym równie ważnym instrumentem SEPA jest karta płatnicza. W założeniu na jednolitym obszarze płatności w euro transakcje kartowe będą obsługiwane według ogólnie zdefiniowanych zasad, do których będą musieli stosować się wystawcy, agenci rozliczeniowi, systemy kartowe oraz operatorzy. Zasady te, opracowane przez Europejską Radę ds. Płatności, określa się łącznie jako ramowe zasady SEPA dotyczące kart płatniczych. Mając na uwadze złożoność biznesu kartowego, zróżni cowane rozwiązania w systemach krajowych, jak również rolę międzynarodowych organizacji płatniczych (Visa, Mastercard, Europay), zdecydowano się nie tworzyć nowego systemu kart (Zabińska 2011). EPC ogłosiła natomiast listę rekomendacji dotyczących syste mów kartowych, które umożliwią każdemu posiadaczowi karty korzystanie z niej na porównywalnych warunkach cenowych, w dowolnym bankomacie lub punkcie sprzedaży na terenie SEPA, bez względu na kraj wydania karty. Wytyczne EPC dają również szansę placówkom handlowym na rozliczanie się z każdym bankiem peł niącym rolę centrum akceptacyjno-rozliczeniowego w jakimkolwiek kraju strefy euro. Opłaty interchange obowiązujące w strukturach kart płatniczych powinny być ujednolicone. Ich poziom winien każdorazowo być akceptowany przez Komisję Eu ropejską w oparciu o uzasadniony poziom kosztów (Szymański 2007). Ramy funkcjonowania kart w SEPA odnoszą się jedynie do kart ogólnego za stosowania. Zgodność z nimi oznacza wyposażenie kart przez ich wydawców w mi kroprocesor kompatybilny ze standardem EMV. Standard ten uważany jest za platformę technologiczną służącą paneuropejskiej akceptacji płatności kartowych o wysokim poziomie bezpieczeństwa. Dotyczy on stosowania mikroprocesorów i za bezpieczeń PIN do tego typu transakcji (Lewandowski 2008). Karty zgodne ze schematem SEPA obejmują zakresem możliwość dokonania płatności i pobrania gotówki na całym obszarze SEPA w euro. Jednak waluta, w któ rej rachunek jest obciążany i prowadzony, nie ma znaczenia. Taki rachunek może być prowadzony w jakiejkolwiek walucie, a posiadacze kart powinni otrzymywać pełne informacje na temat opłat za przewalutowanie transakcji (Łysakowski 2006). Koncepcja SEPA jest rozszerzana na inne usługi elektroniczne oferowane uczest nikom procesu płatności. Wśród nich można wyróżnić (Tymowski 2003): e-fakturowanie przesyłanie faktur w formie elektronicznej bezpośrednio do płatnika lub bankowej aplikacji elektronicznej w celu automatycznego przetwarzania; zdalna inicjacja płatności poprzez telefon komórkowy lub kartę zbliżeniową i terminal; inicjacja płatności elektronicznych przez Internet usługa dla sklepów interne towych umożliwiająca bezpieczne połączenie z bankiem i realizację polecenia przelewu SEPA poprzez potwierdzenie wypełnionego, wystandaryzowanego zle cenia elektronicznego; elektroniczne uzgodnienie automatyczne dopasowanie płatności do faktury w systemie księgowym; awizowanie uznania rachunku powiadomienie odbiorcy płatności o płatności w formie tekstowej poprzez telefon komórkowy lub pocztę elektroniczną. 51

