PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO WE WROCŁAWIU RESEARCH PAPERS OF WROCŁAW UNIVERSITY OF ECONOMICS nr

Transkrypt

1 PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO WE WROCŁAWIU RESEARCH PAPERS OF WROCŁAW UNIVERSITY OF ECONOMICS nr Współczesna ekonomia a rozwój zrównoważony ISSN e-issn Waldemar Kozłowski Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie wkozlowski@xl.wp.pl OCENA WIELOKRYTERIALNA INWESTYCJI INFRASTRUKTURALNEJ NA PRZYKŁADZIE ODCINKA S7 MIŁOMŁYN-OSTRÓDA MULTICRITERIAL EVALUATION OF INFRASTRUCTURE INVESTMENT ON THE EXAMPLE OF S7 MIŁOMŁYN-OSTRÓDA DOI: /pn JEL Classification: O21, O22 Streszczenie: Infrastruktura transportu drogowego stanowi jeden z najważniejszych systemów mających bezpośredni i pośredni wpływ na rozwój gospodarczy danego obszaru. Wielość i złożoność relacji związanych z inwestycjami infrastruktury drogowej oraz ograniczona informacja na poziomie regionalnym i gminnym powoduje konieczność stosowania sytuacyjnego podejścia do każdego projektu. W artykule poruszono problem badawczy związany z oceną infrastruktury drogowej w aspekcie ekonomicznym, technicznym i środowiskowym. Przedmiotem badań jest odcinek drogi S7 o długości 38 km, między Ostródą a Miłomłynem. Dobór metod oceny wynika głównie z kontekstu analizy w wymiarze korzyści, oddziaływania lub też rodzaju infrastruktury. Kryteria doboru metod oceny stanowią wyzwanie dla efektywności oceny projektów publicznych. Na potrzeby badań został opracowany model oceny zweryfikowany na konkretnym przykładzie. Słowa kluczowe: infrastruktura drogowa, ocena ekonomiczna, techniczna, środowiskowa. Summary: Infrastructure projects are one of the basic elements of development at national, regional and local level. Relevance of infrastructure investment determines the speed and at the same time sustainable development of municipalities. One of the decisive circumstances of local development is an efficient road infrastructure. The main problem, in terms of road projects, is their economic, technical and environmental evaluation. This article addresses the research problem related to the assessment of infrastructure investment in economic, technical and environmental terms. It presents a model for assessing on the example of national road S7 Miłomłyn Ostróda. The results of the research give opportunity to a more detailed analysis and evaluation of road projects. For the needs of the study, an evaluation model was developed on a specific example. Keywords: road infrastructure, economic, technical and environmental assessment.

2 Ocena wielokryterialna inwestycji infrastrukturalnej Wstęp Poziom rozwoju infrastruktury jest jednym z najważniejszych wyznaczników poziomu ożywienia kraju lub regionu, mierzy się go przy użyciu różnych metod i wskaźników. Rozbudowa infrastruktury w gminie stanowi obecnie podstawową determinantę rozwoju lokalnego, a poziom zagospodarowania infrastrukturalnego ma istotne znaczenie dla inicjowania i przyspieszania wzrostu aktywności gospodarczej na danym terenie [Domańska 2006, s ; Brzozowska 2005, s ]. Istotną kwestią jest równoważenie rozwoju w aspekcie gospodarczym, społecznym oraz środowiskowym. Należy jednak mieć na uwadze, iż korzyści z realizacji projektów infrastrukturalnych mają charakter trudno wymierny wartościowo [Malik 2004, s ]. Analiza korzyści i kosztów projektu infrastrukturalnego powinna dowieść, że jego wdrożenie poprawi dobrobyt społeczny w regionie czy kraju. Instrumentem pomocnym w takiej analizie jest rachunek sozoekonomiczny (rachunek ekonomiczny ochrony środowiska) [Kryk 2013, s. 196]. Dla podmiotów gospodarczych dobrze funkcjonująca infrastruktura jest zachętą, a zarazem warunkiem rozwoju, wpływa w sposób pośredni na poprawę produktywności, wzrost wydajności pracy, jak również przyczynia się w znacznym stopniu do wzrostu popytu na dobra i usługi. Mieszkańcom infrastruktura umożliwia zabezpieczenie na odpowiednim poziomie podstawowych potrzeb, a spirala inwestycyjna oddziałuje na lokalny rynek pracy. Modernizacja i rozbudowa infrastruktury wpływają na również na poprawę stanu środowiska poprzez skuteczniejszą kontrolę efektów zewnętrznych. Rozbudowę i modernizację infrastruktury drogowej traktuje się jako jeden z najważniejszych elementów układu społeczno-gospodarczo-przestrzennego gminy, regionu czy kraju, który decyduje o ich rozwoju [Grzywacz 1982, s. 38; Mendyk 2002, s. 55; Kozłowski 2012, s ]. Wysoki poziom jakości infrastruktury drogowej jest gwarancją bezpieczeństwa danego obszaru, determinantem kształtowania się warunków ochrony środowiska przyrodniczego oraz jednym z najbardziej istotnych uwarunkowań poprawy konkurencyjności regionu czy gminy [Poniatowska- -Jaksh 2001, s ; Kamińska, Rusak 2000, s. 3-5]. Badania nad rolą infrastruktury w większości przypadków potwierdzają wpływ sieci transportowych na ogólny wzrost efektywności gospodarowania na obszarach, gdzie jest lokalizowana [Kamińska 1999, s ; Ratajczak 1999, s ]. Szczegółowo rolę transportu drogowego w teoriach rozwoju i wzrostu regionalnego opisują Rosik i Szuster, obrazując poszczególne teorie przykładami praktycznymi w ujęciu lokalnym, krajowym, jak i międzynarodowym [Rosik, Szuster 2008, s ].

