Zeszyty Naukowe nr 16

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 16 POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE Kraków 2014 Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Działalność transgraniczna zakładów ubezpieczeń na życie jako strategia innowacji rynkowej i produktowej 1. Wprowadzenie Jedną ze strategii innowacyjności jest innowacyjność rynkowa. Na jednolitym rynku ubezpieczeń w krajach Unii Europejskiej (UE) oraz Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) przejawia się ona w możliwości prowadzenia transgranicznej działalności ubezpieczeniowej na całym obszarze wspólnoty. Wejście na rynki zagraniczne zakładów ubezpieczeń implikuje z kolei innowacyjność produktową, rozumianą jako możliwość oferowania nowych produktów na danym rynku zagranicznym. Prawo dopuszcza dwie formy prowadzenia działalności transgranicznej w sektorze ubezpieczeń: w formie oddziału głównego lub na zasadzie swobody świadczenia usług 1. Prowadzenie działalności transgranicznej w formie oddziału głównego podlega nadzorowi w kraju, w którym oddział ten ma siedzibę (art. 105 rozdz. 5 u.d.u.), natomiast prowadzenie działalności na zasadzie swobody świadczenia usług podlega nadzorowi organu państwa, w którym ma on swoją siedzibę (art. 128 rozdz. 6 u.d.u.). Krajowy zakład ubezpieczeń, który poprowadzi działalność ubezpieczeniową w formie oddziału głównego za granicą w krajach UE/ EOG, podlega nadzorowi w kraju, w którym siedzibę ma oddział główny, nato- 1 Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej, Dz.U. z 2003 r., nr 124, poz ze zm., zwana dalej u.d.u.

2 64 miast jeżeli prowadzi działalność transgraniczną na zasadzie swobody świadczenia usług, podlega polskiemu organowi nadzoru. Oprócz działalności transgranicznej, w sektorze ubezpieczeń ma miejsce transgraniczny przepływ kapitału, wyrażający się w obejmowaniu akcji lub udziałów w kapitale zakładowym zakładów ubezpieczeń, określany jako bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ). Celem badania przeprowadzonego w niniejszej pracy jest analiza skali i tendencji rozwoju działalności transgranicznej krajowych i zagranicznych ubezpieczycieli na życie w kontekście innowacyjności rynkowej i produktowej. 2. Pojęcie, rodzaje i strategie innowacyjności przedsiębiorstw Współcześnie innowacja (łac. innovatio odnowienie) określana jest jako zmiana wprowadzona w celu osiągnięcia określonych korzyści technicznych, ekonomicznych i społecznych. Przedmiotem innowacji w działalności gospodarczej mogą być: produkty (oferta rynkowa), procesy (zastosowanie nowych technologii produkcji), marketing (innowacje rynkowe), zarządzanie i organizacja (innowacje wewnętrzne firmy). Innowacyjność była przedmiotem badań wielu ekonomistów. J.A. Schumpeter dokonał klasycznego obecnie trójpodziału na inwencje, innowacje i imitacje, określanego jako triada Schumpetera 2. Podział ten zakłada, że inwencja to fakt naukowy lub techniczny, który stanowi warunek konieczny, ale niewystarczający do osiągnięcia postępu technicznego. Innowacja jest praktycznym zastosowaniem inwencji, natomiast imitacja to wszelkie naśladownictwo i upowszechnianie się innowacji w ramach adaptacji czy dyfuzji. Dla P. Druckera innowacja jest specyficznym narzędziem przedsiębiorczości 3. Ch. Freeman innowacje traktował jako pierwsze handlowe wprowadzenie nowego produktu, procesu, systemu lub urządzenia 4. G.S. Altshuller w innowacji dostrzegał konieczność występowania procesów twórczych i podkreślał jej związek z kreatywnością 5. A. Pomykalski 2 J. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960, s P. Drucker, Innowacja i przedsiębiorczość, PWE, Warszawa Ch. Freeman, Continental, National and Sub-national Innovation Systems Complementarity and Economic Growth, Research Policy 2002, vol. 31, s Ogólnopolska Sieć Transferu Technologii i Wspierania Innowacyjności MŚP, stim.org.pl/czym_jest_innowacja/ (data dostępu: październik 2013).

3 Działalność transgraniczna zakładów ubezpieczeń innowacje określił natomiast jako wszelkie procesy badań i rozwoju zmierzające do zastosowania i użytkowania ulepszonych rozwiązań do techniki, technologii i organizacji 6. Znaczenie innowacji w procesach rozwoju jest dostrzegane i wspierane przez UE w ramach strategii lizbońskiej, przyjętej przez Radę Unii Europejskiej w 2000 r. na szczycie w Lizbonie 7, i potwierdzone w 2005 r. w tzw. odnowionej strategii lizbońskiej 8. W wymienionych dokumentach innowacje i działalność innowacyjna stanowią podstawowy element budowy gospodarki i społeczeństwa opartego na wiedzy. Podobny pogląd prezentują teoretycy i praktycy badający czynniki konkurencyjności 9. Interesującym z perspektywy celu niniejszej analizy podejściem jest definiowanie innowacji w polu rynek produkt, określane jako tzw. macierz H.I. Ansoffa 10. Macierz ta zawiera możliwe strategie innowacji produktowych lub rynkowych. Z logiki macierzy Ansoffa wynika, że działalność transgraniczna zakładów ubezpieczeń zawiera się w strategii rozwoju rynku (poszukiwanie nowych rynków dla dotychczasowych produktów) lub dywersyfikacji (innowacje produktowe na nowych rynkach). Skuteczne i efektywne wdrażanie procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwie jest związane z określeniem strategii innowacyjności, która wynika z procesów dostosowawczych do zmian otoczenia makro- i mikroekonomicznego. Procesy te mogą mieć charakter adaptacyjnych (naśladujących) lub antycypacyjnych (wyprzedzających). Typologię innowacyjnych strategii rozwoju przedstawia tabela 1. Przedsiębiorstwo, które dąży do uzyskania przewagi konkurencyjnej, musi ciągle ewaluować swoją działalność. Budując strategię, należy zwrócić szczególną uwagę na kapitał ludzki (intelektualny) oraz kapitał innowacyjny. Kapitał ludzki jest podstawowym elementem procesu produkcyjnego, a tym samym procesu innowacyjnego. Ryzyko występujące przy wdrażaniu procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwie uzależnione jest przede wszystkim od ilości zaangażowanych środków, rodzaju innowacji oraz sposobów finansowania całego przedsięwzięcia. 6 A. Pomykalski, Innowacje, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź Strategia Lizbońska droga do sukcesu zjednoczonej Europy, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa Wspólne działania na rzecz wzrostu i zatrudnienia. Nowy początek Strategii Lizbońskiej, Komisja Wspólnot Europejskich, COM (2005) 24, Bruksela Konkurencyjność Polski na tle zmian gospodarczych w krajach OECD. Ewolucja znaczenia czynników konkurencyjności, red. W. Bieńkowski, M.A. Weresa, M.J. Radło, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa A. Stabryła, Zarządzanie strategiczne w teorii i praktyce firmy, PWN, Warszawa 2000, s. 63.

