do uprawiania sportu wyczynowego i amatorskiego... 91

Transkrypt

1 3 WSTĘP Urazowość w sporcie Niektóre aspekty stomatologiczne uprawiania sportu Stan jamy ustnej a uprawianie sportu...55 Stan jamy ustnej użytkowników basenów pływackich...57 Elementy zdobnicze warg i jamy ustnej (piercing)...57 Odżywianie a sprawność fizyczna i stan jamy ustnej...61 Leki a aktywność fizyczna i stan jamy ustnej Barodontalgia i aerodontalgia Sport niepełnosprawnych Zapobieganie urazom w sporcie Przeciwwskazania stomatologiczne do uprawiania sportu wyczynowego i amatorskiego SKOROWIDZ...95

2 WSTĘP Szeroka popularyzacja wielu dyscyplin sportowych niesie za sobą szereg problemów natury zdrowotnej, ale i psychologicznej. Sport winien zapewniać dobre samopoczucie i należytą sprawność organizmu. I to są te szczytne cele. Obok tych szlachetnych dążeń pojawiają się liczne próby włączania do sportu dla osobistych celów, usiłowań uzyskania rekordów, przekraczających możliwości wydolności ludzkiej. Szereg nowych dyscyplin sportowych ma charakter ekstremalnego wyczynu, grożącego niebezpieczeństwem kalectwa czy utraty życia. Obok szlachetnego współzawodnictwa obserwuje się dążenie do utrudnienia współzawodnikowi uzyskanie lepszego wyniku. Poza tymi zagadnieniami różnej natury obserwuje się w sporcie dużą częstość urazów organizmu, szczególnie głowy, twarzy i jamy ustnej. Obok przypadkowości tych uszkodzeń sprzyjają temu szczególnie niektóre sporty tak zwane kontaktowe. Od wielu lat opracowywane są sposoby i aparaty do maksymalnej ochrony głowy, twarzy i jamy ustnej. Jednak nie jest niekiedy odpowiednie wykonawstwo i uwzględniany rodzaj ochraniaczy jamy ustnej, zbyt słabe jest ich rozpropagowanie, ponadto tylko nieliczni lekarze stomatolodzy wykazują zainteresowanie i działania w tym kierunku. Byłoby bardzo ważne, aby krąg stomatologów chętnych do zajęcia się tymi zagadnieniami poszerzył się znacznie, byłoby to z wielką korzyścią dla młodych ludzi, tak amatorsko jak i zawodniczo uprawiających sport. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie problemów stomatologicznych osób uprawiających sport. Wydaje się, że bliższe poznanie tych zagadnień przez lekarzy sportowych, trenerów i samych sportowców oraz ich opiekunów mogłoby przyczynić się do zmniejszenia urazowości w sporcie. Jest to problem społeczny i zasługuje na uwagę. Dokumentacja fotograficzna pochodzi częściowo z Zakładu Chirurgii Stomatologicznej UJ CM (kierownik dr n. med. Małgorzata Zaleska), częściowo z gabinetów stomatologicznych. Serdeczne podziękowanie wyrażam dr n. med. Małgorzacie Zaleskiej, dr n. med. Magdalenie Stupka, dr. n. med. Maciejowi Stupka i dr Katarzynie Łazarz-Bartyzel za trud w zebraniu tego przeglądu materiałów wizualnych uszkodzeń twarzy i jamy ustnej, doznanych w trakcie uprawiania sportu. Prof. zw. dr hab. med Zofia Knychalska-Karwan

3 URAZOWOŚĆ W SPORCIE 1 Ruch jest przyczyną wszelkiego życia (Leonardo da Vinci)

4 Urazowość w sporcie 9 Wprawdzie unowocześnienie technologii ma doraźny wpływ na ograniczenie aktywności młodych ludzi, którzy większość czasu obecnie spędzają przed monitorem komputera, ograniczając swoją wydolność wysiłkową, tym niemniej istnieje potrzeba spontaniczności ruchowej i jej dynamiki; przykład rekordów światowych skłania wielu z nich do uprawiania, szczególnie wielu modnych ostatnio sportów. A ćwiczenia fizyczne stanowią zasadniczy element zdrowego stylu życia, ponadto umożliwiają prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny młodzieży, nie mówiąc o bardziej prawidłowym nastawieniu społecznym. Wraz z szerszym i niekiedy masowym uprawianiem sportów wyłonił się szereg problemów, tak ogólnolekarskich jak i typowo stomatologicznych. Te ostatnie dotyczą urazów głowy, twarzoczaszki i układu stomatognatycznego, gdyż w niektórych dyscyplinach sportowych występuje szczególne ryzyko uszkodzeń, połączonych nawet z trwałym uszczerbkiem zdrowia. Dodatkowo obrażenia głowy i narządów jamy ustnej łączą się z widocznym oszpeceniem czy zniekształceniem twarzy i mogą doprowadzić do poważnych, funkcjonalnych, estetycznych i psychologicznych skutków. Występowanie różnego rodzaju niedomagań ustrojowych jest ponadto często pochodzenia zębowego, zaś dobry stan jamy ustnej świadczy niejednokrotnie o sprawności sportowej. Pod nazwą stomatologia sportowa (ang. sport dentistry) rozumieć można działania ześrodkowujące się na przedstawianiu przyczyn urazów, rodzajów obrażeń twarzoczaszki i jamy ustnej oraz ich leczenia, epidemiologii w sporcie, a głównie w dyscyplinach uznawanych za szczególnie urazogenne, i podstawowej sprawie zapobiegania urazom. Ważne jest zwłaszcza zwrócenie uwagi na młodocianych, u których zbyt duży wysiłek fizyczny, do tego często jednostronny, nie odpowiadający warunkom i normom fizjologicznym ustroju może negatywnie oddziaływać na organizm, przy niekiedy znacznej spontaniczności i aktywności ruchowej predysponować do powstawania znaczniejszej liczby urazów. Podobnie przeciążenie organizmu i skłonność do urazów może mieć miejsce u młodocianych, gdy dokonuje się selekcji ze względu na predyspozycje morfologiczno-czynnościowe czy uzdolnienia w szkołach, głównie sprofilowanych w kierunku określonego sportu, podczas gdy w tym wieku winno mieć miejsce odpowiednie zróżnicowanie poziomu ćwiczeń, odpowiadające rozwojowi organizmu dziecka, bardziej o charakterze kompensacyjno-korekcyjno-wyrównawczym promujące wszechstronny rozwój fizyczny. Ponadto ma miejsce uciekanie się do niedozwolonych sposobów dla uzyskania szybszego sukcesu bez odpowiedniego przygotowania i osiągnięcia odpowiednich warunków fizycznych.