54 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 Wdrażanie koncepcji SEPA w polskiej bankowości Przynależność Polski do Unii Europejskiej wymaga zaangażowania w procesy integracji systemów płatniczych oraz realizacji projektu Jednolitego obszaru płat niczego euro. Ze względu na brak określonego terminu przyjęcia przez Polskę wspólnej waluty, dostosowanie krajowej infrastruktury i technologii do koncepcji SEPA opiera się na decyzjach Narodowego Banku Polskiego i Związku Banków Polskich w tym zakresie. Zgodnie z nimi instrumenty płatnicze SEPA są wprowa dzane według harmonogramu wyznaczonego przez Europejską Radę ds. Płatności. Polski sektor bankowy jest zaangażowany w proces realizacji koncepcji SEPA od 2006 roku, kiedy to przy Związku Banków Polskich, wzorem podobnych organizacji w wielu innych krajach Unii Europejskiej, utworzona została specjalna struktura organizacyjna w celu przygotowania i realizacji planu wprowadzenia programu SEPA Polska rysunek 3. Misją SEPA PL jest przygotowanie polskiego systemu bankowego do realizacji projektu SEPA oraz koordynacja jego wprowadzenia w sposób uwzględniający specyfikę i interes polskiego systemu płatniczego (Nogacki 2006). Rysunek 3. Schemat organizacyjny struktury SEPA Polska NBP Rada ds. Systemu Płatniczego Komitet ds. Systemu Płatniczego Rada Bankowości Elektronicznej Rada Wydawców Kart Bankowych Komitet Agentów Rozliczeniowych Polski Komitet Użytkowników (SWIFT) Grupa ds. polecenia przelewu Grupa ds. polecenia zapłaty Zarząd ZBP SEPA FORUM POLSKA Koordynator Krajowy SEPA Polska Zastępca Koordynatora Krajowego, Sekretarz (NASO) Grupa ds. kart Grupa ds. gotówki Ministerstwo Finansów Przedstawiciele konsumentów i użytkowników Europejska Rada ds. Płatności (EPC) Grupa ds. infrastruktury Źródło: SEPA bankowa rewolucja, (2007) BRE BANK SA, Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa: Fundacja Nauko wa, Nr 90/2007, s. 9. SEPA Polska jest krajową organizacją, która przyjęła zadanie implementacji programu SEPA w Polsce. W ramach jej struktury funkcjonują: Sekretariat SEPA Polska centralny ośrodek koordynacji o mocy wykonawczej; NASO krajowa organizacja wspierająca banki w procesie przystępowania do schematów płatności SEPA. Celem NASO (National Adherence Support Organization) jest zapewnienie efektywnego i terminowego uruchomienia systemu w ramach SEPA. NASO stanowi łącznik pomiędzy przyszłymi uczestnikami, a Europejską Radą ds. Płatności, będąc pierwszym punktem kontaktowym dla uczestnika w sprawach SEPA, jak również ułatwiając proces przystępowania. NASO może usprawnić i wspomagać proces administracyjny, jednak czyniąc to, nie podejmuje żadnych zobowiązań prawnych; SEPA Forum Polska (SFP) ciało sterujące programem SEPA, płaszczyzna do wypracowania pozycji w sprawach międzybankowych i wspólnej polityki SEPA. Współpracujące z ciałami konsultacyjnymi SEPA Forum Polska są: Rada Bankowości Elektronicznej, Komitet ds. Systemu Płatniczego, Rada Wydawców Kart Bankowych, Komitet Agentów Rozliczeniowych oraz PKU SWIFT. SFP konsultować może propozycje z organizacjami reprezentującymi interesy konsumentów i przedsiębiorców; Forum Koordynatorów Krajowych ciało składające się z przedstawicieli ban ków, którzy koordynują projekty SEPA wewnątrz reprezentowanych instytucji jest ciałem opiniodawczym Sekretariatu SEPA Polska i SEPA Forum Polska; Grupy robocze SEPA stanowią najważniejszy element SEPA Polska ich głównym zadaniem jest przygotowywanie procesu i harmonogramu implementacji dla poszczególnych instrumentów, przeprowadzanie analiz, wypracowywanie strategii, oraz nowych rozwiązań. Grupy robocze stanowią kluczowy merytorycznie element struktury organizacyjnej SEPA Polska. Narodowy Bank Polski wraz z Radą ds. Systemu Płatniczego mają na celu popie ranie projektu SEPA. Przedstawiciele NBP biorą udział w pracach SEPA Forum