4 66 Tabela 1. Typologia innowacji oraz ścieżka działalności transgranicznej jako innowacyjności zakładów ubezpieczeń (wytłuszczenie) Kryteria klasyfikacji Obszary innowacji Sposoby wdrażania innowacyjności Produktowa Procesowa Marketingowa Organizacyjna Rodzaje innowacji Własne lub zewnętrzne jednostki badawczo-rozwojowe (B+R) Wspólne przedsięwzięcia innowacyjne Zakup licencji Strategie wdrażania innowacji Antycypacyjna Pole rynkowo-produktowe innowacji (macierz H.I. Ansoffa) Źródło: opracowanie własne. Naśladownictwo pionierów innowacji Adaptacyjna Innowacje realizowane w ramach dotychczasowego pola rynek produkt Innowacje produktowe na dotychczasowych rynkach Poszukiwanie nowych rynków dla dotychczasowych produktów Dywersyfikacja: innowacje produktowe na nowych rynkach 3. Formy działalności transgranicznej zakładów ubezpieczeń Internacjonalizacja (umiędzynarodowienie, działalność transgraniczna) jest procesem, którego rozwój wynika z przesłanek rynkowych (np. rozwój rynku), kosztowych (np. obniżenie kosztów, realizacja korzyści skali), zaopatrzeniowych (np. nowe rynki zaopatrzenia), politycznych (np. sojusze, wspólnota interesów, komplementarność wymiany) 11. Internacjonalizacja w każdym z tych przypadków może być przesłanką strategii innowacyjności przedsiębiorstwa. Powyższe czynniki leżą również u podstaw umiędzynarodowienia w sektorze ubezpieczeń. Zakres internacjonalizacji może mieć charakter globalny (globalizacja) lub regionalny (np. europeizacja) 12. Proces internacjonalizacji dokonuje się w sferze 11 Więcej zob. M. Szymczak, Logistyka w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstw, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2004, s. 21 i nast. 12 K. Wach, Europeizacja małych i średnich przedsiębiorstw, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2008, s. 31.

5 Działalność transgraniczna zakładów ubezpieczeń dyfuzji następującej w efekcie uświadomienia sobie możliwości dostosowania się do międzynarodowego otoczenia oraz rozwoju międzynarodowego przedsiębiorstwa. Według J. Rymarczyka internacjonalizacja jest to każdy rodzaj działalności gospodarczej podejmowanej przez przedsiębiorstwo za granicą 13. Możliwości i formy działalności transgranicznej zakładów ubezpieczeń na życie wyznaczały trzy generacje dyrektyw Rady Europejskiej oraz dyrektywa Solvency II. Dyrektywa pierwszej generacji (1979 r.) 14 dotyczyła swobody osiedlania się dzięki ustaleniu powszechnie akceptowanych standardów i zasad związanych z podejmowaniem i prowadzeniem działalności w zakresie ubezpieczeń na życie 15. W ramach tej dyrektywy zdefiniowano pojęcia i ustalono standardy dotyczące: rezerwy technicznej, marginesu wypłacalności oraz minimalnego funduszu gwarancyjnego dla danych grup ubezpieczeń 16. Główną zasadą tej swobody była konieczność uzyskania zezwolenia państwa członkowskiego na założenie przedsiębiorstwa, oddziału lub agencji. Dyrektywa drugiej generacji (1990 r.) 17 była związana ze swobodą świadczenia usług 18. W efekcie wejścia w życie tej dyrektywy wprowadzono możliwość swobodnego świadczenia usług transgranicznych w zakresie tzw. dużego ryzyka, przy założeniu nadzoru kraju macierzystego. Dyrektywa, odnosząca się do ubezpieczeń na życie, podzieliła swobodę świadczenia usług na aktywną i pasywną. Pasywna swoboda odnosiła się do sytuacji, gdy z inicjatywą znalezienia i nabycia ochrony ubezpieczeniowej występuje ubezpieczony, skłonny w tym celu przybyć do kraju siedziby ubezpieczyciela (takie umowy podlegały nadzorowi kraju macierzystego). Aktywna swoboda to sytuacja, w której ubezpieczyciel występuje z inicjatywą zawarcia ubezpieczenia na rynkach państw Wspólnoty, co implikuje 13 J. Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2004, s Dyrektywa Rady z dnia 5 marca 1979 r. w sprawie koordynacji ustaw, rozporządzeń i przepisów administracyjnych, dotyczących podejmowania i prowadzenia działalności w dziedzinie ubezpieczeń na życie (79/267/EEC). 15 Podstawy ubezpieczeń. Tom I mechanizmy i funkcje, red. J. Monkiewicz, Poltext, Warszawa 2000, s J. Przybytniowski, Rozwój ubezpieczeń gospodarczych w procesie integracji europejskiej, Wydawnictwo UHP J. Kochanowskiego, Kielce 2009, s Dyrektywa Rady z dnia 8 listopada 1990 r. w sprawie koordynacji ustaw, rozporządzeń i przepisów administracyjnych dotyczących bezpośrednich ubezpieczeń na życie, określająca przepisy ułatwiające realizację swobody świadczenia usług i zmieniająca dyrektywę 79/267/EEC (90/619/EEC). 18 Podstawy, s