3 254 Waldemar Kozłowski 2. Metodyka badań 2.1. Cel i przedmiot badań Problemem poruszanym w artykule jest ocena efektywności inwestycji w infrastrukturę drogową w kontekście regionalnym. Celem badawczym jest ocena ekonomiczno-techniczno-środowiskowa inwestycji drogowej. Przedmiotem badań jest droga ekspresowa S7 na odcinku Miłomłyn-Olsztynek o długości 39 km. Zakres czasowy badań obejmuje lata Podstawową metodą badawczą jest analiza wielokryterialna w zakresie ekonomicznym, środowiskowym i technicznym. Wartość zrealizowanego projektu wyniesie zł brutto. Szczegółowe koszty przedstawia tabela 1. Tabela 1. Koszty brutto inwestycji pn. Budowa drogi S7 na odcinku Miłomłyn-Olsztynek (38,9 km) Wyszczególnienia Kwota brutto (zł) Procentowy udział w kosztach ogółem Etap przygotowania inwestycji ,30 3,6 Dokumentacja projektowa w tym: koncepcja programowa, projekt budowlany i wykonawczy wraz z raportami ochrony środowiska i innymi opracowaniami wymaganymi do wydania decyzji środowiskowej i decyzji ZRID, aktualizacja i optymalizacja dokumentacji ,6 Nabycie gruntów pod inwestycję B. Etap realizacji etap w toku (koszty mogą ulec zmianie) ,4 Koszt robót budowlanych na podstawie umów z wykonawcami Koszt nadzoru inwestorskiego na podstawie umowy prognozowany ,70 1 Koszt nadzoru autorskiego prognozowany ,48 0,1 Archeologia prognozowany ,06 0,3 Koszty ogółem (A + B) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad (2015). Z tabeli 1 wynika, iż na prace przygotowawcze wydano ,30 zł, co stanowi 3,6% ogólnej kwoty inwestycji. Pozostała kwota zł to koszty robót i nadzoru, co stanowi 96,4% ogólnej kwoty inwestycji. Koszty netto, jakie zostaną poniesione na rozbudowę odcinka drogi ekspresowej Miłomłyn-Olsztynek po odliczeniu stawki 23% VAT wyniosą zł.