Polska (SFP), Grup roboczych oraz Forum Koordynatorów Krajowych w charakte rze obserwatora (Polasik, Przenajkowska 2010). Do ich obowiązków należy opiniowanie dokumentów i rekomen dacji Grup roboczych i SFP oraz śledzenie na bieżąco postępu prac nad realizacją projektu SEPA w Polsce. Ministerstwo Finansów jest natomiast odpowiedzialne za generalne wsparcie dla projektu SEPA i konsultacje rekomendacji Grup roboczych, a także prowadzenie prac nad odpowiednim środowiskiem prawnym, czyli legislacyjnoregulacyjnym. W zakresie tworzenia Jednolitego obszaru płatności w euro osiągnięto już bardzo dużo, choć wciąż pozostaje wiele do zrobienia. Pojawiające się w ostatnich latach 52

55 Justyna Chojnacka-Duraj SEPA Jednolity Obszar... globalne wyzwania ekonomiczne i finansowe odciągnęły uwagę od SEPA i uniemożliwiły dokonanie znaczących inwestycji niezbędnych dla zakończenia procesu migracji. Ze względu na uwarunkowania o charakterze legislacyjnym, jak również zróżnicowany, stopień rozwoju i preferencji lokalnych rynków finansowych, w każdym kraju proces implementacji wygląda inaczej dla poszczególnych instrumentów SEPA. Pomimo szerokiej dostępności instrumentu polecenia przelewu SEPA proces jego wdrażania przebiega o wiele wolniej niż wstępnie zakładano. W państwach strefy euro ten instrument znalazł główne zastosowanie w transakcjach transgranicznych, które stanowią tylko ułamek wszystkich realizowanych poleceń przelewu. W marcu 2011 roku transakcje te stanowiły 16% wszystkich transakcji, natomiast Luksemburg i Cypr przekroczyły 50% próg migracji. Według szacunków Komisji Europejskiej, przy takim tempie pełna migracja na instrumenty SEPA nastąpi za około 30 lat. Narodowy Bank Polski oraz grupa polskich banków udostępniły swoim klientom usługę polecenia przelewu SEPA w dniu oficjalnego wprowadzenia paneuropejskie go polecenia przelewu, tj. dnia 28 stycznia 2008 roku. Rozliczanie poleceń przelewu w stan dardzie SEPA odbywa się za pośrednictwem KIR SA na platformie TARGET2 lub przez centrale banków zagranicznych, za pośrednictwem innych mechanizmów rozliczeniowo-rozrachunkowych (Zalewska 2008). Dla ułatwienia uczestni kom systemu EuroELIXIR jak najszybszego uzyskania zdolności stosowania no wych paneuropejskich instrumentów udostępniony został mechanizm konwersji dodatkowy, opcjonalny moduł umożliwiający zmianę formatu XML na uprzednio stosowane formaty tekstowe. Rozwiązanie to znacząco ułatwiło proces dostosowania banków do obsługi instrumentów SEPA. Start schematu SCT rozpoczął się od udostępnienia tej usługi swoim klientom przez 16 polskich banków. Od tego czasu ich liczba systematycznie wzrasta w 2010 roku było ich 26, a na koniec grudnia 2012 roku już 34. Od tego momentu obserwuje się postęp prac mających na celu jak najszersze wykorzystanie nowych standardów w polskim systemie bankowym. Stopniowe przystępowanie kolejnych banków do standardu SCT powoduje stały i dynamiczny wzrost zastosowania instrumentu polecenia przelewu w standar dzie SEPA. Data końcowa migracji przelewów w euro na standard SCT nie została jeszcze zdefiniowana. Z punktu widzenia krajów spoza strefy euro a więc również Polski najważniejsze są dyskusje nt. państw, które w przyszłości planują przyjęcie wspólnej waluty. W takim przypadku w Rekomendacji EPC przyjęto zasadę okresu przejściowego państwo wstępujące do strefy euro może bowiem samo wyznaczyć sobie datę końcową, nie mniej jednak nie może ona przypadać później