6 68 konieczność uzyskania zezwolenia w tych krajach i podleganie nadzorowi państwa członkowskiego zobowiązania 19. Dyrektywa trzeciej generacji (1992 r.) 20 pozwoliła na wprowadzenie jednolitej licencji w ubezpieczeniach, co oznacza, że zakład ubezpieczeń podejmujący działalność na jednolitym rynku europejskim ubiega się o licencję tylko w tym kraju członkowskim, w którym ma swoją główną siedzibę. Po uzyskaniu zezwolenia (licencji) zakład ubezpieczeń może podjąć działalność na terenie całej Unii Europejskiej. Ubezpieczyciel, korzystając z zasady jednolitej licencji, może we wszystkich państwach członkowskich zakładać oddziały (w ramach swobody przedsiębiorczości) lub świadczyć transgraniczne usługi (w ramach swobody świadczenia usług), podlegając wyłącznej kontroli w kraju, w którym siedzibę ma główny oddział 21. Dyrektywa ta złagodziła również rozdzielenie działów ubezpieczeń: ubezpieczyciele mogą bez ograniczeń i we wszystkich państwach Wspólnoty prowadzić (poprzez oddział lub wolny obrót w zakresie świadczenia usług) jednocześnie działalność w dziale ubezpieczeń na życie i nie na życie. Polskie regulacje nie dopuszczają łączenia działalności w zakresie ubezpieczeń na życie i nieżyciowych, jednakże w przypadku zagranicznych zakładów ubezpieczeń taki wymóg formalny może nie istnieć. Kolejną ważną regulacją wspólnotową jest dyrektywa Solvency II 22, która zawiera uregulowania w zakresie wypłacalności zakładów ubezpieczeń dostosowujące dotychczasowe regulacje ostrożnościowe zawarte w dyrektywie Solvency I z 2002 r. do współczesnych technik zarządzania ryzykiem, standardów rachunkowości, podstaw prawnych i coraz bardziej zaawansowanych instrumentów finansowych. Dyrektywa Solvency II została oparta na założeniu, że organy nadzoru powinny posiadać kompleksowe narzędzie pozwalające na ocenę wypłacalności danego zakładu ubezpieczeń. W związku z tym konieczne będzie badanie, oprócz czynników ilościowych, także czynników jakościowych działalności (np. zarządzanie, kontrola wewnętrzna). Struktura dyrektywy została oparta na trzech filarach. Filar I obejmuje wszystkie mierzalne rodzaje ryzyka, co implikuje stworzenie adekwatnych wymogów kapitałowych określających zasady i zakres wykorzystywania modeli wewnętrznych, służących do oceny ryzyka. W ramach filaru II mają być uwzględnione rodzaje ryzyka nieobjęte zakresem filaru I oraz 19 J. Przybytniowski, op. cit., s Dyrektywa Rady z dnia 10 listopada 1992 r. w sprawie koordynacji ustaw, rozporządzeń i przepisów administracyjnych dotyczących bezpośrednich ubezpieczeń na życie oraz zmieniająca dyrektywy 79/267/EEC i 90/619/EEC (92/96/EEC) (tzw. dyrektywa trzeciej generacji). 21 Podstawy, s Dyrektywa 2009/138/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 29 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania i wykonywania działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej Wypłacalność II, Dz.Urz. UE, L z 17 grudnia 2009 r.

7 Działalność transgraniczna zakładów ubezpieczeń standardowe procedury nadzorcze, pozwalające w efektywny sposób monitorować i kontrolować ryzyko określane na podstawie indywidualnych cech zakładu ubezpieczeń. Filar III zawiera narzędzia samoregulacji rynku przez zwiększenie transparentności rynku, określenie wymogów informacyjnych i standardów z zakresu rachunkowości. Dyrektywa ta określa wymogi wypłacalności, wskazując, że wysokość marginesu wypłacalności nie może być niższa od minimalnej wysokości kapitału gwarancyjnego. Wypłacalność powiązana jest z ryzykiem prowadzenia działalności ubezpieczycieli. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej przyniosło wymierne korzyści w kontekście europeizacji krajowych zakładów ubezpieczeń na życie. W efekcie tego faktu najważniejszymi formami działalności transgranicznej zakładów ubezpieczeń na życie są: 1) swoboda przepływu kapitału, która pozwala na swobodne przenoszenie kapitału na terenie Wspólnoty przez wszystkie podmioty działające w UE. Podmioty te mogą również korzystać z dostępnych instrumentów finansowych na całym terenie UE; 2) swoboda świadczenia usług ubezpieczeniowych, dotycząca podmiotów znajdujących się na terytorium jednego z krajów wspólnotowych, uregulowana w rozdziale 6 u.d.u. Swoboda ta daje możliwość prowadzenia działalności ubezpieczeniowej przez uprawnione podmioty we wszystkich krajach członkowskich UE/EOG, bez konieczności tworzenia jednostek organizacyjnych w tych państwach; 3) swoboda tworzenia podmiotów gospodarczych, która daje podmiotom zlokalizowanym na terenie jednego z państw członkowskich UE możliwość swobodnego otwierania oddziałów i agencji w innych krajach członkowskich. Pomiot może prowadzić działalność gospodarczą na takich samych zasadach, jakie obowiązują obywateli tych krajów 23. Prowadzenie transgranicznej działalności ubezpieczeniowej w formie zakładania oddziału głównego powoduje konieczność uzyskania zezwolenia i podlegania organowi nadzoru w kraju, w którym ma siedzibę główny oddział (art. 104 u.d.u.), natomiast wykonywanie działalności ubezpieczeniowej na zasadzie swobody świadczenia usług podlega nadzorowi właściwego organu nadzoru państwa członkowskiego Unii Europejskiej, w którym dany zakład ubezpieczeń ma swoją siedzibę (art. 128 u.d.u.). Zasady te oznaczają, że krajowe zakłady ubezpieczeń prowadzące działalność transgraniczną w formie oddziału podlegają nadzorowi kraju, w którym odział ten ma siedzibę, natomiast jeżeli funkcjonują za granicą 23 Rozdział 4 u.d.u. określający warunki wykonywania działalności ubezpieczeniowej przez krajowe zakłady ubezpieczeń oraz rozdział 5 u.d.u. regulujący wykonywanie działalności ubezpieczeniowej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez zagraniczne zakłady ubezpieczeń.