4 Ocena wielokryterialna inwestycji infrastrukturalnej Charakterystyka metod analizy i oceny Szczegółową klasyfikację metod oceny projektów publicznych przedstawił Drobniak, wyróżniając metody: finansowe, ekonomiczne, społeczne, polityczne, technologiczne, ryzyka, środowiskowe, fiskalne, prawne oraz wielokryterialne [Drobniak 2008, s. 41]. Praktycy i decydenci muszą jednak wybrać te metody, które w największym stopniu odzwierciedlają kontekst analizy w wymiarze korzyści, oddziaływania oraz rodzaju infrastruktury. Kryteria doboru metod oceny stanowią pewnego rodzaju wyzwanie dla efektywności oceny projektów publicznych [Kasiewicz, Rogowski 2009, s ]. W niniejszym artykule badania oparto na trzech metodach oceny: ekonomicznej, środowiskowej i technicznej. W ramach analizy ekonomicznej policzono korzyści i koszty w odniesieniu do prędkości i kosztów przejazdu oraz kosztów wypadków drogowych. W ramach analizy technicznej przeanalizowano technologię budowy drogi w odniesieniu do jakości nawierzchni. W ramach analizy środowiskowej przeanalizowano działania związane z emisją spalin. Na potrzeby niniejszej pracy opracowano model analityczny analizy i oceny inwestycji w infrastrukturę drogową (rys. 1). Model oceny inwestycji infrastruktury drogowej Analiza ekonomiczna Analiza prędkości przejazdu Analiza kosztów eksploatacji pojazdów Analiza czasu przejazdu Analiza środowiskowa Analiza kosztów emisji zanieczyszczeń Analiza kosztów wypadków drogowych Analiza techniczna Analiza zastosowanej technologii Rys. 1. Model oceny inwestycji drogowej Źródło: opracowanie własne. Model może służyć do oceny projektów drogowych z perspektywy zarówno jednostek samorządu terytorialnego, jak i inwestorów. Wielokryterialna analiza umożliwia kompleksową ocenę realizowanej inwestycji drogowej.

5 256 Waldemar Kozłowski 3. Wyniki badań 3.1. Analiza ekonomiczna badanej inwestycji W ramach analizy ekonomicznej przeanalizowano następujące obszary badawcze: a) Analiza prędkości przejazdu Dane o średnim dobowym ruchu pochodzą z opracowania Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad (2013). Analiza objęła samochody osobowe, dostawcze, ciężarowe oraz autobusy, które podzielono na dwie grupy. Do pierwszej grupy zaliczono samochody osobowe i dostawcze, a drugiej samochody ciężarowe i autobusy (tabela 2). Tabela 2. Prognoza ruchu i średnie prędkości pojazdów w latach Rok Prognoza ruchu, średnioroczny dobowy ruch poj./dobę osobowe dostawcze ciężarowe autobusy razem Prędkość podróży km/h. Wariant bezinwestycyjny osobowy, dostawczy ciężarowy, autobusy Prędkość podróży km/h. Wariant inwestycyjny osobowy, dostawczy ciężarowy, autobusy ,7 64,4 100,4 72, ,3 63,9 100,4 72, ,0 63,9 100,4 72, ,5 62,7 100,4 72, ,0 62,7 100,4 72, ,5 61,3 100,3 72, ,8 59,5 100,3 71, ,0 59,5 100,1 71, ,1 58,0 100,1 71, ,0 56,1 100,0 71, ,7 53,3 100,0 71, ,1 50,9 99,0 71, ,2 47,4 99,0 71, ,0 37,9 99,0 70, ,3 31,7 99,0 70, ,1 24,3 99,0 70, ,4 18,0 99,0 70, ,9 15,5 98,0 70,0 średnio ,0 50,0 100,0 71,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GDDKiA (2013).

6 Ocena wielokryterialna inwestycji infrastrukturalnej 257 Po realizacji inwestycji średnia prędkość na badanym odcinku wzrosła o 26 km/h dla pojazdów osobowych i dostawczych, a w przypadku autobusów i samochodów ciężarowych o 22 km/h. b) Analiza kosztów przejazdu Bazując na danych uzyskanych z tabeli 2, dotyczących natężenia ruchu i prędkości przejazdu przez badany odcinek drogi, można wyliczyć oszczędności w kosztach przejazdu w wariancie inwestycyjnym i bezinwestycyjnym (tabela 3). Tabela 3. Roczne wartościowo wyrażone oszczędności czasu przejazdu po modernizacji odcinka Lp. Grupy pojazdów Oszczędności czasu h/pojazd Korzyści czasu zł/rocznie 1 osobowe, dostawcze 0, ciężarowe i autobusy 0, Razem Źródło: opracowanie własne. Roczne oszczędności wynikające ze wzrostu prędkości przejazdu dla wszystkich rodzajów pojazdów korzystających z tego odcinka drogowego szacuje się średnio na 3,8 mln zł rocznie. c) Analiza kosztów eksploatacji pojazdów W celu wyliczenia kosztów eksploatacji pojazdów wykorzystano dane z tabel 1 i 2. Podstawą do obliczeń były dane techniczne ruchowe badanego odcinka drogi: rodzaj pojazdów (SO sam. osobowy, SD sam. dostawczy, PC pojazd ciężarowy, A autobus), prędkość podróży pojazdu samochodowego oraz stan techniczny nawierzchni wg SOSN 1 (tabela 4). Tabela 4. Koszty eksploatacji dla wszystkich rodzajów pojazdów Lata Wariant inwestycyjny. Koszty eksploatacji dla SO, SD, PC, A Wariant bezinwestycyjny. Koszty eksploatacji dla SO, SD, PC, A Oszczędności eksploatacji pojazdów po inwestycji (w zł) System oceny stanu nawierzchni GDDKiA (2016).

