NPZ: Wzmacnianie zdrowia psychicznego. Profilaktyka zaburzeń psychicznych

Transkrypt

1 NPZ: Wzmacnianie zdrowia psychicznego. Profilaktyka zaburzeń psychicznych Krzysztof Ostaszewski Zakład Zdrowia Publicznego Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie Cel 3 NPZ Profilaktyka problemów zdrowia psychicznego i poprawa dobrostanu psychicznego społeczeństwa 1

2 Dwa języki celu 3 NPZ Wspieranie zdrowia psychicznego Zapobieganie zaburzeniom psychicznym Promocja Profilaktyka Wspieranie Celem jest aktywne doskonalenie zdrowia psychicznego, a nie tylko ochrona przed zaburzeniami lub chorobami psychicznymi Zdrowie psychiczne/ dobrostan Zapobieganie Celem jest zapobieganie problemom / zaburzeniom psychicznym zanim one wystąpią lub minimalizowanie ich skutków Problemy zdrowia psychicznego/ choroba 2

3 Przykład na wspieranie Zrób coś dobrego dla zdrowia psychicznego! Akceptuj siebie takim, jaki jesteś. Ceń siebie i innych Mów o swoich uczuciach, rozmawiaj o trudnościach Uprawiaj aktywność fizyczną, bądź w ruchu Bądź w kontakcie z przyjaciółmi i tymi, których kochasz Dbaj o innych Zaangażuj się, daj coś z siebie Zrelaksuj się, zrób sobie przerwę Naucz się nowych umiejętności Rób coś twórczego Zwracaj się o pomoc Staraj się przetrzymać trudne momenty w życiu Plakat WHO z okazji Światowego Dnia Zdrowia Psychicznego Przykład wspieranie Pozytywny klimat społeczny szkoły Pozytywny klimat szkoły sprzyja zdrowiu psychicznemu uczniów i nauczycieli Uczymy dyrektorów szkół oraz nauczycieli naszej gminy umiejętności kształtowania i dbania o pozytywny klimat społeczny szkoły Szkolenia / staże / warsztaty 3

4 Przykład zapobieganie Psychoprofilaktyka w grupach ryzyka Grupy ryzyka Młodzież po próbach samobójczych Dzieci z rodzin z problemem alkoholowym Dzieci, których rodzice chorują na depresję Psychoprofilaktyka Pomagamy w rozwiązywaniu kryzysów emocjonalnych Uczymy umiejętności radzenia sobie ze stresem Pomagamy rozwiązywać problemy Przykład zapobieganie Zwiększanie dostępności do pomocy Tworzymy / rozwijamy ośrodek interwencji kryzysowej Wspieramy lokalne NGO, które organizuje pomoc psychologiczną dla rodzin w kryzysie Zatrudniamy psychiatrę / psychologa (zwiększamy) liczbę specjalistów, którzy pracują w poradni zdrowia psychicznego 4

5 Dwa sposoby definiowania zdrowia psychicznego W kateg. pozytywnych, czyli procesów i zasobów, które pozwalają na: czerpanie radości i satysfakcji z życia zaspokajanie potrzeb realizację zadań rozwojowych nawiązywanie konstruktywnych więzi z innymi radzenie sobie z wymaganiami społecznymi pozytywny stosunek do samego siebie W kateg. negatywnych poprzez nasilenie problemów psychicznych Liczba samobójstw Osoby leczone z powodu depresji i innych chorób psychicznych Osoby leczone z powodu uzależnienia od substancji psychoaktywnych i innych problemów behawioralnych Dwa sposoby definiowania zdrowia psychicznego W kateg. pozytywnych Jest związane z ideą promocji / wspierania zdrowia Koncepcją dobrostanu Koncepcją resilience Koncepcją salutogenezy To bardzo interesujące! Możliwość wpływu na rzeczywistość społeczną oceniam jako niską Promocja zdrowia psychicznego to luksus, na który nas nie stać W kateg. negatywnych Jest związana z tradycyjnym pojmowaniem zdrowia brak objawów choroby Paradoks zdrowie kojarzone jest z jego odwrotnością, czyli chorobami Duża moc sprawcza! Mobilizowanie społeczeństwa do działania poprzez podkreślanie, jak jest źle 5

6 Profilaktyka zdrowia psychicznego Czy ten tytuł ma sens? Z logicznego punktu widzenia nie ma sensu! Z pragmatycznego punktu widzenia -???? Odzwierciedlenie myślenia o zdrowiu psychicznym w kategoriach negatywnych / tradycyjnych Powinno być Profilaktyka problemów zdrowia psychicznego Profilaktyka zaburzeń zdrowia psychicznego Profilaktyka depresji Profilaktyka samobójstw itd 6

7 Dwa kierunki działania w promocji i w profilaktyce Kształtowanie aktywnej postawy jednostki wobec swojego zdrowia Uczenie umiejętności Pomoc specjalistyczna Psychoprofilaktyka Kształtowanie środowiska społecznego na rzecz zdrowia (polityka zdrowotna) Klimat społeczny szkoły Dostępność do pomocy w gminie Profilaktyka oparta na wiedzy Jakiej wiedzy? Co to oznacza w praktyce? Gdzie szukać przykładów takiej profilaktyki? 7

8 Profilaktyka oparta na wiedzy Wiedza na temat: Czynników ryzyka Czynników chroniących Ich wzajemnych związków Stanowi podstawę dla rozwijania skutecznych metod profilaktyki Profilaktyka polega na: 1/ eliminowaniu lub redukowaniu wpływu czynników ryzyka oraz 2/ osłabianiu/ kompensowaniu czynników ryzyka problemów ze zdrowiem psychicznym poprzez wzmacnianie czynników chroniących 8

9 Przykład czynnika ryzyka Rozpowszechnienie zachorowań na schizofrenię w populacji ogólnej wynosi ok. 1% A rozpowszechnienie zachorowań na schizofrenię wśród osób rodzinnie obciążonych wynosi ok. 15% Posiadanie rodzica chorego na schizofrenię (czyli czynnik ryzyka) zwiększa ok. 15-krotnie ryzyko zachorowania na tę chorobę w porównaniu do osób z ogólnej populacji (Fraser i wsp. 1999) Czynniki chroniące (resilience) Umiejętności, wartości, więź z innymi ludźmi, wysoka jakość edukacji, konstruktywne zajęcia i inne pozytywne czynniki mogą kompensować lub redukować wpływ sił destrukcyjnych - czynników ryzyka Czynniki chroniące nie usuwają negatywnych doświadczeń lub niekorzystnych czynników z życia dorastającego człowieka, lecz pozwalają mu z lepszym skutkiem się z nimi zmagać 18 9

10 Przykłady czynników chroniących Klasyczne badania (Rutter 1979, Garmezy 1985, Werner 2000) pokazują, że niektóre dzieci z rodzin dysfunkcyjnych rozwijają się prawidłowo mimo niesprzyjających warunków życia Co sprzyja procesom pozytywnej adaptacji? (procesom resilience) Cechy indywidualne Relacje i więzi rodzinne Wsparcie pozarodzinne Stan zdrowia Poziomy profilaktyki Kryterium Ocena indywidualnego poziomu ryzyka rozwoju problemu (np. depresji, prób samobójczych, wypalenia zawodowego, ) Ryzyko jak w ogólnej populacji profilaktyka uniwersalna Ryzyko większe od przeciętnej profilaktyka selektywna Wysokie ryzyko profilaktyka wskazująca 10

11 Profilaktyka uniwersalna Przykłady z listy programów rekomendowanych KBPN, PARPA ORE, IPiN ne.pl/ 11

12 Przyjaciele Zippiego rozwijanie umiejętności dzieci Umiejętności Rozmawiać o uczuciach smutku, szczęścia itd.. Słuchać innych i komunikować się Nawiązywać przyjaźnie Rozwiązywać konflikty Radzić sobie ze stratą, samotnością, odrzuceniem Cel rozwijanie kompetencji społeczno emocjonalnych, które pomagają radzić sobie w sytuacjach trudnych Dla dzieci w wieku przedszkolnym i edukacji początkowej 12

13 Szkoła dla Rodziców i Wychowawców: rozwijanie kompetencji dorosłych Umiejętności wychowawcze umiejętności rozmawiania o uczuciach, umiejętności stawiania jasnych granic i wymagań, wspieranie samodzielności dzieci, Dla: - Rodziców - Nauczycieli i wychowawców - Katechetów - Pracowników socjalnych - Kuratorów sądowych Warsztaty, zadania domowe Profilaktyka selektywna Przykłady z listy programów rekomendowanych KBPN, PARPA ORE, IPiN ne.pl/ 13

14 Przykłady programów profilaktyki selektywnej w Polsce Program Nauki Zachowania Program Wspomagania Rozwoju Dzieci Nielubianych Program Wspomagania Rozwoju Dzieci Nieśmiałych Przykłady na świecie Profilaktyka depresji Uczenie dzieci i młodzieży umiejętności radzenia sobie ze stresem, negatywnymi myślami, emocjami, niechęcią do działania Organizowane przez szkołę Oferowane grupie ryzyka Podejście behawioralnopoznawcze Dobre wyniki Np. Coping with Stress Prog Psychologiczne czynniki ryzyka - Negatywny styl wyjaśniania swoich niepowodzeń, trudności, problemów - Niska samoocena - Poczucie bezradności - Deficyty poznawcze (np. wyolbrzymianie, itd.) Czynniki chroniące - Poczucie sprawstwa - Radzenie sobie ze stresem 14

15 Profilaktyka depresji Programy bezpiecznego przejścia przez trudny okres związany z trudnymi wydarzeniami życiowymi rozwodem rodziców / śmiercią jednego z rodziców / innymi Podejście behawioralnopoznawcze Dobre wyniki Np. Children of Divorce Intervetion Czynniki ryzyka - negatywne wydarzenia życiowe (np. śmierć rodzica, rozwód, samobójstwo w otoczeniu, zawód miłosny, rozwód rodziców) Czynniki chroniące - System wsparcia - Radzenie sobie ze stresem. Profilaktyka samobójstw Zespół Roboczy ds. Prewencji Samobójstw i Depresji przy Radzie ds. Zdrowia Publicznego MZ 15

16 16

17 Profilaktyka samobójstw Odpowiedzialne informowanie o samobójstwach w mediach Ograniczenie dostępu do miejsc i środków ułatwiających samobójstwo Zmniejszanie stygmatyzacji osób z zaburzeniami psychicznymi (Czarne Fale) Uczenie dzieci i młodzieży umiejętności życiowych (Przyjaciele Zippiego, Spójrz inaczej) Zwiększanie dostępności do pomocy specjalistycznej w kryzysie psychicznym Profilaktyka samobójstw Zwiększanie umiejętności, tych którzy mogą pomagać w sytuacjach kryzysowych ( nauczycieli, pedagogów szkolnych, pracowników ochrony zdrowia, policji, straży pożarnej, pracowników socjalnych, duchownych itd.) Kontynuowanie opieki nad osobami po próbach samobójczych Szkolenia lekarzy pierwszego kontaktu w zakresie rozpoznawania i leczenia zaburzeń afektywnych Praca z grupami ryzyka (mężczyźni w średnim wieku /bezrobotni), ludzie przewlekle chorzy, osoby uzależnione 17

18 Wnioski Profilaktyka zaburzeń psychicznych wymaga dalszego rozwoju i inwestycji Programy / działania winny być oparte na wiedzy o czynnikach ryzyka/ czynnikach chroniących, a nie na tradycyjnym/ zdroworozsądkowym wyobrażeniu, że wystarczy poinformować o zagrożeniach Piśmiennictwo Antonovsky A. (1997): Poczucie koherencji jako determinanta zdrowia. [w:] Psychologia zdrowia Heszen-Niejodek I., Sęk H. (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, Brody E. (1987) Mental health and world citizenship. Hogg Foundation for Mental Health, Austin Czabała C., Mroziak B., Ostaszewski K., Sokołowska M., (1999): Promocja zdrowia psychicznego. [w:] Promocja zdrowia. Wydanie nowe, J. Karski (red.), Wydawnictwo Ignis, Warszawa, Garmezy N. (1985): Stress-resistant children: the search for protective factors. [in:] Recent research in developmental psychopathology, Stevenson J. (ed.). Pergamon Press; Kumpfer K. (1999) Factors and processes contributing to resilience. The resilience framework. In: Resilience and development. Positive life adaptations. M. Glanz and J. Johnson (eds.) Kulwer Academic/Plenum Publisher, New York, Masten A., Powell (2003) A resilience framework for research, policy and practice [in:] Resilience and vulnerability. Adaptation in the context of childhood adversities. S. Luthar (ed.), Cambridge, Gniazdowski A. (1990): Zachowania zdrowotne. Zagadnienia teoretyczne, próba charakterystyki zachowań zdrowotnych społeczeństwa polskiego. A. Gniazdowski (red.), Instytut Medycyny Pracy, Łódź. Kazdin A. (1996): Zdrowie psychiczne młodzieży w okresie dorastania. Nowiny Psychologiczne 2, Polskie Towarzystwo Psychologiczne;

19 Piśmiennictwo cd. Rutter M. (1979) Protective factors in children s responses to stress and disadvantage (w:) M. Kent, J. Rolf (red.) Primary Prevention of Psychopatology. T. 3, Social Competence in Children, Rywik S. (1999): Promocja zdrowia w zagrożeniach zdrowotnych układu krążenia. [w:] Promocja zdrowia. Wydanie nowe, J. Karski (red.), Wydawnictwo Ignis, Warszawa, Sęk H. (1991): Wybrane zagadnienia psychoprofilaktyki, [w:] Społeczna psychologia kliniczna H. Sęk (red.), PWN, Warszawa, Sęk H., Ziarko M. (1999): Działania na rzecz promocji zdrowia psychicznego w Polsce na tle informacji z innych krajów europejskich. [w:] J. Cz.Czabała (red.) Zdrowie psychiczne. Zagrożenia i promocja. Warszawa, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Werner E.: Protective factors and individual resilience [w:] Shonkoff J. i Meisels S. (red.) Handbook of Early Childhood Intervention. Second edition, 2000 wyd. Cambridge University Press, Zimmerman M.A., Arunkumar R. (1994) Resiliency Research: Implications for Schools and Policy. Social Policy Report: Society for Research in Child Development, 8(4),