8 70 na zasadzie swobody świadczenia usług, podlegają krajowej Komisji Nadzoru Finansowego. Podobne zasady obowiązują zagraniczne zakłady ubezpieczeń, prowadzące działalność transgraniczną. Wymienione formy działalności transgranicznej kreują innowacyjność rynkową (działalność na nowych rynkach zagranicznych) oraz innowacyjność produktową na danym rynku (krajowe zakłady ubezpieczeń na życie mogą prowadzić działalność w ramach pięciu grup, natomiast regulacje unijne 24 dopuszczają działalność w ramach dziewięciu grup ubezpieczeń na życie. Są to: grupa I: Ubezpieczenia na życie z wyłączeniem ubezpieczeń zawartych w grupie II i III, grupa II: Ubezpieczenia na wypadek zawarcia związku małżeńskiego, narodzin dzieci (marriage assurance, birth assurance), grupa III: Ubezpieczenia na życie powiązane z funduszami inwestycyjnymi, grupa IV: Stałe ubezpieczenia zdrowotne, grupa V: Tontyny, grupa VI: Operacje kapitałowe, grupa VII: Zarządzanie grupowymi funduszami emerytalnymi, grupa VIII: Operacje przeprowadzane przez zakłady ubezpieczeń wymienione w 1 rozdziale, francuskiego Code des assurances, grupa IX: Operacje mające związek z długością życia człowieka, które są nakazane lub przewidziane w przepisach o ubezpieczeniach społecznych. Organy nadzoru krajów EOG wymieniają się między sobą informacjami o działalności transgranicznej zgodnie z powyższym podziałem ubezpieczeń. Poza wymienionymi regulacjami unijnymi krajowy rynek ubezpieczeń regulowany jest przez cztery podstawowe akty prawne: ustawę o działalności ubezpieczeniowej (zwaną dalej u.d.u.) 25, ustawę o pośrednictwie ubezpieczeniowym 26, ustawę o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych 27, ustawę o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych 28, 24 Art. 1. Pierwszej dyrektywy Rady z dnia 5 marca 1979 r. oraz załącznik nr II Dyrektywy Rady z dnia 5 marca 1979 (79/267/EEC) w sprawie koordynacji ustaw, rozporządzeń i przepisów administracyjnych dotyczących podejmowania i prowadzenia działalności w dziedzinie bezpośrednich ubezpieczeń na życie (zwanej dalej Solvency II). 25 Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej 26 Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym, Dz.U. z 2003 r., nr 124, poz ze zm. 27 Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, Dz.U. z 2003 r., nr 124, poz ze zm. 28 Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych, Dz.U. z 2003 r., nr 124, poz ze zm.

9 Działalność transgraniczna zakładów ubezpieczeń które uwzględniają w swoim zakresie regulacje Unii Europejskiej oraz akty powiązane i wykonawcze. Zgodnie z regulacjami zawartymi w załączniku do u.d.u. krajowe zakłady ubezpieczeń na życie mogą prowadzić działalność w zakresie pięciu następujących grup ubezpieczeń: 1) ubezpieczenia na życie, 2) ubezpieczenia posagowe, zaopatrzenia dzieci, 3) ubezpieczenia na życie, jeżeli są związane z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym, 4) ubezpieczenia rentowe, 5) ubezpieczenia wypadkowe i chorobowe, jeśli są uzupełnieniem ubezpieczeń wymienionych w grupach 1 4. Można zatem założyć, że działalność transgraniczna w Polsce, obejmująca grupy od IV do IX europejskich ubezpieczeń życiowych, jest innowacją produktową na rynku krajowym. 4. Analiza działalności transgranicznej krajowych i zagranicznych zakładów ubezpieczeń na życie 4.1. Metodologia badań Celem badania empirycznego jest analiza skali i zakresu innowacyjności rynkowej i produktowej krajowych i zagranicznych zakładów ubezpieczeń na życie w latach Podstawowym materiałem źródłowym badania są dane zebrane w raportach Komisji Nadzoru Finansowego (KNF). W badaniu zweryfikowano dwie hipotezy: 1) innowacyjność rynkową determinuje skala umiędzynarodowienia, mierzona liczbą krajów, w których zakład ubezpieczeń na życie prowadzi działalność; 2) innowacyjność produktową determinuje liczba grup ubezpieczeń, w których dany zakład ubezpieczeń prowadzi działalność za granicą. Badania przeprowadzono w odniesieniu do dwóch form działalności transgranicznej: oddziału głównego oraz swobody świadczenia usług. Podmiotami badawczymi były krajowe zakłady ubezpieczeń na życie prowadzące działalność za granicą (aktywna działalność transgraniczna) oraz zagraniczne zakłady ubezpieczeń na życie prowadzące działalność w Polsce (pasywna działalność transgraniczna). Zasięg przestrzenny internacjonalizacji obejmuje kraje Unii Europejskiej oraz Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Najważniejszymi wskaźnikami stosowanymi podczas badania intensywności internacjonalizacji zakładów ubezpieczeń na życie są:

10 72 wartość składki przypisanej brutto, udział ubezpieczeń życiowych w rynku ubezpieczeń ogółem, dynamika zmian stopnia internacjonalizacji, stopień internacjonalizacji krajowych i zagranicznych zakładów ubezpieczeń na życie, liczba zagranicznych notyfikacji zakładów ubezpieczeń na życie, liczba krajowych notyfikacji zakładów ubezpieczeń na życie, przedmiotowy zakres internacjonalizacji, podmiotowy zakres internacjonalizacji Skala działalności transgranicznej zakładów ubezpieczeń na życie w Polsce Z danych KNF wynika, że w 2010 r. na terytorium Polski na zasadzie swobody świadczenia usług działało 227 zagranicznych zakładów ubezpieczeń, natomiast poprzez oddział działało 13 zakładów ubezpieczeń. W tym czasie nie prowadziły działalności w Polsce zakłady ubezpieczeń z Bułgarii, Cypru, Estonii, Finlandii, Islandii i Portugalii 29. Wartość składki przypisanej brutto zakładów ubezpieczeń z krajów UE/EOG prowadzących w Polsce działalność na zasadzie swobody świadczenia usług lub poprzez oddziały oraz udział ubezpieczeń na życie w rynku ubezpieczeń transgranicznych i dynamikę ich wzrostu w latach przedstawia tabela 2. Tabela 2. Składka przypisana brutto w latach zakładów ubezpieczeń z krajów UE/EOG prowadzących w Polsce działalność w mln zł, udział w rynku i dynamika rozwoju w sektorze ubezpieczeń na życie Wyszczególnienie Ubezpieczenia na życie w mln zł 495, , ,68 Ogółem ubezpieczenia transgraniczne w mln zł 1732, , ,54 Udział ubezpieczeń życiowych w rynku w % 28,60 50,97 45,44 Dynamika wzrostu ubezpieczeń życiowych w stosunku do roku poprzedniego w % 333,63 112,23 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych zawartych w raporcie: Działalność zagranicznych zakładów ubezpieczeń w Polsce oraz krajowych zakładów ubezpieczeń za granicą w 2010 r., Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa, r., s. 4; (data dostępu: grudzień 2013). 29 Działalność zagranicznych zakładów ubezpieczeń w Polsce oraz krajowych zakładów ubezpieczeń za granicą w 2010 r., Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa, r., s. 4; (data dostępu: grudzień 2013).

11 Działalność transgraniczna zakładów ubezpieczeń Tabela 3. Podstawowe informacje dotyczące składki przypisanej brutto z działalności transgranicznej zakładów ubezpieczeń na życie w Polsce w latach Wyszczególnienie Swoboda Oddział Razem Swoboda Oddział Razem Swoboda Oddział Razem Składka w dziale I w mln zł 349,62 145,95 495,57 358, , ,39 198, , ,68 Składka ogółem w mln zł 1046,21 686, , , , , , , ,54 Zmiana składki w dziale I w % 62,2 8521,1 128,0 2,6 787,1 233,6 44,7 28,0 12,2 Zmiana składki ogółem w % 72,6 42,3 59,1 16,5 194,9 87,2 34,0 21,1 25,9 Struktura składki dział I w % 20,2 8,4 28,6 11,1 39,9 51,0 4,9 40,6 45,4 Struktura składki ogółem w % 60,4 39,6 100,0 37,6 62,4 100,0 40,0 60,0 100,0 Udział w krajowym rynku ubezpieczeń dział I w % 0,9 0,4 1,3 1,2 4,3 5,5 0,63 5,29 5,92 Udział w krajowym rynku ubezpieczeń ogółem w % 1,8 1,2 2,9 3,0 4,6 7,6 3,0 4,6 7,6 Źródło: Działalność zagranicznych zakładów ubezpieczeń w Polsce oraz krajowych zakładów ubezpieczeń za granicą w 2010 r., Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa, r., s. 6; (data dostępu: grudzień 2013).

12 74 Jak wynika z danych zawartych w tabeli 2, ubezpieczenia życiowe stanowią około połowy ubezpieczeń transgranicznych w Polsce i wykazują się znaczną dynamiką rozwoju. Szczególny, bo ponad 3,3-krotny wzrost wartości składki nastąpił w latach Mimo tego wzrostu skala działalności transgranicznej zakładów ubezpieczeń na życie w Polsce w porównaniu z rynkiem krajowym jest niewielka, co m.in. przedstawia tabela 3. Dane te pokazują, że skala działalności transgranicznej w Polsce w dziale I była relatywnie niższa niż w dziale II, natomiast w latach 2009 i 2010 znacznie większą wartość składki zebrały zakłady ubezpieczeń na życie prowadzące działalność w Polsce w formie oddziału głównego. Skala działalności transgranicznej w Polsce systematycznie się zwiększa, co przekłada się na wzrost udziału działalności transgranicznej w polskim rynku ubezpieczeń. Wartość składki przypisanej brutto pochodzącej z działalności transgranicznej w Polsce w 2010 r. według krajów pochodzenia przedstawia tabela 4. Tabela 4. Składka przypisana brutto zagranicznych zakładów ubezpieczeń na życie w Polsce w 2010 r. (w zł) według krajów pochodzenia Kraj Dział I Dział I i II Swoboda Oddział Razem Austria ,72 0, ,41 Belgia 0,00 0, ,54 Bułgaria 0,00 0,00 0,00 Cypr 0,00 0,00 0,00 Czechy 0,00 0, ,83 Dania ,87 0, ,90 Estonia 0,00 0,00 0,00 Finlandia 0,00 0,00 0,00 Francja 0, , ,40 Grecja 0,00 0, ,70 Hiszpania 0,00 0, ,97 Holandia ,20 0, ,60 Irlandia ,60 0, ,00 Islandia 0,00 0,00 0,00 Lichtenstein ,00 0, ,80 Litwa 0,00 0, ,48 Luksemburg , , ,83 Łotwa 0,00 0, ,80 Malta ,94 0, ,37