5 10 Problemy stomatologiczne uprawiających sport Przyczyny Szczególne zainteresowanie się wybitnymi sportowcami, których wyniki doprowadzone są niekiedy do granic wytrzymałości ludzkiego organizmu oddziaływuje w różny sposób na młodzież powodując nieprzewidziane skutki. Czynnikami patogennymi w sporcie może być: 1 czynnik ludzki: niedostateczne opanowanie techniki danego sportu, nie uzewnętrzniające się odchylenia od stanu zdrowia organizmu, o których zainteresowany nie wie, drobne odchylenia, które rozpoczynającemu uprawianie danego sportu wydają się nieistotne, uprawianie sportu w sposób zupełnie niekontrolowany, nieprawidłowe warunki treningu, niesportowe zachowanie się w czasie zawodów w ramach błędnie pojmowanego współzawodnictwa, umyślne i często brutalne działanie dla unieszkodliwienia przeciwnika i tym samym zmniejszenia szans jego zwycięstwa, uszkodzenie przypadkowe w czasie uprawiania sportów tak zwanych kontaktowych, brak odpowiedniego przygotowania organizmu do wysiłku, niewystarczająca rozgrzewka, niedostateczne wytrenowanie, zbyt krótkie przerwy między startami, uprawianie sportów zrywami, czynnik psychiczny (względy ambicjonalne), zaburzenia w stanie zdrowia: czynne procesy chorobowe, okresy rekonwalescencji. 2 zła organizacja treningu i zawodów: wadliwy i nieprzystosowany do danej dyscypliny sportowej sprzęt, brak ochronnego zabezpieczenia treningu i zawodów, nieodpowiednie podłoże do odbywania treningu i zawodów. 3 czynniki przypadkowe, nieprzewidziane: meteorologiczne, baryczne, pewne choroby ogólnoustrojowe np. epilepsja.

6 Urazowość w sporcie 11 4 obok tych czynników o charakterze ogólnym nie można pominąć innych, nie mniej ważnych, predysponujących do urazów czy zwiększających ich działanie a związanych ze stanem jamy ustnej jak wady zgryzu (szczególnie tyłozgryz z protruzją zębów siecznych górnych), obecność stałych aparatów ortodontycznych czy ozdób (te problemy zostaną szczegółowiej omówione w dalszej części tej pracy). Boden dzieli jak określa nieszczęśliwe wypadki sportowe na 2 kategorie: 1 bezpośrednie, związane np. z upadkiem, czy powstałe w czasie kolizji, 2 pośrednie nietraumatyczne, do których włącza przyczyny sercowo-naczyniowe, cieplne z przegrzania, będące następstwem odwodnienia. Twarz i jama ustna ulega uszkodzeniu wskutek: zderzenia lub uderzenia, zadanego przez współzawodnika; na ten rodzaj urazu wpływ ma ponadto rodzaj, wielkość i kierunek działającego czynnika, jego siły, prędkości i kształtu, stąd w każdym sporcie można obserwować specyficzny sposób powstania urazu, urazu spowodowanego działaniem urządzenia lub sprzętu, jego elastyczności, masy i szybkości przemieszczania się obiektu uderzającego (piłka, rakieta tenisowa, kijek hokejowy, krążek); ponadto jeśli ten obiekt jest ostry, a cios zadany z małej odległości, uszkodzeniu ulegnie obszar, w który skierowana była siła, a gdy uderza element tłumiący, obrażeniu ulegają miejsca bardziej odległe; twardy przedmiot częściej powoduje złamanie w strefie bezpośredniego uderzenia, miękki raczej w miejscu odległym, zderzenia z podłożem przy upadku na twarz. Mechanizm tego urazu jest następujący: gwałtowny uraz może wywołać bezpośrednie uszkodzenie, doznane uderzenie ze strony współzawodnika lub sprzętem sportowym może spowodować pośrednie uszkodzenie np. po uderzeniu od dołu w bródkę lub podbródek dochodzi do urazu błony śluzowej jamy ustnej lub wargi zębami, lub żuchwa uderzając o szczękę może spowodować jej uszkodzenie, przewlekły uraz, nawet o charakterze minimalnym, lecz dłużej trwający i powtarzający się wielokrotnie, po pewnym czasie może być przyczyną wielu powikłań; dotyczy to szczególnie narządu zębowego ma bowiem miejsce przekrwienie miazgi, jej stan zapalny, obumarcie czy zgorzel z dalszymi następstwami zwykle przy braku objawów widocznych klinicznie, niekiedy tylko z przebarwieniem korony zęba; z drugiej strony może nastąpić uszkodzenie tkanek przyzębia, głównie ozębnej i cementu korzeniowego z jego postępującą resorpcją; przy czym mikrourazy mogą przez dłuższy okres czasu nie dawać żadnych dolegliwości.