7 258 Waldemar Kozłowski Tabela 4, cd Suma Średnia Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GDDKiA (2013). Średnioroczne oszczędności z tytułu kosztów eksploatacji dla wszystkich rodzajów pojazdów po realizacji inwestycji kształtują się średnio na poziomie 55 mln zł/ rocznie. d) Analiza kosztów wypadków drogowych Kolejnym etapem analizy są koszty wypadków, które zostały wycenione na podstawie natężenia ruchu, rodzaju drogi i długości odcinka. Dane na temat kosztów wypadków przedstawia tabela 5. Tabela 5. Koszty wypadków drogowych na badanym odcinku Wariant inwestycyjny Wariant bezinwestycyjny Oszczędności koszty koszty kosztów wypadków Lata wskaźnik wskaźnik wypadkowości wypadków wypadków po realizacji wypadkowości (w zł) (w zł) inwestycji (w zł) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,

8 Ocena wielokryterialna inwestycji infrastrukturalnej , , , , , , Suma Średnia , , Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GDDKiA (2013). W wariancie bezinwestycyjnym koszty wypadków drogowych są znacznie większe niż w wariancie inwestycyjnym. Średnioroczny spadek kosztów wypadków drogowych wyniesie na badanym odcinku 21,68 mln zł/rocznie Analiza środowiskowa badanej inwestycji W ramach analizy środowiskowej z uwagi na kontekst regionalny modernizacji infrastruktury drogowej przeanalizowano koszty emisji spalin. Obliczenia zostały wykonane według poniższej formuły: K = L ( V, TS, ) 365 SDR, s 5 j= 1 pdr j gdzie: K s roczne koszty emisji toksycznych składników spalin w zł; K s,j (V pdr j,t, S) jednostkowy koszt emisji toksycznych składników spalin przez pojazd j w funkcji prędkości podróży V pdr j, ukształtowania terenu T i stanu nawierzchni S w zł/km; SDR j średnie dobowe natężenie ruchu grupy pojazdów j w poj./dobę; L długość odcinka drogi w km. Koszty emisji toksycznych spalin dla analizowanych wariantów przedstawione zostały na rys. 2. 2E+09 J 1,5E+09 1E wariant inwestycyjny wariant bezinwestycyjny Rys. 2. Koszty emisji toksycznych spalin do środowiska na badanym odcinku Źródło: opracowanie własne.