13 Działalność transgraniczna zakładów ubezpieczeń cd. tabeli 4 Kraj Dział I Dział I i II Swoboda Oddział Razem Niemcy ,44 0, ,35 Norwegia 0,00 0, ,77 Portugalia 0,00 0,00 0,00 Rumunia 0,00 0, ,96 Słowacja 0,00 0, ,63 Słowenia 0,00 0, ,26 Szwecja ,83 0, ,07 Węgry ,25 0, ,90 Wielka Brytania ,65 0, ,18 Włochy ,60 0, ,00 Razem , , ,75 Źródło: Działalność zagranicznych zakładów ubezpieczeń w Polsce oraz krajowych zakładów ubezpieczeń za granicą w 2010 r., Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa, r., s. 18, (data dostępu: grudzień 2013). Analiza danych tabeli 4 pozwala na stwierdzenie, że dominującym krajem pochodzenia ubezpieczycieli na życie, którzy w Polsce zebrali najwyższą wartość składki, jest Luksemburg. Łącznie w 2010 r. w Polsce działalność w zakresie ubezpieczeń na życie prowadziły zakłady ubezpieczeń pochodzące z 13 krajów. Wartość składki brutto niekoniecznie przekłada się na liczbę notyfikacji. W 2010 r. prowadziły w Polsce działalność w formie oddziału głównego trzy zagraniczne zakłady ubezpieczeń na życie: jeden pochodzący z Luksemburga oraz dwa pochodzące z Francji 30. Z kolei liczba notyfikacji związanych z prowadzeniem działalności na zasadzie swobody świadczenia usług wynosiła w dziale I w analogicznym roku 84. Więcej informacji na temat pochodzenia notyfikacji przedstawia tabela 5. Tabela 5. Notyfikowane w Polsce zakłady ubezpieczeń państw członkowskich UE/EOG w 2010 r. w podziale na działy i kraje uporządkowane malejąco Lp. Kraj Dział I Dział I i II Ogółem 1 Wielka Brytania Irlandia Niemcy Były to: CALI Europe SA Oddział w Polsce (Luksemburg) oraz Prevoir-Vie Groupe Prevoir SA Oddział w Polsce i SOGECAP SA Oddział w Polsce (Francja).

14 76 cd. tabeli 5 Lp. Kraj Dział I Dział I i II Ogółem 4 Francja Luksemburg Holandia Szwecja Austria Włochy Malta Liechtenstein Dania Czechy Belgia Węgry Gibraltar Hiszpania Finlandia Norwegia 7 20 Słowacja Litwa Słowenia Bułgaria 3 24 Estonia 3 25 Grecja Łotwa 3 27 Rumunia Portugalia 1 Suma Źródło: opracowanie własne na podstawie: (data dostępu: lipiec 2013). Zestawiając dane z tabeli 4 i 5, można stwierdzić, że liczba krajów pochodzenia notyfikowanych w Polsce zakładów ubezpieczeń na życie jest większa (w 2010 r. było ich 16) niż liczba krajów pochodzenia ubezpieczycieli, którzy zebrali w Polsce składkę ubezpieczeniową. Liczba notyfikacji nie przekłada się również na wartość zebranej składki.

15 Działalność transgraniczna zakładów ubezpieczeń Innowacyjność produktowa wynikająca z działalności transgranicznej w Polsce Prowadzenie przez zagraniczne zakłady ubezpieczeń na życie w Polsce daje możliwość innowacji produktowej poprzez ofertę ubezpieczeń w grupach IV IX, w których nie mogą prowadzić działalności krajowe zakłady ubezpieczeń. Tabela 6 przedstawia wartość, strukturę i dynamikę składki brutto zagranicznych zakładów ubezpieczeń na życie w Polsce w latach według grup ubezpieczeń objętych unijną klasyfikacją. Tabela 6. Wartość, struktura i dynamika składki brutto zagranicznych zakładów ubezpieczeń na życie w Polsce w latach według grup ubezpieczeń Wyszczególnienie Składka przypisana brutto w mln zł Struktura składki przypisanej brutto w % Dynamika składki w stosunku do roku poprzedniego w % Grupy ubezpieczeń Swoboda Oddział Swoboda Oddział Swoboda Oddział grupa I 323,92 145,88 318, ,49 165, ,05 grupa III 25,27 0,06 40,17 0,17 31,90 0,33 grupa IV 0,36 0,00 0,10 0,00 0,09 0,00 grupa VI 0,07 0,00 0,04 0,00 0,04 0,00 grupa VIII 0,00 0,00 0,00 0,00 1,18 0,00 Razem 349,62 145,95 358, ,66 198, ,37 grupa I 65,36 29,44 19,26 78,29 8,90 89,30 grupa III 5,10 0,01 2,43 0,01 1,72 0,02 grupa IV 0,07 0,00 0,01 0,00 0,00 0,00 grupa VI 0,01 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 grupa VIII 0,00 0,00 0,00 0,00 0,06 0,00 grupa I 84, ,40 1,70 787,35 48,15 28,01 grupa III 29,44 58,96 174,95 20,60 87,54 grupa IV 92,13 73,12 4,58 grupa VI 85,92 38,47 1,54 grupa VIII Razem 62,15% 8521,15% 2,61% 787,08% 44,72% 28,02% Źródło: Działalność zagranicznych zakładów ubezpieczeń w Polsce oraz krajowych zakładów ubezpieczeń za granicą w 2010 r., Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa, r., s. 9; (data dostępu: grudzień 2013).