niż w okresie 5 lat od przyjęcia euro (Harasim 2009). Rysunek 4. Harmonogram wdrożenia standardów SEPA Okres przejściowy, stopniowa migracja Dalsza migracja, indywidualne daty końcowe Euro Rok 201X Start schematu SCT Koniec migracji na schemat SCT Potencjalna data końcowa migracji na SCT w strefie euro Migracja płatności w euro krajowych i transgranicznych na standardy SEPA Polska wchodzi do strefy euro Euro + max 5 lat Euro Rok 201X+5 Data końcowa migracji dla Polski Migracja płatności krajowych w PLN na standardy SEPA Źródło: Iwańczuk A., (2011) Systemy płatnicze i rynek płatności w Unii Europejskiej, Warszawa: Wydawnictwo CeDeWu, PL. PLATINIUM, s Zgodnie z Roz porządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 924/2009 z dnia 16 września 2009 roku w sprawie płatności transgranicznych we Wspólnocie oraz uchylające rozporządzenie (WE) Nr 2560/2001 banki mają obowią zek uzyskania zdolności odbiorczej w przypadku transakcji polecenia zapłaty do dnia 1 listopada 2014 roku lub w ciągu 1 roku od wstąpienia do strefy euro (Łysakowski 2006). Mimo tych regulacji migracja SDD jest, zgodnie z przewidywaniami, bardzo niska i wynosi około 0,08%. W kwietniu 2011 roku w Schemacie Polecenia Zapłaty SEPA uczestniczyło banków europejskich, w tym 3 banki Polskie, a z Biznesowego Polecenia Zapłaty SEPA korzystały banki, w tym 2 banki Polskie. W Polsce sekretariat SEPA Polska monitorował na bieżąco prace dokonywane na szczeblu paneuropejskim oraz prowadził rozmowy dotyczące wprowadzenia nowego instrumentu z NBP i KIR SA oraz przedstawicielami banków krajowych. Na podstawie tych rozmów stwierdzono małe zainteresowanie klientów, jak i również samych banków, ideą wprowadzenia polecenia zapłaty SEPA. Następnym czynnikiem wpływającym na odłożenie w czasie wprowadzenia tego instrumentu stała się konieczność oczekiwania na wdrożenie zapisów dyrektywy PSD oraz uczestnictwa NBP w charakterze banku rozliczeniowego w procesie rozliczania SDD dla pozostałych podmiotów sektora bankowego. NBP podjął decyzję o nieprzystępowaniu do schematu polecenia zapłaty w najbliższym czasie, podobną decyzję podjęła KIR SA. 53

56 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 W odniesieniu do kart płatniczych Grupa robocza ds. kart SEPA Polska zareko mendowała bankom rozpoczęcie od dnia 1 stycznia 2008 roku wydawania kart zgodnych ze stan dardami SEPA. Okres przejściowy, w którym będą równolegle funkcjonować karty oparte na pasku magnetycznym i mikroprocesorze miał trwać do 31 grudnia 2010 roku. Taki sam okres przejściowy wyznaczono dla infrastruktury terminali oraz bankomatów w zakresie akceptacji kart w standardzie EMV i PIN. Proces migracji kart na standard EMV przebiegał w poszczególnych krajach UE w bardzo zróżnicowanym tempie. Liderami w zakresie wymiany kart z paskiem magnetycznym na karty z mikroprocesorem w standardzie EMV okazały się: Francja, Belgia, Luksemburg i Irlandia, zaś najwolniej proces ten przebiega w Hiszpanii, na Malcie, w Grecji, na Słowacji (Polasik, Przenajkowska 2010). Rynek kart płatniczych w Polsce, ze względu na jego stosunkowo późny rozwój, jest oparty na kooperacji z międzynarodowymi organizacjami płatniczymi, w związku z czym nie ma problemu istnienia lokalnych systemów rozliczeniowych i zdaniem Komitetu Agentów Rozliczeniowych już w tej chwili 90% polskiej infrastruktury akceptacji jest zgodne ze standardami SEPA. Najsprawniej i najszybciej przebiegał w Polsce proces