9 260 Waldemar Kozłowski Koszty związane z emisją spalin do środowiska w wariancie inwestycyjnym są średnio rocznie niższe w badanym okresie o 22 mln zł, dla wszystkich rodzajów pojazdów. W całym badanym okresie , obniżka kosztów emisji spalin między dwoma wariantami wyniosła 399 mln zł Analiza techniczna badanej inwestycji Na odcinku projektowanej trasy przewidziany został przekrój dwujezdniowy z dwoma pasami ruchu, pasem awaryjnym oraz pasem dzielącym. Węzły drogowe zaprojektowane w ramach przedmiotowej inwestycji umożliwiać będą bezpieczną komunikację oraz rozprowadzenie ruchu po przyległej sieci drogowej za pomocą 5 węzłów: Miłomłyn Północ, Miłomłyn Południe, Ostróda Północ, Ostróda Południe i Rychnowo. Dla projektowanych konstrukcji nawierzchni przyjęto następujące założenia: okres eksploatacji nawierzchni wynosi min. 20 lat, warstwy ścieralne drogi wykonane będą z mieszanki SMA, na nasypach konstrukcja nawierzchni zaprojektowana jest jak na podłożu G1, konstrukcja nawierzchni w obrębie wykopów została zaprojektowana z uwzględnieniem doprowadzenia podłoża do grupy nośności G1. Technologię konstrukcji nawierzchni na projektowanej trasie przedstawia tabela 6. Tabela 6. Konstrukcji nawierzchni na drodze głównej NASYP warstwa ścieralna mieszanka mineralno-asfaltowa SMA gr. 4 cm warstwa wiążąca beton asfaltowy o wysokim module sztywności ACWMS gr. 8 cm podbudowa zasadnicza beton asfaltowy o wysokim module sztywności ACWMS gr. 16 cm podbudowa pomocnicza kruszywo łamane stabilizowane mechanicznie gr. 22 cm warstwa technologiczna kruszywo łamane stabilizowane mechanicznie CBR 40%, k 8 m/ dobę gr. 20 cm warstwa odsączająca grunt spełniający wymagania jak dla warstwy odsączającej, tj. CBR 30%, k 8 m/d, WP>35, KB<1 m gr. 30 cm górna warstwa nasypu z gruntu G1, tj. CBR 10%, d15/d85 5 gr. min. 20 cm Źródło: [Katalog typowych konstrukcji 1997]. WYKOP warstwa ścieralna mieszanka mineralno-asfaltowa SMA gr. 4 cm warstwa wiążąca beton asfaltowy o wysokim module sztywności ACWMS gr. 8 cm podbudowa zasadnicza beton asfaltowy o wysokim module sztywności ACWMS gr. 16 cm podbudowa pomocnicza kruszywo łamane stabilizowane mechanicznie gr. 22 cm warstwa technologiczna kruszywo łamane stabilizowane mechanicznie CBR 40 gr. 10 cm warstwa mrozochronna (odsączająca) grunt spełniający wymagania jak dla warstwy mrozochronnej wzmocnione podłoże grunt stabilizowany cementem gr. 15 cm dla podłoża G1 i G2, 20 cm Konstrukcję nawierzchni dla badanego odcinka zaprojektowano w oparciu o przyjętą prognozę ruchu. Na badanym odcinku drogi położona zostanie najlepsza nawierzchnia o grupie nośności G 1.

10 Ocena wielokryterialna inwestycji infrastrukturalnej 261 Beton asfaltowy typu ACWMS używany do wykonania podbudowy zasadniczej oraz warstwy wiążącej, różni się od zwykłego betonu asfaltowego tym, że są twardsze asfalty, mniejsza jest w nich zawartość wypełniacza, za to ilość grysów jest większa, a kruszywa są grubsze, dzięki czemu sztywność mieszanki mineralno-asfaltowej jest większa. Zastosowanie do warstwy wiążącej lub do warstwy podbudowy ACWMS ma wpływ na zmniejszenie grubości warstw asfaltowych oraz zwiększenie trwałości nawierzchni drogowej [Wasilewska, Plewa, Gardziejczyk 2011, s ]. Mieszanka mineralna asfaltowa (SMA) łączy zalety asfaltu twardolanego i betonu asfaltowego. Charakteryzuje się zwiększoną odpornością na odkształcenia (koleiny), dużą szorstkością oraz odpornością na działania zewnętrzne czynników atmosferycznych. Zaletami mieszanki są: zmniejszenie hałaśliwości ruchu samochodowego, zapobieganie olśnieniu światłami (jazda nocna) oraz polepszenie widoczności oznakowania poziomego [Piłat, Radziszewski 2007, s ]. Do głównych korzyści wynikających z zastosowanej technologii zaliczyć można: poprawę jakości sieci dróg międzynarodowych i spójności sieci drogowej kraju, wzmocnienie połączeń sieciowych, poprawę bezpieczeństwa transportu pominięcie obszaru zabudowanego, uzyskanie korzyści ekonomiczno-społecznych związanych z poprawą dostępności komunikacyjnej Miłomłyna i Ostródy. 4. Zakończenie Analizy badanego odcinka drogowego pokazują, iż koszty użytkowników i środowiska będą dużo niższe, niż gdyby tej inwestycji nie przeprowadzono. Stan nawierzchni jest dużo korzystniejszy niż w wariancie bezinwestycyjnym, trasa nie przewiduje żadnych skrzyżowań kolizyjnych ani sygnalizacji świetlnej. Przeprowadzona analiza i ocena pokazała szereg wymiernych korzyści wyrażonych wartościowo, co przedstawia tabela 7. Tabela 7. Wymierne korzyści z tytułu modernizacji odcinka Miłomłyn-Ostróda Rodzaj analizy Korzyści średnioroczne (w zł) Korzyści dla N = 18 lat (w zł) Analiza ekonomiczna korzyści z oszczędności czasu korzyści z obniżenia kosztów eksploatacji korzyści ze spadku ilości wypadków drogowych Analiza środowiskowa korzyści z ograniczenia emisji spalin RAZEM Źródło: opracowanie własne.