16 78 Analogicznie do poprzednich lat w 2010 r. w ubezpieczeniach na życie prawie cała składka przypisana brutto w Polsce (ok. 98,2%) pozyskana została w grupie I (ubezpieczenia na życie), z czego większość poprzez oddział. Druga pod względem składki przypisanej brutto była grupa III z łącznym udziałem 1,74%. Nie została odnotowana działalność w grupach: II, V, VII i IX. Skala innowacyjności produktowej zagranicznych zakładów ubezpieczeń na życie w Polsce była zatem znikoma i wynosiła w 2008 r. 0,08%, w 2009 r. 0,01%, a w 2010 r. 0,06% Działalność transgraniczna krajowych zakładów ubezpieczeń na życie Składka przypisana brutto z tytułu transgranicznej działalności krajowych zakładów ubezpieczeń wynosiła w 2010 r. 69,34 mln zł, co stanowiło zaledwie 0,13% składki krajowych zakładów ubezpieczeń. Najwięcej składki przypisanej brutto (36,69%) krajowe zakłady ubezpieczeń pozyskały na Litwie, potem w Niemczech (20,26%) i w Wielkiej Brytanii (17,91%) 31. W 2010 r. tylko dwa krajowe zakłady ubezpieczeń na życie notyfikowały działalność transgraniczną w formie oddziału głównego. Kraje oraz zakres notyfikacji przedstawia tabela 7. Tabela 7. Oddziały krajowych zakładów ubezpieczeń notyfikowanych w państwach UE/EOG w 2010 r. Lp. Zakład ubezpieczeń Kraj notyfikacji Zakres notyfikacji (dział, grupy) 1 AEGON Towarzystwo Ubezpieczeń na Życie SA Rumunia I (1.2) 2 Pierwsze Amerykańsko-Polskie Towarzystwo Ubezpieczeń na Życie i Reasekuracji AMPLICO-LIFE SA Litwa, Łotwa I (1 5) Źródło: Działalność zagranicznych zakładów ubezpieczeń w Polsce oraz krajowych zakładów ubezpieczeń za granicą w 2010 r., Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa, r. (data dostępu: ). Na podstawie swobody świadczenia usług notyfikowało swoją działalność 19 krajowych zakładów ubezpieczeń (7 w ramach działu I i 12 w ramach działu II) w państwach UE/EOG w celu świadczenia usług w innej formie niż oddział. Łącznie krajowe zakłady ubezpieczeń posiadały w 2010 r. 273 notyfikacje w 30 różnych krajach. Liczbę i zakres notyfikacji w ramach działu I przedstawia tabela Ibidem, s. 16.

17 Działalność transgraniczna zakładów ubezpieczeń Tabela 8. Notyfikacje działalności polskich zakładów ubezpieczeń na życie w państwach UE/EOG na zasadzie swobody świadczenia usług na koniec 2010 r. uporządkowane malejąco Lp. Zakład ubezpieczeń Dział I grupy Dział II Liczba notyfikacji i kraje notyfikacji 1 PZU Życie SA 1 5 (25) Finlandia, Słowacja, Czechy, Austria, Słowenia, Łotwa, Estonia, Węgry, Luksemburg, Grecja, Portugalia, Dania, Cypr, Wielka Brytania, Belgia, Hiszpania, Szwecja, Malta, Irlandia, Francja, Holandia, Włochy, Niemcy, Bułgaria, Rumunia 2 UNIQA TUnŻ SA 3 Benefia TU na Życie SA VIG 4 MetLife TUnŻ SA 1 5 (7) Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Niemcy, Słowacja, Węgry 1 5 (5) Słowacja, Litwa, Czechy, Łotwa, Estonia 1 5 (3) Węgry, Czechy, Wielka Brytania 5 Aviva TUnŻ SA 1 5 (3) Litwa, Łotwa, Słowacja 6 Compensa TUnŻ SA VIG 7 PAPTUnŻiR Amplico-Life SA Ogółem liczba notyfikacji 1, 3 1 (Irlandia) 1 5 (1) Estonia notyfikacji w dziale I, 273 notyfikacje ogółem Źródło: opracowanie własne na podstawie: Działalność zagranicznych zakładów ubezpieczeń w Polsce oraz krajowych zakładów ubezpieczeń za granicą w 2010 r., Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa, r., (data dostępu: październik 2013). Jak wynika z tabeli 5 i 8, bilans notyfikacji jest bardziej korzystny dla zagranicznych ubezpieczycieli (ok. 2,5-krotnie). Krajowe zakłady ubezpieczeń na życie posiadały w 2010 r. 16,5-procentowy udział w liczbie notyfikacji działalności ubezpieczeniowej na zasadzie swobody świadczenia usług. 5. Wnioski Działalność transgraniczna może być źródłem innowacyjności zakładów ubezpieczeń nie tylko w układzie: nowy rynek, nowy produkt, lecz także kreuje innowacyjność procesową, związaną z przepływem kapitału i wiedzy. Biorąc pod uwagę bilans notyfikacji aktywnych (działalność transgraniczna krajowych ubez-

18 80 pieczycieli) i pasywnych (działalność zagranicznych ubezpieczycieli w Polsce), można stwierdzić, że aktywność zagranicznych ubezpieczycieli nad krajowymi była znacznie większa. W strukturze sektora ubezpieczeń skala i zakres internacjonalizacji zakładów ubezpieczeń na życie były znacznie mniejsze niż zakładów ubezpieczeń nieżyciowych, niemniej działalność transgraniczna, zarówno aktywna, jak i pasywna, rokrocznie się rozwijała. Badania wykazały przede wszystkim innowacyjność rynkową ubezpieczycieli, mierzoną liczbą notyfikacji aktywnych i pasywnych w odniesieniu do formy oddziału głównego i swobody świadczenia usług. Skala i zakres innowacyjności produktowej były nieznaczne, co wynika ze specyfiki rynku ubezpieczeń, w którym dąży się do standaryzacji produktów umożliwiającej prowadzenie działalności transgranicznej. Standaryzacja i regulacja rynku ubezpieczeń, zawarte w dyrektywach UE i prawie krajowym, nie sprzyjają innowacjom produktowym w sektorze ubezpieczeń. Możliwe, a nawet pożądane są innowacje procesowe, wymagają one jednak pogłębionych badań o charakterze jakościowym. Literatura Drucker P., Innowacja i przedsiębiorczość, PWE, Warszawa Dyrektywa Rady z dnia 5 marca 1979 r. w sprawie koordynacji ustaw, rozporządzeń i przepisów administracyjnych, dotyczących podejmowania i prowadzenia działalności w dziedzinie ubezpieczeń na życie (79/267/EEC). Dyrektywa Rady z dnia 8 listopada 1990 r. w sprawie koordynacji ustaw, rozporządzeń i przepisów administracyjnych dotyczących bezpośrednich ubezpieczeń na życie, określająca przepisy ułatwiające realizację swobody świadczenia usług i zmieniająca dyrektywę 79/267/EEC (90/619/EEC). Dyrektywa Rady z dnia 10 listopada 1992 r. w sprawie koordynacji ustaw, rozporządzeń i przepisów administracyjnych dotyczących bezpośrednich ubezpieczeń na życie oraz zmieniającą dyrektywy 79/267/EEC i 90/619/EEC (92/96/EEC). Dyrektywa 2009/138/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania i wykonywania działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej Wypłacalność II, Dz.Urz. UE, L z r. Działalność zagranicznych zakładów ubezpieczeń w Polsce oraz krajowych zakładów ubezpieczeń za granicą w 2010 r., Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa, r. Freeman Ch., Continental, National and Sub-national Innovation Systems Complementarity and Economic Growth, Research Policy 2002, vol. 31. Janasz W., Kozioł K., Determinanty działalności innowacyjnej przedsiębiorstw, PWE, Warszawa Konkurencyjność Polski na tle zmian gospodarczych w krajach OECD. Ewolucja znaczenia czynników konkurencyjności, red. W. Bieńkowski, M.A. Weresa, M.J. Radło, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2010.

19 Działalność transgraniczna zakładów ubezpieczeń Ogólnopolska Sieć Transferu Technologii i Wspierania Innowacyjności MŚP, org.pl/czym_jest_innowacja (data dostępu: lipiec 2013). Podstawy ubezpieczeń. Tom I mechanizmy i funkcje, red. J. Monkiewicz, Poltext, Warszawa Pomykalski A., Innowacje, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź Przybytniowski J., Rozwój ubezpieczeń gospodarczych w procesie integracji europejskiej, Wydawnictwo UHP J. Kochanowskiego, Kielce Rymarczyk J., Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa Schumpeter J., Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa Stabryła A., Zarządzanie strategiczne w teorii i praktyce firmy, PWN, Warszawa Strategia Lizbońska droga do sukcesu zjednoczonej Europy, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa Szymczak M., Logistyka w procesie internacjonalizacji przedsiębiorstw, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych, Dz.U. z 2003 r., nr 124, poz ze zm. Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym, Dz.U. z.2003 r., nr 124, poz ze zm. Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, Dz.U. z 2003 r., nr 124, poz ze zm. Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej, Dz.U. z 2003 r., nr 124, poz ze zm. Wach K., Europeizacja małych i średnich przedsiębiorstw, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków Wspólne działania na rzecz wzrostu i zatrudnienia. Nowy początek Strategii Lizbońskiej, Komisja Wspólnot Europejskich, COM (2005) 24, Bruksela Cross-border Activity of Life Insurance Companies as a Strategy of Market and Product Innovation The objective of the study is to analyze the extent and development trends of the cross- -border activity of domestic and foreign life insurance companies in the context of innovativeness. The theoretical part defines the basic notions connected to the nature, typology, and strategy of corporate innovativeness, and discusses forms of cross-border life insurance operations permitted under the EU directives and Polish acts of law. The empirical part analyzes and evaluates the scale and scope of market and product innovativeness implemented by Polish and foreign insurance companies in the years with a view to verifying two hypotheses: 1) market innovativeness is determined by the scale of internationalization expressed as the number of countries in which the company is present; 2) product innovativeness is determined by the number of types of insurances offered by the insurer abroad. The study involved two forms of cross-border activity: one conducted through company branches and the other one offered within the freedom to provide services. The studied sample consisted of Polish insurance companies conducting

20 82 international operations and foreign insurers operating in Poland. A balance of active and passive notifications representing the cross-border operations of Polish insurers and Polish operations of foreign insurers, respectively, revealed that the foreign insurers were significantly more active. It was found that the scale and scope of internationalization of life insurance companies were much lower than those of firms offering other types of insurance; nevertheless, both active and passive cross-border activity consistently grew year-to-year. The study primarily found evidence for market innovativeness, while the scale and scope of product innovations were small due to the inherent characteristics of the insurance market. doktor habilitowany, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Wydział Finansów, Katedra Zarządzania Ryzykiem i Ubezpieczeń. Zainteresowania naukowo-badawcze: ubezpieczenia gospodarcze i społeczne, marketing, ekonomia społeczna. plonkam@uek.krakow.pl, cracovia123@op.pl