wdrażania standardu EMV w terminalach, a zdecydowanie wolniej w bankomatach. Najtrudniejszym obszarem wdrażania standardów okazało się zastępowanie kart wyposażonych w pasek magnetyczny kartami z mikroprocesorem EMV. W ostatnim czasie nastąpił jednak znaczący postęp w tym zakresie, co odnotowały statystyki prowadzone przez NBP. Z inicjatywy NBP, znowelizowana została krajowa norma PN-F Numer rachunku bankowego (NRB) Elementy i zasady tworzenia. Norma ta zawiera m.in. opis sposobu wykorzystania NRB do tworzenia w Polsce międzynarodowego numeru rachunku bankowego IBAN, który jest obligatoryjnym elementem, służącym do jednoznacznej identyfikacji stron transakcji SEPA. Ponieważ format krajowych numerów rachunków różni się w zależności od kraju, formaty dla numerów IBAN także znacznie się różnią, główną przyczyną tego jest fakt, że każdy kraj został upoważniony do wprowadzenia swoich własnych reguł dotyczących zmiany numerów rachunków na numery IBAN. Numer IBAN może być zapisany na 34 pozycjach, ale w praktyce jego długość waha się od 15 (Norwegia) do 28 znaków (Polska, Węgry). Niektóre numery mogą zawierać litery alfabetu, większość jednak składa się tylko z cyfr. Francuski numer IBAN jest tylko o cztery znaki dłuższy niż krajowy numer rachunku, podczas gdy holenderski jest o osiem znaków dłuższy niż numer krajowy. Komplikacją w momencie wejścia Polski do strefy euro będzie przyjęcie obowią zujących standardów SEPA dla wszystkich płatności. W przypadku polskiego systemu rozliczeniowego płatności na rzecz ZUS i urzędów skarbowych mają inne for maty i obowiązują w ich przypadku inne procedury rozliczeniowe w KIR SA niż wszystkie pozostałe rodzaje płatności. W formatach SEPA nie występują dodatkowe informacje, na podstawie których zarówno ZUS, jak i urzędy skarbowe automatycznie nie przetwarzają płatności w swoich systemach informatycznych (Piszczatowska 2008). Standardy SEPA dotyczące instrumentów płatniczych będą obowiązywały w Polsce po wejściu do strefy euro. Do tego czasu w przypadku transakcji dokonywanych w euro mogą funkcjonować równolegle zarówno dotychczasowe krajowe rozwiązania dotyczące instrumentów płatniczych, jak i instrumenty SEPA. Program SEPA należy przestrzegać jako ważny element przygotowań Polski do wejścia do strefy euro, ponieważ jego celem jest zharmonizowanie płatności elektronicznych, ich usprawnienie, a tym samym zmniejszenie zakresu i kosztów obrotu gotówkowego. To zaś bezpośrednio przekłada się na obniżenie kosztów przyjęcia wspólnej waluty. Podsumowanie SEPA to następny etap w integracji gospodarczej po wprowadzeniu waluty euro. Zaangażowanie parlamentu, Komisji Europejskiej oraz Europejskiego Banku Centralnego w ten projekt powoduje, że nie ma możliwości wycofania się z niego w Europie. Obserwując tempo prac i zaangażowanie europejskiego środowiska bankowego skupionego w EPC, można stwierdzić, że SEPA ma służyć przede wszystkim klientom poprzez obniżenie prowizji i ułatwienie dostępu do usług na terenie Europy. Oceniając sytuację Polski, można zauważyć, że poszczególne polskie banki, działające głównie na lokalnym rynku i poza strefą euro, stoją przed dylematem związanym z podjęciem decyzji o momencie wprowadzenia do swoich ofert nowych instrumentów SEPA, tj. czy należy robić to bezzwłocznie, równolegle z bankami ze strefy euro, czy w miarę rozwoju sytuacji podążać za tymi krajami. Niektóre podjęły już to wyzwanie od samego początku wprowadzania SEPA, równolegle z innymi bankami z Eurolandu, widząc w tym szansę, a być może uciekając do przodu. Wydaje się, że podjęcie decyzji o wprowadzaniu nowych rozwiązań przez inne banki w Polsce jest nieuniknione, gdyż prędzej czy później mechanizmy rynkowe wymuszą na nich, i na ich partnerach, stosowanie standardów SEPA. Wspólna waluta euro oraz uruchomiony w tym czasie system płatności wysokokwotowych TARGET to dwa 54