11 262 Waldemar Kozłowski Średnioroczne obniżenie kosztów w obszarze ekonomicznym i środowiskowym wynosi 103 mln zł/rocznie, dla całego okresu oceny do roku 2030 jest to kwota 1,8 mld zł. Przyjmując, iż nakłady inwestycyjne N = 1,8 mld, czas eksploatacji projektu n = 18 oraz społeczną stopę dyskontową K k = 5%, można ocenić efektywność ekonomiczną projektu (tab. 8). Tabela 8. Wybrane metody oceny ekonomicznej inwestycji Rodzaj formuły Wartość NPV wartość bieżąca netto zł IRR wewnętrzna stopa zwrotu 24% NPVR rentowność nakładów 72% PB czas zwrotu 11 lat Źródło: opracowanie własne. Pozostałe korzyści niewymierne wynikające z modernizacji drogi S7: wzrost mobilności społeczności lokalnej, wzrost atrakcyjności terenów wokół modernizowanej drogi, wzrost cen nieruchomości, potencjalny wzrost liczby mieszkańców i firm wokół modernizowanego odcinka, wzrost dochodowości gmin wokół modernizowanego odcinka. Inwestycje w infrastrukturę drogową niosą za sobą zróżnicowane korzyści, dlatego do każdej inwestycji należy podchodzić indywidualnie, dobierając odpowiedni rodzaj i zakres analizy i oceny. Pozytywne zmiany na drogach w Polsce są nieuniknione, przyczyniać się będą do wzrostu i rozwoju gospodarczego danego regionu. Literatura Brzozowska K., 2005, Finansowanie inwestycji infrastrukturalnych przez kapitał prywatny na zasadach project finance, CeDeWu, Warszawa. Domańska A., 2006, Wpływ infrastruktury transportu drogowego na rozwój regionalny, PWN, Warszawa. Drabniak A., 2008, Podstawy oceny efektywności projektów publicznych, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Katowice. Grzywacz W., 1982, Infrastruktura transportu, Wyd. Komunikacyjne i Łączności, Warszawa. GUS, 2014, Transport drogowy w Polsce w latach , Warszawa. Kamińska T., 1999, Makroekonomiczna ocena efektywności inwestycji infrastrukturalnych na przykładzie transportu, Gdańsk. Kamińska T., Rusak M., 2000, Kryteria społeczno-ekonomiczne decyzji infrastrukturalnych w transporcie, Przegląd Komunikacyjny, nr 3. Kasiewicz S., Rogowski W., 2009, Projekt europejski, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa.

12 Ocena wielokryterialna inwestycji infrastrukturalnej 263 Katalog typowych konstrukcji nawierzchni podatnych i półsztywnych, 1997, Generalna Dyrekcja Dróg Publicznych, wyd. II, Warszawa. Kozłowski W., 2012, Zarządzanie gminnymi inwestycjami infrastrukturalnymi, Difin, Warszawa. Kryk B., 2013, Analiza kosztów i korzyści w ocenie efektywności ekologicznej i społecznej, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 297. Malik K., 2004, Efektywność zrównoważonego i trwałego rozwoju w wymiarze lokalnym i regionalnym, Wydawnictwo Instytut Śląski, Opole. Mendyk E., 2002, Ekonomika i organizacja transportu, wyższa szkoła logistyki, Poznań. Piłat J., Radziszewski P., 2007, Nawierzchnie asfaltowe, WKŁ, Warszawa. Poniatowska-Jaksh M., 2001, Wpływ płatnych autostrad w Polsce na funkcjonowanie firm, [w:] Fierla I. (red.), Regionalne uwarunkowania lokalizacji przedsiębiorstw w Polsce, SGH, Warszawa. Ratajczak M., 1999, Infrastruktura w gospodarce rynkowej, Poznań. Rosik P., Szuster M., 2008, Rozbudowa infrastruktury transportowej a gospodarka regionów, Wydawnictwo Politechniki Koszalińskej, Koszalin. Wasilewska M., Plewa A., Gardziejczyk W., 2011, Wybrane problemy konstruowania nawierzchni drogowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok.