Dr hab. inż. Stanisław Popek, prof. UEK Kraków, Wydział Towaroznawstwa i Zarzadzania Produktem Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

Transkrypt

1 Dr hab. inż. Stanisław Popek, prof. UEK Kraków, Wydział Towaroznawstwa i Zarzadzania Produktem Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie RECENZJA rozprawy doktorskiej Pani mgr Jolanty Enko nt.: Wpływ interakcji kwasu askorbinowego i wybranych ekstraktów roślinnych na ich aktywność przeciwutleniającą i przeciwdrobnoustrojową, wykonanej pod kierunkiem naukowym Pani prof. dr hab. inż. Anna Gliszczyńskiej - Świgło I. Wartość podjętych badań Produkt jest kategorią dynamiczną, o różnym poziomie złożoności, w związku z czym, jakość żywności oraz wyrobów kosmetycznych, z tego powodu, że dotyczy ich trwałości i bezpieczeństwa, pozostaje zawsze problemem szczególnej rangi, bowiem wiąże się bezpośrednio ze zdrowiem człowieka. Determinantą jej, w głównej mierze, jest odpowiedni pod względem fizykochemicznym i mikrobiologicznym dobór komponentów, szczególnie tych, charakteryzujących się właściwościami przeciwutleniającymi i przeciwdrobnoustrojowymi, które dzięki tym właściwościom, wpływają na wzrost trwałości, bezpieczeństwa i skuteczności działania produktu, w którym się znajdą, pod różną postacią. Odpowiedni, w tym kontekście dobór surowców, wykorzystywanych w procesie produkcji żywności i kosmetyków, był, jest i będzie przedmiotem wielu dyskusji. Prowadzą je zarówno środki masowego przekazu, pracownicy nauki, a szczególnie konsumenci, zaś kluczowym elementem tych dyskusji jest ich wpływ na zdrowie człowieka, z czego wynika szczególne zainteresowanie stosowaniem we przemyśle spożywczym i kosmetycznym naturalnych dodatków, które stanowić mogą skuteczny substytut ich syntetycznych odpowiedników. Ponieważ celem kształtowania produktu jest dostosowanie go do wymagań wybranej grupy docelowej, czyli zindywidualizowanie go, rezultatem powstałych w ten sposób innowacji produktowych jest poprawa parametrów użytkowych, istotnych z punktu widzenia użytkownika: jakościowych, funkcjonalnych, estetycznych. Można więc przyjąć, że naturalne dodatki, stosowane w procesie produkcji żywności i kosmetyków, stanowią obecnie ważny element postępu technologicznego w przemysłowej

2 produkcji, a tym samym stały się, zwłaszcza w krajach rozwiniętych gospodarczo, istotnym ich składnikiem. Istnieje więc problem nie wycofania się z ich stosowania, ile systematycznej i wnikliwej kontroli ich zdrowotności, poznawania ich funkcji oraz interakcji pomiędzy samymi substancjami dodawanymi, a także między nimi i pozostałymi składnikami produktów oraz edukacji i informacji konsumenta. Szczególnie istotna wydaje się być rola w żywności i kosmetykach naturalnych dodatków o właściwościach przeciwutleniających oraz przeciwdrobnoustrojowych, które ze względu na preferencje konsumenckie, coraz częściej wchodzą w ich skład. Ze względu na możliwości występowania pomiędzy związkami o charakterze przeciwutleniającym i przeciwdrobnoustrojowym interakcji, istnieje zapotrzebowanie na prace badawcze, których wyniki mogą pozwolić na poznanie kierunku tych interakcji, a to z kolei, może stanowić informację zwrotną dla producentów, w kontekście projektowania produktów o korzystniejszych właściwościach i niższej kapitałochłonności produkcji, w czym przejawia się także aspekt ekonomiczny niniejszej pracy dysertacyjnej. Ze względu na fakt, że głównym celem pracy było określenie wpływu interakcji pomiędzy kwasem askorbinowym i wybranymi ekstraktami roślinnymi na ich właściwości przeciwutleniające i przeciwdrobnoustrojowe, w kontekście kreowania szeroko pojętej jakości i bezpieczeństwa produktów żywnościowych i kosmetycznych, uważam, że zakres badań przedłożonej pracy doktorskiej odpowiada takim potrzebom, a także wyznaczać może kierunek trendu badawczego w poruszanym zakresie tematycznym. II. Charakterystyka pracy i założenia badawcze Przedstawiona do opinii rozprawa obejmuje 165 stron wydruku oraz dodatku, w postaci nośnika elektronicznego, na którym zamieszczono 4 załączniki - Izobologramy oraz Tabele, zajmujące łącznie 85 stron i składa się ze Wstępu, 11 rozdziałów, Podsumowania wyników oraz Wniosków (razem 161 stron), bibliografii, wykazu tabel i wykresów. Praca zawiera łącznie 80 tabel (18 - wydruk, 12 - załącznik nr 3 - nośnik elektroniczny, 60 - załącznik nr 4 - nośnik elektroniczny, bez nadania im kolejnych numerów), 38 wykresów (34 wydruk, 4 załącznik nr 2 nośnik elektroniczny rysunki), 80 izobologramów (załącznik nr 1 i 2, nośnik elektroniczny). Cytowana literatura jest bardzo obszerna i liczy 163 pozycje, mających charakter periodyczny i zwarty oraz szereg aktów normatywnych. Wprawdzie znalazłem wśród nich 58 (ok. 35%) liczących ponad 10 lat, ale składały się na to akty normatywne, dyrektywy oraz głównie pozycje należące do tzw. klasyki. Tylko 29 pozycji zacytowanej w pracy jest polskojęzycznych 9 w tym 7 aktów normatywnych), co stanowi jedynie niecałe 18% całości. 2

3 Jest to fakt godny podkreślenia, stanowiący dowód na to, że poruszana w dysertacji doktorskiej problematyka jest bardzo aktualna. Autorka dokonała krytycznej selekcji cytowanego materiału bibliograficznego, a właśnie krytyczne podejście w stosunku do literatury przedmiotu, która pochodzić obecnie może w dość dużej mierze z różnego typu nierecenzowanych źródeł jest konieczny i w pełni uzasadniony. Zauważyć należy bardzo profesjonalne zawężenie zakresu rozważań teoretycznych, gdyż wyjątkowo dużą część pracy (175 stron, uwzględniając w to dane zawarte na nośniku elektronicznym ponad 80% całości) stanowi jej człon empiryczny. W części teoretycznej pracy, Autorka wprowadza czytelnika w problematykę dotyczącą szeroko pojętej jakości produktów spożywczych i kosmetycznych, przybliża problematykę żywności funkcjonalnej i suplementów diety oraz charakteryzuje dodatki do żywności i kosmetyków o charakterze antyoksydacyjnym, znajdujące zastosowanie w produkcji żywności i kosmetyków, z uwzględnieniem interakcji występujących między nimi. Ta część pracy, oparta jak już wspomniano, na bogatej analizie cytowanej literatury przedmiotu, odrębnie może spełniać funkcję informacyjną i popularyzatorską. Autorka przedstawia w tej części pracy czytelnika uwarunkowania badań, stanowiących podstawę, przeprowadzonego w ramach dysertacji, eksperymentu. W następnym etapie, Autorka stawia cel i zakres pracy i formułuje dwie hipotezy badawcze oraz prowadzi dalszą analizę dotyczącą części eksperymentalnej i w ten sposób dochodzi do momentu weryfikacji uprzednio sformułowanych hipotez merytorycznych oraz wniosków. Materiał badawczy w ocenianej pracy doktorskiej stanowiły ekstrakty z zielonej, czarnej, czerwonej i białej herbaty oraz z zielonej kawy, które przygotowano z produktów dostępnych w handlu (pochodzące z prowincji Junnan). Standaryzowane ekstrakty z zielonej herbaty oraz z pestek winogron, zakupiono odpowiednio w firmach: C.E. Roeper GmbH (Hamburg, Niemcy) i Martin Bauer Group (Vestenbergsgreuth, Niemcy). Olej sezamowy zakupiony został w firmie Oleofarm sp. z o.o. (Wrocław, Polska), natomiast olej żurawinowy (tłoczony na zimno, nierafinowany) w sklepie Zielony Klub, prowadzonym przez firmę Greenaction. Kwas askorbinowy i butylohydroksytoluen (BHT) zakupiono w firmie Merck (Darmstadt, Niemcy). Na materiale badawczym, przeprowadzono następujące badania: 1. Oznaczenie składu polifenoli w badanych ekstraktach metodą HPLC. 2. Oznaczenie aktywności przeciwutleniającej badanych ekstraktów i ich mieszanin z kwasem askorbinowym w różnych stosunkach wagowych: a. metodą TEAC z kationorodnikiem ABTS +, b. metodą FRAP, c. metodą z rodnikiem DPPH. 3

4 3. Oznaczanie aktywności przeciwutleniającej metodą TEAC ekstraktów z herbat: zielonej, czarnej, czerwonej i białej i ich mieszanin z kwasem askorbinowym w różnych stosunkach wagowych w zależności od ph środowiska. 4. Określenie zdolności ekstraktu z zielonej herbaty i jego mieszanin z kwasem askorbinowym w różnych stosunkach wagowych do ochrony oleju sezamowego przed utlenianiem na podstawie: a) liczby nadtlenkowej, b) liczby anizydynowej, c) wartości TOTOX, d) wartości K232 i K Oznaczenie stabilności oksydacyjnej emulsji kosmetycznej z dodatkiem badanych przeciwutleniaczy za pomocą aparatu RapidOxy. 6. Oznaczenie właściwości przeciwbakteryjnych badanych przeciwutleniaczy i ich mieszanin w różnych stosunkach wagowych metodą dwukrotnych rozcieńczeń na mikropłytkach. W celu oceny zachodzących interakcji pomiędzy badanymi ekstraktami i kwasem askorbinowym wykorzystano metodę izobologramów lub metodę sumowania indywidualnych efektów. Zastosowany układ tej rozprawy powoduje, że opracowanie tworzy jednolitą, interesującą całość. Cel ocenianej pracy został osiągnięty, zaś hipotezy badawcze zweryfikowane, co pozwoliło Autorce na stwierdzenie że ekstrakty roślinne i ich mieszaniny z kwasem askorbinowym mogą zarówno hamować, jak i stymulować wzrost badanych drobnoustrojów, a właściwości przeciwdrobnoustrojowe mieszanin ekstraktów roślinnych i kwasu askorbinowego uzależnione są od rodzaju ekstraktu i jego stężenia, stężenia kwasu askorbinowego oraz ich wzajemnego stosunku wagowego, a także rodzaju drobnoustroju, wobec którego stosuje się badane substancje. W większości przypadków zaobserwowano oddziaływania antagonistyczne między ekstraktami a kwasem askorbinowym. Do matematycznego opracowania wyników, Autorka zastosowała pakiet statystyczny IBM SPSS Statistics 20 oraz pakiet statystyczny R. W szczególności, wykorzystano jednoczynnikową analizę wariancji ANOVA, nieparametryczny test U Manna Whitneya, analizę regresji i korelacji. Autorka ze zrozumieniem dokonała interpretacji wyników otrzymanych na podstawie przeprowadzonej analizy statystycznej. 4

5 Praca została wykonana prawidłowo pod względem metodycznym, zaś uzyskane wyniki omówiono i analizowano na dobrym poziomie naukowym. Charakteryzuje ja bardzo staranna forma edytorska. Pracę charakteryzuje bardzo spójny, logiczny i czytelny układ. Jest ona napisana jasnym, poprawnym językiem. Dokumentacja pracy nie budzi zastrzeżeń. N podkreślenie zasługuje bardzo starannie przygotowana część metodyczna pracy i wykorzystanie w towaroznawstwie pozyskanej z biochemii i farmacji, metody izobologramów, do określenia interakcji pomiędzy składnikami mieszanin. Ocenianą dysertację doktorską wieńczą wzajemnie się uzupełniające Podsumowanie wyników oraz Wnioski (niektóre z nich, bądź ich elementy składowe, mają raczej charakter stwierdzeń). Wnioski i stwierdzenia wynikające z pracy zostały sformułowane właściwie i stanowią rzeczywisty rezultat przeprowadzonych badań III. Uwagi 1. Wydaje mi się, ze tytuł rozprawy brzmi zbyt ogólnie i w celu lepszego dostosowania go do dyscypliny naukowej Towaroznawstwo, mógłby być rozszerzony do postaci: Wpływ interakcji kwasu askorbinowego i wybranych ekstraktów roślinnych na ich aktywność przeciwutleniającą i przeciwdrobnoustrojową w kontekście jakości wybranych produktów. 2. Dość zaskakująca wydaje się propozycja medium badawczego, w postaci żywności i kosmetyków. Brakuje mi, np. we Wstępie pracy, argumentów, dlaczego właśnie te rodzaje produktów, wybrano jako materiał badawczy, poza stwierdzeniem, że Produkty spożywcze i kosmetyczne są złożonymi matrycami, zawierającymi związki o różnych właściwościach. 3. Str. 3, Spis treści oraz str. 19 Po analizie zawartości, wyrażam opinię, że tytuł rozdziału 3, należałoby zamienić np. do postaci: Dodatki do żywności i kosmetyków o charakterze przeciwutleniającym. 4. Str. 11, wiersz 2 Cecha, o której Autorka pisze (trwałość), stanowi element składowy grupy cech, które składają się na z tzw. dyspozycyjność (o czym napisano na str. 13), w związku z tym, uważam, że należało użyć właśnie takiego, bardziej ogólnego sformułowania. 5. Str. 13, wiersz 3-6 Doktorantka odwołuje się do nie obowiązującej wersji normy i przytacza w związku z tym starą definicję jakości (skądinąd, najlepszą jaka powstała moim zdaniem w ramach norm ISO). Uważam, że zamieszczając w treści 5

6 pracy tą definicję, należało odwołać się do jej historycznego charakteru i równocześnie zamieścić definicję z roku Str. 13, wiersz W przypadku, gdy Doktorantka odwołuje się do regulacji UE, w zakresie bezpieczeństwa kosmetyków, uważam, że podobnie należało postąpić z żywnością (np. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 178 i 852). 7. Str. 17, Podrozdział 2.1, pt.: Rynek witamin i suplementów diety w Polsce Wyrażam opinię, że podrozdział jest zbyt rozbudowany treściowo, wystarczyło przytoczyć parę faktów, informujących o wzroście zainteresowania omawianymi produktami. 8. Str. 19, wiersz 3 od dołu strony Zwykle stosowany jest zapis dużymi literami określający Dobrą Praktykę Produkcyjną. 9. Str. 21, wiersz 2 Lepiej zabrzmiałby zapis, np.: Są otrzymywane jako wynik procesów. 10. Str. 26, wiersz 14 od dołu strony, str. 44, wiersz 13, str. 107, wiersz 7 Autorka używa błędnej formy tłuszczy, podczas, gdy właściwą forma liczby mnogiej dla rzeczownika tłuszcz, jest w tych przypadkach tłuszczów. 11. Str. 28, wiersz 10 Właściwym obecnie określeniem azotynów jest określenie azotany III. 12. Str. 28, wiersz 6 od dołu; str. 34, wiersz 5 od dołu; Obecnie stosuje się określenie syntetyzować. 13. Str. 37, wiersz 9 Zwykle, ADI, tłumaczone jest jako Dopuszczalne dzienne spożycie lub Dopuszczalne dzienne pobranie, zdecydowanie rzadziej Dopuszczalna dzienna dawka. 14. Str. 37, wiersze 8 i 10 od dołu - Właściwym obecnie określeniem azotynów jest określenie azotany III, zaś dwutlenku siarki - tlenek siarki IV. 15. Str. 43, wiersz 10 - Lepiej zabrzmiałby zapis, np.: W badaniach przeprowadzonych na ludziach (z udziałem ludzi). 16. Str. 53, wiersz 8-12 Wydaje mi się, że można było połączyć obie hipotezy w jedną, zakładającą wpływ interakcji pomiędzy kwasem askorbinowym i ekstraktami roślinnymi na właściwości przeciwutleniające i przeciwdrobnoustrojowe. 17. Str. 55, wiersze 4-5 od dołu strony Od wielu lat obie firmy stanowią jedną całość pod nazwą SigmaAldrich. 18. Str. 56, wiersz 15 j.w., dotyczy nazwy Aldrich. 19. Str. 56, wiersz 17; wiersz 1 odo dołu strony, str. 57, wiersz 2 firma POCh nie istnieje od 2010 roku, obecnie jest to firma Avantor Performance Materials Poland S.A. 20. Str. 57, wiersz 3 brak nazwy firmy. 6

7 21. Str. 57, w wykazie aparatury brakuje używanego zapewne w procesie badawczym autoklawu. 22. Str. 58, wiersze 7-11 brakuje źródła pochodzenia metody. 23. Str. 67, wiersz 6 od dołu strony Skąd pojawia się wartość 0,6 w skali MacFarlana, skoro wartość najwyższa przewidziana w tej skali to 0, Str. 67, wiersz 3 od dołu strony Błędny zapis izoologramów, zamiast izobologramów. 25. Str. 69, wiersze Na jakiej podstawie przyjęto założenie, że zależność między stężeniem przeciwutleniacza a obserwowanym efektem jest liniowa? (obliczenia statystyczne?, brak informacji na ten temat). 26. Str. 74, wiersze 5-10 od dołu strony Kolorymetryczna metoda z użyciem odczynnika Folina-Ciocalteu, mimo że budzi wiele zastrzeżeń, jest powszechnie stosowana do oznaczania ogólnej zawartości związków fenolowych. Wyniki oznaczeń tą metodą są zwykle zawyżone w porównaniu z wynikami uzyskiwanymi metodami chromatografii cieczowej, gdyż odczynnik Folina-Ciocalteu reaguje nie tylko z fenolami, ale także z innymi związkami redukującymi takimi jak: cukrowce, aminokwasy i kwas askorbinowy. Czy to jest opinia Doktorantki, wynikająca z Jej doświadczenia analitycznego, czy też zapis powstał na bazie analizy literatury przedmiotu (jeśli tak, to należy zamieścić informację o tym). 27. Str. 106 Niektóre informacje zamieszczone na tej stronie, stanowią powielenie informacji zawartych w części teoretycznej pracy. 28. Str , wykresy Czym można wytłumaczyć zaistniałą różnicę, pomiędzy teoretycznym i mierzonym stopniem hamowania utleniania oleju sezamowego? 29. Str. 131, wiersze 5 od dołu strony trafniejszym sformułowaniem byłoby użycie określenia:..ich wzrost hamowany był Str. 132, wiersz 2 od dołu strony czy na pewno uśrednienie wyników było najlepszym rozwiązaniem? 31. Str. 133, wiersz 6 brak konsekwencji w nazewnictwie, w tabelach użyto zapisu bez efektu. 32. Str. 134, wiersze 3-4 od dołu strony z uwagi na fakt, że stymulacja nie była badana, lepszym określeniem byłoby: brak efektu hamowania. 33. Str. 135, wiersz 10 brakuje słowa wzrost. 34. Str. 137, wiersz 9 Czy istnieją dane uwzględniające badania efektu hamowania przez niewątpliwie obecne olejki eteryczne? 7

8 35. Str Brak informacji na temat numeracji stron, na których zamieszczone są tabele i wykresy oraz liczby i numerów tabel i izobologramów zawartych w elektronicznym załączniku. 36. Załącznik 4 w tabelach brakuje jednostek. W tekście napisano, że pomiary były powtarzane, w związku z tym, rodzi się pytanie, czy zamieszczone dane to wartości średnie, a jeśli tak, jakie było odchylenie standardowe? W całej treści pracy zauważono nieliczne błędy interpunkcyjne. 4. Uwagi końcowe Poczynione przeze mnie uwagi dotyczące rozprawy doktorskiej, niektóre na pewno o charakterze dyskusyjnym, w żadnej mierze nie obniżają jej wartości. Praca dotyczy tematyki bardzo interesującej i aktualnej, zarówno z punktu widzenia konsumenta, jak i producenta produktów żywnościowych i kosmetycznych. Ma ona niewątpliwie znaczenie poznawcze, wzbogacające wiedzę uwarunkowań związanych z towaroznawstwem, a w szczególności kreowaniem nowych produktów. Praca została dobrze zaplanowana i zrealizowana dużym nakładem sił, a co ważniejsze, umiejętności. Rezultaty badań zostały właściwie zinterpretowane, co wskazuje na dobre teoretyczne przygotowanie doktorantki do podjęcia wybranego zadania. Wszystko to pozwala na uznanie recenzowanej rozprawy za oryginalną i zrealizowaną na wysokim poziomie merytorycznym. Reasumując, uważam, że praca Pani Jolanty Enko nt.: Wpływ interakcji kwasu askorbinowego i wybranych ekstraktów roślinnych na ich aktywność przeciwutleniającą i przeciwdrobnoustrojową, spełnia wszystkie wymogi stawiane rozprawom na stopień naukowy doktora, zgodnie z przepisami o stopniach i tytułach naukowych oraz zaleceniami Centralnej Komisji ds. Stopni i Tytułów i wnioskuję do Rady Wydziału Towaroznawstwa Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, o dopuszczenie jej Autorki do dalszych etapów przewodu doktorskiego. Kraków,

9 9