57 Justyna Chojnacka-Duraj SEPA Jednolity Obszar... ważne elementy w systemie płatniczym, jednak bez działania sprawnego systemu płatności detalicznych SEPA pełna integracja gospodarcza nie jest możliwa. Bibliografia 1. Balicka H., (2011) Nowoczesne trendy bankowego IT, Bank Miesięcznik Finansowy, nr Czas na inicjatywę SEPA dziś, (2009) Informator dla sektora publicznego, Warszawa: Europejska Rada ds. Płatności. 3. Dyrektywa 2007/64/WE z dnia 13 listopada 2007 r. o usługach płatniczych w ramach rynku wewnętrznego zmieniająca dyrektywy: 97/7/WE, 2002/65/WE, 2005/60/WE i 2006/48/WE i uchylająca dyrektywę 97/5/WE, OJ.L 319 z r., przywoływana jako: dyrektywa PSD. Dyrektywa PSD powinna zostać wdrożona do polskiego porządku prawnego do 1 listopada 2009 r. 4. Harasim J., (2009) Standaryzacja usług płatniczych na rynku europejskim [w:] Brzozowska K., Flejterski S., red., Finanse 2009 Teoria i praktyka. Bankowość, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskie go [ ] UE html [ ] [ ] [ ] html [ ]. 10. Iwańczuk A., Kotliński G., Munyama K., (2008) Rozwój gospodarczy a sprawność i bezpieczeństwo systemu płatniczego w Polsce [w:] Przybylska-Kapuścińska W., Szambelańczyk J., red., Gospodarka i finanse, Poznań: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. 11. Jończyk T., (2011) Przelew bankowy w kilka sekund, Bank Miesięcznik Finansowy, nr Lepczyński B., (2007) Integracja rynków finansowych w Unii Europejskiej, Bank i Kredyt, nr Lewandowski K., (2008) Jednolity Obszar Płatności w Euro (SEPA): koncepcja i wdrożenie, Bank, nr Łysakowski P., (2006) Single Euro Payment Area SEPA Jednolita Strefa Płatności w Euro, Warszawa: NBP Departament Systemu Płatniczego. 15. Łysakowski P., (2009) SEPA jednolity obszar płatności w euro [w:] Iwanicz-Drozdoska M., red., Integracja rynków finansowych w Unii Europejskiej od A do Z, Warszawa: NBP Departament Edukacji i Wydawnictw. 16. Midura R., (2007) SEPA, a kreowanie strategii biznesowej banku, Warszawa: Zeszyt BRE-BANK CASE, nr Nogacki R., (2006) Europejskie wymogi względem systemów płatności, Prawo Bankowe, nr Nowak J., (2011) Uderzenie ustawodawcze: czas na zmiany, Bank Miesięcznik Finansowy, nr Ocena funkcjonowa nia Polskiego systemu płatniczego w II półroczu 2012 roku, (2013) Warszawa: Departament Systemu Płatniczego NBP. 20. Piszczatowska C., (2008) Proces tworzenia Jednolitego Obszaru Płatności w Euro (SEPA) w europejskim systemie ban kowym [w:] Przychocka I., Sikor ski J., red., System bankowy w Polsce w warunkach gospodarki rynkowej, Warsza wa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania i Prawa im. Heleny Chodkowskiej w Warszawie. 21. Polasik M., Przenajkowska K., (2010) Wdrażanie programu SEPA na europejskim rynku usług płatniczych [w:] Janc A., red., Bankowość a kryzys na rynkach finansowych, Zeszyty Naukowe, nr 140, Poznań: Wydawnictwo UE w Poznaniu. 22. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 1781/2006 z dnia 15 listopada 2006 r. w sprawie informacji o zleceniodawcach, które towarzyszą przekazom pieniężnym, Dz. Urz. UE 2006 L 345/ Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 924/2009 z dnia 16 września 2009 r. w sprawie płatności transgranicznych we Wspólnocie oraz uchylające Rozporządzenie (WE) Nr 2560/2001 z dnia 19 grudnia 2001 r. Dz. Urz. UE L 344/13 z dnia 28 grudnia 2001 r. 24. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 924/2009 z dnia 16 września 2009 r. w sprawie płatności transgranicznych we Wspólnocie oraz uchylające rozporządzenie (WE) Nr 2560/2001, Dz. Urz. UE 2009 L 266/ Sawyer D., Trundle J., (2000) Core Principles for Systemically Important Payment Systems, Bank of England Financial Stability Review. 26. Szymański M., (2007) Konsekwencje wprowadzenia poleceń przelewu i zapłaty w standardzie SEPA, SEPA bankowa rewolucja, Zeszyt BRE Bank CASE, nr Tumpel-Gugerell G., (2008) The Single Euro Payments Area in a Global Context [w:] The Global Payments Strategies 2008, Conference, Brussels. 28. Tworzenie Jednolitego Obszaru Płatności w Euro cele i terminy (czwarty raport o postępach), (2006) Europejski Bank Centralny. 29. Tymowski J., (2003) Rozliczenia międzybankowe w Polsce w świetle danych KIR, Bank i Kredyt, nr Wojtczak D., (2012) Usługi bankowe w regulacjach Unii Europejskiej, Warszawa: Wydawnictwo Wolters Kluwer. 31. Zalewska M., (2008) Nadzór nad rynkiem finansowym ze szczególnym nadzoru bankowego, Warszawa: Wydawnictwo Difin. 32. Żabińska J., (2011) Rynki finansowe w Unii Europejskiej w strefie euro, Warszawa: Wydawnictwo CeDeWu.Pl., PLATINIU. 55

58 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014 Wywiad Systemy mobilne w służbie firm Wywiad z dr Jarosławem Kobielą Ponadto wśród najczęściej wymienianych korzyści są m.in. poprawa komunikacji wewnętrznej, poprawa wydajności pracy, sprawniejszy i szybszy kontakt z klientem oraz poprawa wizerunku, a także skrócenie procesów biznesowych. Dzięki stosunkowo łatwej możliwości rozbudowy system rozwija się wraz z przedsiębiorstwem, wpływając na jego konkurencyjność. Iwona Zalewska: Konkurencja na rynku pomiędzy firmami jest bardzo duża. Obecnie zarówno klienci, jak i partnerzy szukają firm, które potrafią sprawnie połączyć dobre praktyki biznesowe wraz z zasadą zrównoważonego rozwoju firmy. Niebagatelne znaczenie ma również zarządzanie relacjami z klientami w oparciu o nowoczesne systemy informatyczne, takie jak technologie mobilne czy automatyzacja procesu sprzedaży. Dr Jarosław Kobiela: Zastosowanie technologii mobilnych i sieci bezprzewodowych jest już standardem w obecnych czasach. Poprzez zdalny dostęp do informacji przedsiębiorstwa (baz danych, baz wiedzy) pracownicy szybciej podejmują właściwe decyzje oraz są bardziej dyspozycyjni. Za pośrednictwem telefonu, smartphone a, czy też tabletu z zainstalowanym odpowiednim oprogramowaniem uzyskują stały dostęp do informacji firmowych niezależnie od miejsca i czasu wykonywanych obowiązków. I.Z.: Czym jest zatem mcrm? J.K.: Mobilny system CRM (ang. Customer Relationship Management) to zarządzanie relacjami z klientami. Tego rodzaju systemy pozwalają na korzystanie z pełnej lub okrojonej funkcjonalności systemu CRM w terenie, z wykorzystaniem technologii zdalnego dostępu. Daje pracownikom terenowym natychmiastowy dostęp do najaktualniejszych danych będących w posiadaniu firmy. Użytkownicy systemu mogą przeanalizować m.in. historię współpracy z wybranym kontrahentem, realizację celów sprzedażowych oraz zaplanowanych zadań. mcrm pozwala również na bardziej efektywne zarządzanie czasem pracy przedstawicieli oraz zamianę dokumentów z papierowych na elektroniczne. Natomiast managerom daje możliwość śledzenia wszystkich kontaktów z klientem, które zostały wykonane przez podległych im pracowników. System ten pozwala również na rejestrowanie informacji o konkurencji, co ułatwia późniejszą analizę i opracowanie skutecznych metod zabiegania o pozycję na rynku. I.Z.: Jakie korzyści daje zastosowanie mcrm w firmach? J.K.: mcrm jest wykorzystywany przede wszystkim przez handlowców oraz pracowników technicznych działających w terenie. W opinii Gartner Group technologia bezprzewodowa czyni pracowników mobilnych 30% bardziej efektywnymi. Natomiast eksperci z Boston Consulting Group twierdzą, że wprowadzenie nawet prostego systemu mcrm pozwala na zwiększenie efektywności pracowników terenowych od 10% do 50%. I.Z.: Jak przebiega proces wdrożenia systemu w firmach? J.K.: Wdrożenie każdego systemu informatycznego, ze względu na stopień skomplikowania, musi przebiegać zgodnie z przyjętą metodyką. Określa ona precyzyjnie i jednoznacznie etapy i podetapy, w ramach których przypisuje się obowiązki i odpowiedzialności poszczególnym członkom zespołu wdrożeniowego. Przyjęte zostają kryteria akceptacji wykonanych prac oraz ich harmonogram. Stosowane metodyki wdrożeń zawierają od kilku do kilkunastu etapów, które realizowane są sekwencyjnie lub równolegle, a obejmują swym działaniem różny zakres czynności. Pomimo różnic między nimi, można zauważyć, że zawierają one trzy podstawowe etapy: etap I prace przedwdrożeniowe, etap II wdrożenie systemu oraz etap III użytkowanie i rozwój. W etapie pierwszym powołuje się zespół wdrożeniowy oraz kierownika projektu (Project Manager). Następnie przeprowadzana jest analiza procesów biznesowych obsługiwanych przez system. Wśród aspektów analizy są m.in. wyznaczenie terminów akceptacji etapów wdrożenia, szkolenia, testy, instalacja i konfiguracja systemu. Kolejny etap, czyli wdrożenie, realizowany jest na terenie instytucji odbiorcy, okresowo angażując część jego zasobów. Rola dostawcy oprogramowania ogranicza się do proponowania i projektowania rozwiązań, natomiast odpowiedzialność spoczywa na stronie posiadającej moc sprawczą odbiorcy. Czas potrzebny na implementację systemu zamyka się od 4 do 12 tygodni, bez konieczności zatrudnienia zewnętrznego konsultanta, czy też nadmiernego zajmowania działu IT. Następnie prowadzi się szkolenia użytkowników z funkcjonalności i administracji systemu. Użytkowanie i rozwój to ostatni z etapów. Na początku, pomimo iż w systemie zaczyna się rejestrować bieżące zdarzenia oraz przetwarzać wprowadzone dane, zawsze pojawiają się jakieś niejasności, które rozwiązuje się stosując odpowiedni system pomocy. Prawidłowe przeprowadzenie wdrożenia systemu ma decydujący wpływ na jego późniejsze funkcjonowanie w firmie, akceptację przez użytkowników oraz wykorzystanie w pełni stworzonych przez system możliwości. I.Z.: Jaki jest czas zwrotu z inwestycji w mcrm? J.K.: Literatura przedmiotu podaje iż czas zwrotu z inwestycji w mobilny system CRM to okres od 2 do około 6 lat, w zależności od profilu firmy. Można zatem stwierdzić, że są to systemy: elastyczne, ze stosunkowo szybkim okresem zwrotu inwestycji, a co najważniejsze firma gromadzi informacje, które wcześniej handlowcy zapisywali we własnych notatkach. 56 Dziękuję za rozmowę.

59

60 58 Rynek Społeczeństwo Kultura nr 3/2014