Animacja lokalna. Jak aktywizować społeczności wiejskie? Z doświadczeń projektu. Opracowanie: Współpraca: Wprowadzenie:

Transkrypt

1 Animacja lokalna Jak aktywizować społeczności wiejskie? Z doświadczeń projektu W stronę polskiego modelu gospodarki społecznej budujemy nowy Lisków Opracowanie: Magdalena Dudkiewicz, Tomasz Kaźmierczak, Izabela Rybka Współpraca: Anita Sobańska, Paulina Sobiesiak Wprowadzenie: Marek Rymsza

2 2 Animacja lokalna Spis treści Wprowadzenie > 3 1. O animacji i animatorach > 6 2. Animacja lokalna w projekcie Budujemy nowy Lisków > 8 3. Animatorem być z doświadczeń animatorów lokalnych > Zakończenie > 33

3 Animacja lokalna 3 Wprowadzenie Oddajemy do rąk Czytelników broszurę o animacji lokalnej, przygotowaną w ramach projektu W stronę polskiego modelu gospodarki społecznej budujemy nowy Lisków. Zanim zaprosimy do jej lektury, chcielibyśmy w kilku zdaniach przybliżyć nasz projekt i realizujące go partnerstwo zawiązane przez ponad czterdzieści podmiotów społecznych, publicznych i prywatnych. Inicjatorami partnerstwa były trzy organizacje pozarządowe: Fundacja Instytut Spraw Publicznych, Stowarzyszenie Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce i Wspólnota Związków Organizacji Socjalnych WRZOS. Przygotowany przez nas latem 2004 roku projekt uzyskał dofinansowanie ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL, co umożliwiło nam rozpoczęcie działań. Postanowiliśmy, że w ramach projektu na terenie wschodniej Polski powstaną przedsiębiorstwa społeczne zakorzenione lokalnie, czyli takie, których funkcjonowanie jest trwałym czynnikiem aktywizacji okolicznych mieszkańców i rozwoju lokalnych społeczności. Polską ścianę wschodnią wybraliśmy, uznając, że przedsiębiorczość społeczna powinna być przede wszystkim stymulatorem rozwoju regionów słabszych ekonomicznie, o wysokiej stopie bezrobocia i rolniczym charakterze, gdzie trudniej przyciągnąć dużych inwestorów. W tytule naszego projektu przywołaliśmy jednak wielkopolski Lisków, gdyż to on jest symbolem dziś, niestety, nieco zapomnianym inspirowanego z zewnątrz samorozwoju społeczności wiejskiej. Rozwój Liskowa, małej i zacofanej wsi koło Kalisza, zaczął się od tego, że Wacław Bliziński pochodzący z Warszawy ksiądz społecznik, który w 1900 roku został proboszczem tamtejszej parafii namówił mieszkańców do założenia spółdzielni, a później do podejmowania kolejnych inicjatyw. Pod koniec dwudziestolecia międzywojennego Lisków był zaś już znanym i cenionym w Polsce, jak powiedzielibyśmy dzisiaj, inkubatorem przedsiębiorczości. Pomysł na odrodzenie Liskowa przyszedł więc od księdza społecznika z zewnątrz, ale Lisków stanął na nogi pracą samych liskowiaków. Bliższe informacje o przedwojennym Liskowie, liskowiakach i księdzu prałacie Wacławie Blizińskim Czytelnik znajdzie w naszej pierwszej broszurze Budujemy nowy Lisków 1. Nasze pomysły postanowiliśmy urzeczywistnić w podobny sposób. Przygotowaliśmy ramową koncepcję projektu i zapewniliśmy dla niej finansowe wsparcie (dotacja IW EQUAL), pozostawiając jednak jej dookreślenie i realizację podmiotom lokalnym. We wstępnej fazie naszego projektu, tzw. Działaniu 1, zaprosiliśmy do współpracy instytucje i organizacje lokalne z czterech powiatów wschodniej Polski: ełckiego i nidzickiego (województwo warmińskomazurskie) oraz biłgorajskiego i lubelskiego ziemskiego (województwo lubelskie). W powiatach tych, wokół idei uruchomienia przedsiębiorstw społecznych, zawiązane zostały partnerstwa lokalne, które weszły w skład naszego partnerstwa krajowego. W 2006 roku wspólnie przystąpiliśmy do realizacji tzw. Działania 2. Opis naszego partnerstwa Czytelnik znajdzie w broszurze E jak EQUAL. P jak Partnerstwo 2. W ramach projektu utworzono siedem przedsiębiorstw społecznych: trzy w powiecie lubelskim ziemskim, dwa w powiecie ełckim i po jednym w nidzickim i biłgorajskim. W 2007 roku wszystkie przedsiębiorstwa rozpoczęły 1 Tomasz Kaźmierczak (opracowanie), M Dudkiewicz (współpraca), Budujemy nowy Lisków, Instytut Spraw Publicznych i Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Warszawa Tomasz Schimanek, E jak EQUAL. P jak Partnerstwo, Instytut Spraw Publicznych i Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Warszawa 2007.

4 4 Animacja lokalna działalność. Każde z nich jest przedsięwzięciem w pełni lokalnym. Poszczególne partnerstwa lokalne samodzielnie podejmowały decyzje o liczbie zakładanych przedsiębiorstw, ich formie prawnej i rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej. Aby ułatwić dokonanie racjonalnych wyborów, wspólnie, w trakcie wizyt studyjnych, zapoznaliśmy się z funkcjonowaniem włoskich spółdzielni socjalnych oraz z doświadczeniami Belgii i Holandii w rozwijaniu przedsiębiorczości społecznej. W warunkach gospodarki rynkowej sztuką nie jest wyprodukowanie jakiegoś towaru, ale jego sprzedaż. Parafrazując tę maksymę, można powiedzieć, że korzystając z pomocy publicznej przeznaczonej na przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu, stosunkowo łatwo jest utworzyć przedsiębiorstwo społeczne. Znacznie trudniej jest natomiast utrzymać je na rynku. Specyfiką wielu projektów realizowanych przy wsparciu Europejskiego Funduszu Społecznego jest koncentracja na tworzeniu miejsc pracy dla osób marginalizowanych na rynku pracy. Zgodnie z tym podejściem, przedsiębiorstwo społeczne to firma dająca pracę słabszym. Co jednak robić, aby takie miejsca pracy przetrwały po zakończeniu projektu? Może po prostu je subsydiować? Ale czy aby na tym ma polegać upowszechnianie przedsiębiorczości społecznej? Podzielając ostatnią wątpliwość, chcemy zwrócić uwagę Czytelnika także na drugi aspekt społecznego charakteru przedsiębiorstwa: jego osadzenie w społeczności lokalnej. Innymi słowy, przymiotnik społeczny oznacza nie tylko to, że przedsiębiorstwo daje zatrudnienie osobom słabszym, ale i to, że przynosi wymierne korzyści społeczności, na terenie której się znajduje. Przedsiębiorstwo społeczne nie może funkcjonować jak supermarket w małej miejscowości usytuowanej na obrzeżach metropolii, którego wszyscy interesariusze są zewnętrzni wobec społeczności lokalnej: towar wstawiają zewnętrzni producenci wysokonakładowi, klientami (a także pracownikami) są dojeżdżający mieszkańcy miasta, a właścicielami udziałowcy zagraniczni. Jesteśmy przekonani, że o sukcesie przedsiębiorstwa społecznego w dłuższej perspektywie czasowej decyduje poziom jego społecznego zakorzenienia. W naszym ujęciu przedsiębiorstwo społeczne to przedsiębiorstwo zakorzenione lokalnie. Nie tylko zresztą w naszym. Nie przypadkiem Brytyjczycy niemal utożsamiają przedsiębiorstwo społeczne z przedsiębiorstwem lokalnym. O tym, jak się zakłada i prowadzi takie przedsiębiorstwo opowiada kolejna nasza broszura 3. Przedsiębiorstwo zakorzenione lokalnie korzysta z lokalnych zasobów i produkuje dobra, na które jest lokalne zapotrzebowanie. Jest jednak specyficzną firmą: produkując potrzebne na lokalnym rynku towary czy usługi, przy okazji tworzy także kapitał społeczny, czyli wzmacnia na poziomie lokalnym więzi społeczne i poczucie wzajemnego zaufania, uczy współpracy i zaangażowania we wspólne sprawy. Co więcej, tego rodzaju przedsiębiorstwo jednocześnie wykorzystuje w swej działalności istniejące już w społeczności lokalnej zasoby kapitału społecznego. Dzięki temu firma społeczna może obniżyć koszty działalności, co zwiększa jej szansę utrzymania się na rynku także w sytuacji zatrudniania osób relatywnie mniej wydajnych. Przedsiębiorstwo społeczne korzysta z różnych zasobów społeczności lokalnej, ale więcej tej społeczności daje niż od niej bierze. Dlatego właśnie można je nazwać przedsiębiorstwem społecznie zakorzenionym. Nie każda społeczność potrafi jednak dostrzec i wykorzystać szanse rozwojowe wynikające z posiadania takiego przedsiębiorstwa wzmocnienie tych umiejętności to właśnie jedno z zadań animacji lokalnej. Zdając sobie sprawę z wagi tego zadania, nasz projekt rozpoczęliśmy nie od tworzenia przedsiębiorstw społecznych, ale od zawiązania partnerstw lokalnych i aktywizacji społeczności lokalnych. Aktywizacja była zadaniem animatorów lokalnych. Nasi animatorzy: Weronika Pylak, Dominik Skrzypkowski, Marek Śliwiński i Rozalia Zając mieli możliwość poznania doświadczeń brytyjskich w zakresie wzmacniania społeczności lokalnej 3 Por. Marek Sztark, Marek Śliwiński, Jak założyć przedsiębiorstwo społeczne zakorzenione lokalnie?, Instytut Spraw Publicznych i Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Warszawa 2008 (w druku).

5 Animacja lokalna 5 (metody community development i community capacity building). Wykorzystując je w praktycznej działalności, starali się jednak wypracować wzory działań aktywizujących dostosowane do polskich warunków. Animatorzy realizowali w terenie autorskie projekty animacyjne. Ich działania zostały osadzone w koncepcji animacji lokalnej przygotowanej w Instytucie Spraw Publicznych przez dra Tomasza Kaźmierczaka (współautora niniejszej broszury) we współpracy z zespołem Programu Polityki Społecznej Instytutu Spraw Publicznych. Tomasz Kaźmierczak sprawował też bezpośredni nadzór merytoryczny nad pracą animatorów w terenie. W broszurze Czytelnik znajdzie liczne wypowiedzi naszych animatorów, które przybliżają specyfikę ich pracy w terenie. Dzięki półtorarocznemu zaangażowaniu animatorów, mieszkańcy czterech wsi: Prostek i Golubi koło Ełku, Kamionki koło Nidzicy, Korytkowa Dużego koło Biłgoraja oraz Krężnicy Jarej koło Lublina założyli nowe stowarzyszenia, przygotowali nowe projekty i podjęli się ich realizacji. Podejście do animacji lokalnej wypracowane w Instytucie Spraw Publicznych oparte jest na dwóch założeniach. Po pierwsze, animator jest osobą zewnętrzną wobec społeczności. Przychodzi więc do społeczności, prowadzi działania animacyjne, a następnie gdy lokalni liderzy są już w stanie prowadzić działania samodzielnie wycofuje się. Po drugie, animator nie działa na własną rękę. Przychodząc do społeczności, reprezentuje określoną zewnętrzną instytucję, która go do tej społeczności skierowała. Innymi słowy, animator lokalny nie jest współczesnym doktorem Judymem, który posyła się do społeczności sam, bo odkrył w sobie taką życiową misję. Należy podkreślić, że znane i rozwijane są również inne podejścia do animacji lokalnej. Przykładowo, Stowarzyszenie Centrum Aktywności Lokalnej CAL upowszechnia w Polsce aktywizację lokalną przez wyłanianie animatorów spośród członków społeczności i wzmacnianie funkcjonujących tam instytucji, np. szkół, ośrodków pomocy społecznej czy ośrodków kultury. Oba podejścia liskowskie i CAL-owskie nie są konkurencyjne, a raczej się dopełniają: wskazują na różne możliwości działań animacyjnych, w zależności od lokalnych uwarunkowań. Nasze podejście warte jest upowszechniania zwłaszcza na obszarach wiejskich, gdzie brakuje instytucji i trudno o lokalnych animatorów, więc tak jak w Liskowie potrzebna jest interwencja z zewnątrz, aby uruchomić procesy samorozwojowe. Projekty realizowane w ramach IW EQUAL służą testowaniu nowatorskich rozwiązań. Dlatego prowadzonym przez nas działaniom praktycznym towarzyszyła refleksja naukowa. Niezależny zespół badawczy ekspertów Instytutu Spraw Publicznych analizował proces zawiązywania partnerstw lokalnych, aktywizacji społeczności i uruchamiania przedsiębiorstw. Dzięki doświadczeniom projektowym opracowaliśmy Strategię Interwencji Partnerskiej zobiektywizowaną metodę tworzenia partnerstwa lokalnego, rozwijania przedsiębiorczości społecznej i zakorzeniania firm społecznych w środowisku lokalnym. Przygotowujemy też narzędzia do audytu społecznego funkcjonowania takich przedsiębiorstw. Rezultaty naszych prac staramy się możliwie szeroko upowszechniać. Służy temu strona internetowa naszego partnerstwa ( publikacje książkowe, kwartalnik Trzeci Sektor ( dwa reportaże filmowe, a także cykl broszur. Jedną z nich Czytelnik ma właśnie w ręku, o pozostałych wspomniałem w tekście. Zapraszamy do lektury. Marek Rymsza

6 6 Animacja lokalna 1. O animacji i animatorach Animacja to metoda edukacji dzięki nabywanym w jej toku postawom i umiejętnościom społecznym i obywatelskim wzrasta uczestnictwo obywateli w życiu publicznym, co sprzyja rozwojowi lokalnemu. Sens animacji tkwi w przekonaniu, że tam, gdzie społeczność partycypuje, jakość życia, sprawność rozwiązywania lokalnych problemów i realizacji celów rozwojowych są wyższe, niż tam, gdzie jest ona bierna lub wycofana. Podejmowanie animacji jest szczególnie zasadne w społecznościach zatomizowanych, zaniedbanych, nieaktywnych. Animacja to metoda budowy kapitału społecznego, która wymaga bogactwa sieci społecznych i dobrej komunikacji wewnątrz nich. Współwystępowanie tych czynników prowadzi do kształtowania się demokracji uczestniczącej, stanowiącej podstawę zrównoważonego rozwoju. Animator społeczny idzie w gromadzie, jak towarzysz i współpracownik, nigdy nie powinien naśladować dobroczyńcy, zstępującego z wysoka do maluczkich. Wartość jego pracy mierzy się nie tym, co czyni sam, lecz tym, co potrafi wydobyć z gromady, wśród której i z którą pracuje 4. Cele animacyjne osiągane są w trakcie realizacji konkretnych, mniejszych lub większych, projektów. Niezależnie od tego, w jaki sposób owe projekty powstają, ostatecznie to animator, jako profesjonalista, odpowiada za ich kształt i treść. W szczególności chodzi o to, aby projekt animacyjny: motywował do działania członków społeczności (a dzieje się tak wówczas, gdy projekt odpowiada na rzeczywiste potrzeby społeczności); pozwalał osiągnąć cele i zrealizować zadania powierzone animatorowi przez instytucję, dla której on pracuje, i która legitymizuje jego pracę w społeczności. Aby osiągnąć sukces, trzeba spełnić oba warunki równocześnie. Zauważmy przy tym, że drugi warunek niejako określa pozycję i charakter pracy animatora. Animator jest osobą zewnętrzną wobec społeczności, przebywa w niej jedynie czasowo (animacja jest interwencją w życie społeczne, mającą swój jasno nakreślony początek i koniec), oddziałuje na społeczność swoją osobą, ale nie działa na własną rękę. Takie postawienie sprawy wyróżnia nasz model animacji lokalnej. Bliżej będzie o tym mowa w dalszej części opracowania. Animator działa w sposób szczególny. Bywają animatorzy, którzy przez całe swoje życie animują (motywują, pobudzają, mobilizują) ludzi i całe środowiska, często nie wiedząc, że są animatorami. Dla nich to przede wszystkim pasja, sposób życia i bycia w społeczeństwie, to aktywna i zaangażowana postawa, to sfera wartości, które starają się wcielać w życie. Często mają wielką wiedzę, chociaż raczej płynącą z doświadczenia i otwartości na świat, niż udokumentowaną dyplomami. Są też animatorzy zawodowi, potrzebni zwłaszcza tam, gdzie nie ma szans na to, by pojawili się animatorzy nazwijmy ich naturalni. Obserwujemy obecnie w Polsce profesjonalizację zawodu animatora. Można skończyć studia w zakresie animacji (zwykle podyplomowe), można uczyć 4 Źródło: Helena Radlińska, Zakres i istota służby społecznej, Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej, Warszawa,1928 (cytat został wykorzystany w regulaminie przyznawanego przez Stowarzyszenie CAL wyróżnienia dla animatora społecznego im. Heleny Radlińskiej).

7 Animacja lokalna 7 się animacji w szkołach policealnych (np. służb społecznych). Animatorzy legitymujący się formalnym wykształceniem kierunkowym znajdują zatrudnienie w wielu instytucjach publicznych i niepublicznych wdrażają programy dotyczące pomocy społecznej, zajmują się animacją kultury, pełnią funkcje doradców i ekspertów. Z drugiej strony, można zaobserwować nadużywanie pojęcia animacja stało się ono modne, bywa bezrefleksyjnie używanym szyldem, pod którym kryją się bardzo różne działania, często o charakterze ściśle administracyjnym, sformalizowanym, a nawet zbiurokratyzowanym i z ducha technokratycznym. Tymczasem animacja ma być niemal niewidzialna. Zamiast organizować ludziom życie, ma za zadanie motywować i mobilizować ich do tego, by sami poszukiwali rozwiązań swoich problemów, by szukali partnerów i form współpracy, by budowali koalicje wokół swoich spraw społecznych, kulturalnych, edukacyjnych, ekonomicznych. Najważniejsze pytanie brzmi: jak połączyć wiedzę i umiejętności z zapałem, powołaniem, intuicją, chęcią działania, darem przekonywania, charyzmą? Jak sprawić, by animator miał zarówno pożądane cechy osobowościowe, jak i umiejętności społeczne? Był jednocześnie odpowiedzialnym i twórczym. Używał wiedzy, umiejętności i doświadczenia, a jednocześnie nie narzucał rozwiązań. Umiał myśleć trzeźwo i realnie, a jednocześnie czuł zapał i wzbudzał go w innych? Animacja to umiejętności, działanie i postawa. Tylko połączenie tych aspektów daje szanse na pokonanie poważnych trudności, które każdy animator napotyka na swojej drodze. Najważniejsze z nich to: > długie oczekiwanie na efekty, które dodatkowo trudno jest zmierzyć; > konieczność poradzenia sobie z momentem własnego odejścia nie jest łatwo tak przygotować społeczność do tego, by nie poczuła się zdradzona ; > konieczność pozostawania w cieniu naturalnych liderów (aktywnych członków animowanej społeczności), niewchodzenia w rolę lidera, pomimo nacisków ze strony Rolą animatora jest podążanie za procesem społecznym, tak, by jego nowy kształt współtworzyli już sami aktywni obywatele 5. społeczności; zadaniem animatora jest bowiem wyzwolenie w ludziach, wśród których pracuje, poczucia autonomii, tożsamości i sprawstwa; > trudność z zaakceptowaniem sytuacji, w której o wartości animatora nie świadczą jego własne dokonania, lecz dokonania innych; > konieczność nieustannego mediowania i negocjowania oraz radzenia sobie z lokalnymi uprzedzeniami, konfliktami i stereotypami; > konieczność jednoczesnej gry na wielu instrumentach dobry animator to człowiek orkiestra ; > trudność z rozgraniczeniem sfery prywatnej od zawodowej (publicznej); > konieczność radzenia sobie z konfliktem między swoimi poglądami i celami (założonymi w projekcie animacyjnym) a tymi, które dominują w animowanej społeczności; > kłopoty z pokonaniem naturalnej obawy członków społeczności przed zmianą społeczną; > trudności zaakceptowania i przekucia na samokształcenie wielokrotnie ujawniającej się własnej niekompetencji i bezradności w zetknięciu z żyjącą własnym życiem społecznością. 5 Źródło: Bohdan Skrzypczak, Organizator kultury jako animator społeczny, w: Grzegorz Godlewski i in. (red.), Animacja kultury. Doświadczenie i przyszłość, Instytut Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2002, s ,

8 8 Animacja lokalna 2. Animacja lokalna w projekcie Budujemy nowy Lisków W dalszej części opracowania przedstawiamy model animacji lokalnej przygotowany w Instytucie Spraw Publicznych w ramach projektu W stronę polskiego modelu gospodarki społecznej budujemy nowy Lisków 6 i doświadczenia w jego wdrażaniu. Działania prowadzone przez naszych animatorów lokalnych od sierpnia 2006 do lutego 2008 roku wpisują się w nurt animacji zorientowanej na rozwój społeczno-ekonomiczny zaniedbanych, zmarginalizowanych społeczności lokalnych. Rola animacji lokalnej w aktywizowaniu społeczności lokalnych Logika projektu liskowskiego opiera się na przekonaniu, że rozwój gospodarki społecznej wymaga nie tylko inwestycji w kapitał ludzki, ale również uruchomienia potencjału społeczności oraz budowania i wzmacniania jej kapitału społecznego. Innymi słowy, nie wystarczy stworzyć nowe miejsca pracy dla osób długotrwale bezrobotnych i wykluczonych oraz przygotować je do podjęcia nowych ról społecznych poprzez udział w szkoleniach, zajęciach reintegracyjnych, indywidualnych konsultacjach i poradach. W naszym projekcie utworzenie siedmiu przedsiębiorstw społecznych jest kluczowym celem operacyjnym; celem strategicznym zaś jest ożywienie i rozwój społeczności 6 Por. Tomasz Kaźmierczak, Model animacji lokalnej. Z doświadczeń projektu W stronę polskiego modelu gospodarki społecznej budujemy nowy Lisków, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2008, maszynopis. lokalnej zarówno w wymiarze społecznym, jak i gospodarczym. Przedsiębiorstwa są więc jedynie narzędziem stabilnej zmiany. Wspieranie rozwoju lokalnego działaniami animatorów to sposób na lepsze zakorzenienie przedsiębiorstw w społecznościach. Zakorzenione przedsiębiorstwa z jednej strony wykorzystują potencjał społeczności, w której działają, z drugiej realizują rozmaite cele społeczne, przekazując tej społeczności to, co same zdołają wypracować (np. nowe miejsca pracy, kontakty zewnętrzne). Cele i zadania, jakie postawiliśmy przed animatorami lokalnymi Praca animatorów w projekcie Budujemy nowy Lisków była ukierunkowana na podnoszenie potencjału wybranych społeczności zaniedbanych pod względem cywilizacyjnym i gospodarczym, w szczególności ich kapitału społecznego przez: > rozwijanie zdolności mieszkańców wsi do organizowania się i budowania relacji opartych na bezpośrednich kontaktach, wspólnych celach i wartościach oraz na wzajemnym zaufaniu; > uruchomienie i stymulowanie procesu integrowania działań różnych lokalnych podmiotów, czyli tworzenie sieci współpracy. Działania animatorów lokalnych polegały na mobilizowaniu mieszkańców wsi do podejmowania aktywności na rzecz ożywienia społeczności lokalnej. Zadaniem animatorów było pomaganie w tworzeniu grup lokalnych (zarówno nieformalnych, jak i sformalizowanych) i wspieraniu już istniejących oraz wzmacnianie powiązań pomiędzy społecznością lokalną a powstającym w niej w ramach projektu przedsiębiorstwem społecznym. Charakter przedsięwzięć inspirowanych przez animatorów zależał od specyficznych właściwości konkretnych społeczności a więc były to inicjatywy kulturalno-edukacyjne, służące kultywowaniu tradycji i kultury regionu, ale także pomysły służące rozwojowi społeczno-gospodarczemu wsi.

9 Animacja lokalna 9 Przygotowanie animatorów do pracy ze społecznością lokalną Rekrutacja animatorów lokalnych odbyła się w trybie konkursowym. Od kandydatów wymagaliśmy dobrego przygotowania merytorycznego, czyli wykształcenia wyższego, w szczególności studiów na jednym z kierunków uprawniających do wykonywania zawodu pracownika socjalnego: praca socjalna, pedagogika, politologia, psychologia, socjologia lub nauki o rodzinie, jako że rodzaj pracy wykonywanej przez animatora odpowiada roli zawodowej pracownika socjalnego pracującego ze społecznością lokalną. Ponadto, kandydat na animatora musiał posiadać odpowiednie predyspozycje osobowościowe, w tym zdolności organizacyjne, komunikatywność, kreatywność oraz doświadczenia w pracy ze społecznością lokalną. Dodatkowo ze względu na zaplanowane szkolenie za granicą wymagaliśmy znajomości języka angielskiego. W wyniku rekrutacji przeprowadzonej w kwietniu 2006 roku zatrudniliśmy czterech animatorów lokalnych, z których każdy podjął samodzielną pracę w innym powiecie: 1) Weronika Pylak we wsi Krężnica Jara (powiat lubelski ziemski), 2) Rozalia Zając we wsi Korytków Duży (powiat biłgorajski), 3) Dominik Skrzypkowski we wsi Kamionka (powiat nidzicki), 4) Marek Śliwiński we wsiach Golubie i Prostki (powiat ełcki). Tak więc w terenie pracowało czterech animatorów, ale ich działalność objęła pięć społeczności wiejskich. Animatorzy pracowali w miejscowościach, w których zakładaliśmy przedsiębiorstwa społeczne. Wyjątkiem była Rozalia Zając, która działała w Korytkowie, ponieważ przedsiębiorstwo społeczne w powiecie biłgorajskim powstawało w mieście, a model animacji zakładał aktywizowanie społeczności wiejskich. Projekt miał charakter eksperymentalny i zakładał zatrudnienie jako animatorów lokalnych osób młodych, absolwentów kierunków społecznych, którzy mają już co prawda pewne doświadczenia w pracy na rzecz społeczności lokalnych, ale dla których planowana w projekcie animacja to raczej początek niż ukoronowanie zawodowej kariery. Animatorami zostały osoby nie wywodzące się z danego środowiska lokalnego z wyjątkiem Weroniki Pylak, wcześniej pracującej w Krężnicy Jarej w Stowarzyszeniu Emaus, które uruchamiało jedno z naszych siedmiu przedsiębiorstw społecznych. Weronika Pylak była więc osobą rozpoznawalną w społeczności, ale i ona nie była jej członkiem. Zakładaliśmy, że ze względu na to, iż animatorzy nie są członkami danej społeczności i patrzą na nią świeżym okiem, będą mieli większą szansę na obiektywną ocenę wszelkich jej zasobów oraz zidentyfikowanie problemów, które pozostawały dotąd niezauważone. Uznaliśmy także, że animatorzy jako osoby wolne od ukształtowanych przez lata opinii i stereotypów na temat członków danej społeczności, będą mogli dostrzec potencjał w osobach, które nie miały dotąd szansy, by tam zaistnieć. Zadaniem animatora było zidentyfikowanie w społeczności takich osób i przygotowanie ich do dalszej samodzielnej pracy w charakterze liderów. Animator lokalny z założenia miał być osobą, która nie jest uwikłana w lokalne układy, nie należy do żadnej z grup interesów, nie pretenduje do roli lidera tej społeczności. Nie mając żadnych partykularnych interesów, animator dobrowolnie pracuje na rzecz dobra wspólnego społeczności lokalnej. Animatorzy zobowiązali się do pracy w projekcie przez dwanaście miesięcy. Po upływie tego okresu trzech animatorów zdecydowało się przedłużyć umowę na dalszych sześć miesięcy i prowadzić działania animacyjne przez łącznie 18 miesięcy do zakończenia projektu Budujemy nowy Lisków. Pracowali oni na podstawie umowy zlecenia zawartej z Instytutem Spraw Publicznych, administratorem partnerstwa, który był ich bezpośrednią i jedyną instytucją zwierzchnią. Animatorzy przesyłali administratorowi miesięczne sprawozdania ze swojej działalności. Jednocześnie na stronie publikowali bieżące informacje o kolejnych przedsięwzięciach realizowanych wspólnie z mieszkańcami wsi oraz systematycznie prowadzili dzienniki animatora.

10 10 Animacja lokalna Model animacji lokalnej Z doświadczeń zebranych w toku działań prowadzonych w ramach projektu W stronę polskiego modelu gospodarki społecznej budujemy nowy Lisków wyłania się model animacji lokalnej rozumiany jako jedno z narzędzi polityki społecznej służące stymulowaniu procesów endogennego rozwoju lokalnego. Opracowany w Instytucie Spraw Publicznych model wykorzystuje w pełni dorobek animacji lokalnej (community development), której tradycje sięgają XIX wieku. Można go jednak nazwać nowym w tym sensie, że tradycyjną animację lokalną lokuje w nowym, specyficznym kontekście, wskazując nowe możliwości jej aplikacji. Cechy wypracowanego modelu animacji lokalnej, które decydują o jego nowości to: Powiązanie animacji lokalnej z ekonomią społeczną: animacja wspiera rozwój przedsiębiorczości społecznej Praca animatorów polega na aktywizowaniu społeczności lokalnej, co w dłuższej perspektywie powinno prowadzić do jej rozwoju, również ekonomicznego. Szansą na to jest gospodarka społeczna rozumiana jako tworzenie lokalnych przedsiębiorstw społecznych zakorzenionych w społeczności lokalnej ich podstawowym kapitałem są lokalne więzi społeczne. Zakorzenione przedsiębiorstwo to motor rozwoju społeczności. Szczególny typ środowisk społecznych, do których adresowane są działania: animacja to koło ratunkowe dla zaniedbanych społeczności lokalnych Animacja jest adresowana do małych społeczności przede wszystkim wiejskich. Wyróżnikiem tych społeczności jest społeczne i ekonomiczne zaniedbanie: z jednej strony wysoki poziom biedy powiązany z niskim poziomem aktywności i/lub efektywności gospodarczej, z drugiej zaś niski poziom aktywności społecznej i politycznej, którego skutkiem/przyczyną jest niedorozwój lokalnych zasobów instytucjonalnych.

11 Animacja lokalna 11 Inspiracja zewnętrzna: animacja to zastrzyk dobrej energii, który uruchamia własne zasoby społeczności Charakter społeczności, do których adresowany jest model animacji lokalnej oznacza jednocześnie, że inspiracja zmiany musi przyjść z zewnątrz same społeczności nie byłyby w stanie jej uruchomić. Animator pojawia się więc w społeczności jako outsider, co umożliwia mu zyskanie statusu osoby neutralnej i niezależnej. Jednocześnie staje się on pomostem łączącym zaniedbaną społeczność ze światem zewnętrznym. By cokolwiek w niej zrobić, musi wejść w relacje z jej członkami, zdobyć ich zaufanie i udowodnić własną wiarygodność na co najmniej progowym poziomie. Animator nie pojawia się jednak znikąd działa (przynajmniej na początku) jako wysłannik instytucji publicznej lub organizacji, co pozwala mu zaistnieć w społeczności. Dzięki stałej obecności w społecznościach i obserwacji dokonujących się w niej procesów, animatorzy mogą na bieżąco reagować na potrzeby mieszkańców i dostosowywać działania do zmian zachodzących w społeczności. Animator potrzebuje czasu i wsparcia Prezentujemy tu najważniejsze elementy modelu. Więcej informacji na ten temat w: Tomasz Kaźmierczak, Model animacji lokalnej, Z doświadczeń projektu W stronę polskiego modelu gospodarki społecznej budujemy nowy Lisków, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2008 (tekst dostępny na stronie internetowej Należy pamiętać, że animacja lokalna nie ma charakteru interwencji krótkoterminowej; osiągnięcie trwałych rezultatów wymaga dłuższej, na ogół co najmniej kilkuletniej, perspektywy czasowej. Rzeczywistej aktywności i zaangażowania nie da się bowiem ani sztucznie przyspieszyć, ani tym bardziej zadekretować. Przeprowadzenie trwałej zmiany w społeczności lokalnej wymaga planowania w perspektywie nawet lat. Prowadzona w terenie animacja lokalna wymaga stałego wsparcia i nadzoru ze strony ekspertów, w tym również psychologa; animatorzy potrzebują szkoleń (dobór odpowiednich szkoleń to zadanie nadzorującego ich pracę eksperta). Ważne są też regularne spotkania animacyjnej grupy wsparcia. Oznacza to, że choć animator pracuje w terenie samodzielnie, to nie jest osamotniony. Odczuwa wsparcie instytucjonalne, a także ze strony innych animatorów lokalnych, pracujących równolegle w innych społecznościach.

12 12 E jak EQUAL, P jak Partnerstwo WeronikaKrężnica Jara (powiat lubelski ziemski) Pylak

13 E jak EQUAL, P jak Partnerstwo 13 RozaliaKorytków Duży (powiat biłgorajski) Zając

14 Dominik Skrzypkowski Kamionka (powiat nidzicki)

15 Marek Śliwiński Golubie i Prostki (powiat ełcki)

16 16 Animacja lokalna Świadomie nie wyposażyliśmy animatorów na starcie w środki operacyjne na wdrażanie pomysłów wypracowanych wspólnie z mieszkańcami wsi. Środki finansowe na realizowanie przedsięwzięć lokalnych musieli oni pozyskiwać samodzielnie, przygotowując razem z mieszkańcami wnioski o dotacje lub pozyskując sponsorów. Dzięki temu animatorzy mogli uświadomić mieszkańcom, że powinni być aktywni i twórczy jeśli chcą coś zmienić, muszą się o to sami naprawdę postarać a nie tylko czekać, aż ktoś im zaoferuje środki i sam wszystko załatwi. Animatorzy uczyli potencjalnych liderów lokalnych, jak pisać projekty, jak zabiegać o sponsorów; uświadamiali mieszkańcom, że ich zaangażowanie może przynieść zauważalne zmiany. Nawet niewielkie zmiany, które następowały z inicjatywy mieszkańców jako rezultat ich wysiłków, dawały im poczucie sprawstwa i wpływu na rzeczywistość, co znacząco wzmacniało rodzące się postawy prospołeczne. W praktyce finansowaliśmy jednak część kosztów operacyjnych działalności animatorów w terenie (np. dojazdy, plakaty informacyjne, rozmowy z telefonu komórkowego). Zapleczem instytucjonalnym dla każdego z animatorów lokalnych była infrastruktura jednego z partnerów lokalnych Warsztat z animatorami w Instytucie Spraw Publicznych projektu Budujemy nowy Lisków, który zapewniał im dostęp do komputera, telefonu, faksu, kserokopiarki etc. Ponadto animatorzy mogli ze środków budżetowych administratora nabywać podstawowe materiały biurowe oraz, w ograniczonym zakresie, pokrywać koszty działań promocyjnych i operacyjnych (np. przygotowanie ulotek, szkoleń, plakatów, strony internetowej). Przed rozpoczęciem pracy animatorzy odbyli specjalistyczny dwutygodniowy staż w Wielkiej Brytanii, gdzie uczyli się metod pracy ze społecznością lokalną: community development i community capacity building, wizytowali ośrodki wspierające rozwój społeczności lokalnej i przedsiębiorstwa społeczne. Program szkolenia został przygotowany specjalnie na potrzeby projektu, stosownie do indywidualnych potrzeb animatorów oraz wyzwań, jakie czekały na nich w środowisku wiejskim. Od początku trwania projektu, animatorzy uczestniczyli w comiesięcznych cyklicznych warsztatach z komunikacji interpersonalnej oraz warsztatach animacji lokalnej organizowanych przez Instytut Spraw Publicznych. Poza tym pozostawali w stałym kontakcie z ekspertem ISP dr Tomaszem Kaźmierczakiem pełniącym rolę opiekuna merytorycznego wspierającego i monitorującego ich pracę. Spotkania w Instytucie miały również charakter grupy wsparcia. Podczas nich animatorzy dzielili się swoimi doświadczeniami i wspólnie rozwiązywali bieżące problemy. Praca w środowisku lokalnym krok po kroku Każdy z animatorów opracował i realizował autorski projekt animacji. Na rodzaj i zakres prowadzonych działań animacyjnych decydujący wpływ miał potencjał każdej z pięciu społeczności lokalnych, a także ograniczony czas realizacji projektu, który wymusił na animatorach, by planowali rezultaty możliwe do osiągnięcia w krótkim czasie. Nie bez znaczenia była też strategia działania Partnerstw Lokalnych, określająca ramy relacji pomiędzy animatorem a zakładanymi przedsiębiorstwami społecznymi, jak również to, w jaki sposób partnerstwa wspierały animatora.

17 Animacja lokalna 17 Community development, czyli organizowanie społeczności lokalnej to zespół praktyk zorientowanych na wzmocnienie siły i efektywności całej wspólnoty oraz poprawę warunków jej życia, w szczególności grup społecznie upośledzonych. Zasadniczym celem tej metody pracy ze społecznością lokalną jest umożliwienie członkom tej społeczności uczestnictwa w procesach podejmowania decyzji i osiągania realnego, trwałego wpływu na okoliczności kształtujące ich życie. Organizowanie społeczności lokalnej dokonuje się z udziałem animatora lokalnego przez pracę na czterech poziomach: z indywidualnymi członkami społeczności, by stali się bardziej aktywni; z lokalnymi grupami lub organizacjami, by rozwijały się i działały skuteczniej; z sieciami grup i organizacji, by sprawniej współpracowały i zyskały większą siłę oddziaływania; z władzami publicznymi, zawodowymi agencjami i biznesem, by lepiej rozumiały dynamikę życia społeczności lokalnej, trafnie adresowały różne formy wsparcia oraz oferowały takie dobra i usługi, na które jest zapotrzebowanie ze strony społeczności lokalnej. Animacja lokalna to facylitacja oddolnego rozwoju, która przynosi społeczności wiele korzyści, takich jak: indywidualne uczenie się, rozwój i aktywizacja zawodowa osób długotrwale bezrobotnych; intensyfikacja stosunków między ludźmi, wzrost poczucia wspólnoty i zainteresowania sprawami lokalnymi, co znajduje swój wyraz m.in. w silniejszej motywacji do uczestniczenia w wyborach; poprawa efektywności działania lokalnych grup, w którą członkowie społeczności zainwestowali swoją aktywność, i która stanowi uzupełnienie działalności służb publicznych; lepsze rozumienie potrzeb społeczności przez lokalne władze i partnerów, a w rezultacie, bardziej efektywna wzajemna współpraca w zakresie świadczenia usług i rozwijania przedsiębiorczości społecznej. Osiągnięcie powyższych rezultatów w ramach animacji lokalnej w pełni lub częściowo stanowi o lokalnym rozwoju 7. 7 Źródło: Community Development Foundation,

18 18 Animacja lokalna Można wyróżnić trzy podstawowe etapy animacji lokalnej: (a) etap przygotowawczy, (b) animacja właściwa, (c) etap końcowy. (a) Budowanie relacji (etap przygotowawczy) Pierwszym etapem pracy animatorów lokalnych było zapoznanie się ze społecznością lokalną, co trwało około trzech miesięcy. To okres, w którym animator koncentrował się przede wszystkim na nawiązywaniu kontaktów. Wymagało to budowania relacji, co jest celem samym w sobie i jednocześnie jednym ze sposobów bliższego poznawania społeczności i mechanizmów jej funkcjonowania. Animator szukał odpowiedzi na pytania o zasoby społeczności, o poziom jej kapitału organizacyjnego, ludzkiego i społecznego, o potrzeby i problemy, o silne i słabe strony, o strukturę i mechanizmy władzy. Etap wchodzenia w społeczność i orientowania się w jej sytuacji obejmował także identyfikowanie osób i/lub instytucji potencjalnych partnerów w dalszej pracy. Następnie animatorzy opracowali wstępny projekt działań lokalnych. Projekty animacji lokalnej miały charakter inwestycji w budowanie i wzmacnianie kapitału społecznego i były dostosowane do specyfiki danej społeczności lokalnej. W trakcie realizacji były one wielokrotnie modyfikowane, ponieważ w miarę upływu czasu animatorzy lepiej poznawali zarówno możliwości, jak i ograniczenia społeczności lokalnych, w których pracowali. Z drugiej strony, mieszkańcy stopniowo nabierali zaufania do animatorów i chętniej przyjmowali ich propozycje, a nawet wychodzili z własnymi pomysłami. Okazało się, że bezcenną zaletą animatora lokalnego jest umiejętność uważnego słuchania, wnikliwego obserwowania relacji zachodzących w społeczności lokalnej, analizowania tych procesów

19 (b) Realizacja planu działania (animacja właściwa) Ten etap polegał na realizacji wypracowanego projektu animacji. Animacja obejmowała różne obszary: edukację społeczną; budowanie i wzmacnianie sieci powiązań wewnątrz i na zewnątrz społeczności; organizowanie jej członków w grupy zadaniowe, organizacje; rozwijanie, wzmacnianie efektywności i skuteczności działania owych grup; budowanie platform komunikacji i współpracy międzyorganizacyjnej. Animatorzy inspirowali powstawanie nowych, nieformalnych grup o charakterze zadaniowym. Ich aktywność polegała na mobilizowaniu mieszkańców do zrealizowania przedsięwzięcia niewielkiego, ale takiego, które zakończyłoby się sukcesem, i tym samym byłoby najlepszą motywacją do dalszych starań (np. zorganizowanie stoiska na dożynkach, założenie lokalnego portalu internetowego). Ludzie, którzy mieli już wspólne doświadczenie powodzenia w działaniu służącym interesowi mieszkańców, nabierali chęci do tego, aby samodzielnie podejmować działania np. zakładając stowarzyszenie. Jednocześnie animatorzy lokalni starali się koordynować i łączyć dążenia różnych grup, organizacji i instytucji lokalnych, m.in. zapraszając ich do współpracy w przygotowaniu większego wydarzenia ważnego dla całej wsi np. festynu integracyjnego na zakończenie roku szkolnego czy dożynek. Cząstkowe cele animacyjne osiągane były w trakcie realizacji konkretnych, mniejszych lub większych, przedsięwzięć projektowych. Zawsze jednak niezbędna była elastyczność. Szczególnie ważna była również postawa animatora polegająca na pozostawania w cieniu. W żadnym razie nie mógł on być liderem społeczności, lecz powinien czynić ją ojcem sukcesów. Animacja nie mogła być prowadzona zbyt intensywnie, a animator nie musiał spędzać zbyt wiele czasu w społeczności. Chodziło o to, aby mieszkańcy mieli czas na osiągnięcie gotowości na zmiany oraz przestrzeń na podejmowanie działań. Animator musiał się dostosować do tempa, w jakim funkcjonuje społeczność (nierzadko na zasadzie dwa kroki do przodu, krok w tył ). Nieprzestrzeganie tych zasad mogłoby bowiem doprowadzić do stłumienia aktywności mieszkańców, co z kolei byłoby zaprzeczeniem istoty animacji. i formułowania propozycji działań na podstawie wniosków dotyczących sytuacji w danej wsi. Następnym zadaniem animatora lokalnego było zaciekawienie mieszkańców wsi i skłonienie ich do wyjścia z domu. Warto zaznaczyć, że większość animatorów rozpoczęła od pracy z dziećmi i młodzieżą, zachęcając je do udziału w organizowanych przedsięwzięciach, np. w konkursie plastyczno-literackim poświęconym dziejom danej wsi, w prowadzeniu szkolnego sklepiku przez spółdzielnię uczniowską, uruchomieniu i obsłudze lokalnego serwisu internetowego. Dzięki temu animatorzy stopniowo docierali do rodziców, pozyskiwali ich zaufanie i sympatię, a następnie proponowali wspólne przedsięwzięcia, do których starali się włączać wiodących partnerów społecznych: sołtysów, proboszczów czy liderów organizacji pozarządowych i inicjatyw nieformalnych. Krąg osób zaangażowanych w działania inspirowane przez animatorów stopniowo się rozszerzał. (c) Etap końcowy Dobrze prowadzona animacja uruchamia w społeczności procesy współpracy i współdziałania, które zmieniają oblicze społeczności i modyfikują postawy jej członków. Gdy procesy te osiągną masę krytyczną, animator może przejść do ostatniego etapu swojej pracy stopniowego wycofywania się, wygaszania swojej obecności. Animator w końcu musi odejść, a może to zrobić upewniwszy się, że społeczność jest już w stanie sama sobie poradzić. Po 18 miesiącach pracy w terenie nasi animatorzy zakończyli projekty animacji lokalnej (jeden z animatorów zakończył działania animacyjne wcześniej), co nie oznacza jednak, że zupełnie stracili kontakt ze społecznościami. Nadal służą im pomocą, wspierają, podpowiadają rozwiązania i z pewnej odległości monitorują dalsze losy animowanych przedsięwzięć.

20 20 Animacja lokalna Osiągnięcia animatorów lokalnych Półtora roku pracy animatorów lokalnych rozpoczęło proces ożywiania życia społeczno-gospodarczego społeczności lokalnych i zaowocowało konkretnymi przedsięwzięciami, o których mowa poniżej Animatorom lokalnym udało się: 1. Zrealizować liczne autorskie projekty i przedsięwzięcia, na których realizację z pomocą mieszkańców i współpracujących instytucji pozyskiwali środki finansowe. Projekty dotyczyły różnych przedsięwzięć. Były to szkolenia dla mieszkańców, warsztaty dla dzieci, wydarzenia kulturalne, wystawy, festyny, lokalny portal internetowy itp. 2. Pobudzić społeczności do refleksji, zmobilizować je do działania, czego wymiernym rezultatem jest powstanie pięciu lokalnych stowarzyszeń. Mieszkańcy animowanych wsi zrozumieli, że razem mogą stanowić siłę, realizować swoje pomysły, i dzięki temu mieć wpływ na życie wsi. 3. Rozpoznać potencjalnych liderów, wspierać ich w pierwszych samodzielnych inicjatywach oraz doprowadzić do powstania lokalnych sieci kontaktów i współpracy, które łączą organizacje pozarządowe, instytucje publiczne, parafie, lokalnych liderów i zwykłych mieszkańców. Współpracujące instytucje mogą inicjować kolejne działania o charakterze ekonomicznym, społecznym i kulturalnym. Kamionka to niewielka wieś położona niedaleko Nidzicy. Lokalne partnerstwo, któremu lideruje Fundacja Nida, realizuje w niej projekt Wioska Garncarska. Równolegle swój projekt animacyjny prowadził tam Dominik Skrzypkowski. Celem pracy animatora było wzmocnienie potencjału społecznego mieszkańców Kamionki; osiągnięcie tego celu pozwoliłoby społeczności kamionkowskiej lepiej wykorzystać szanse stwarzane przez Garncarską Wioskę. Wymiernym efektem pracy animatora z mieszkańcami wsi jest powstanie lokalnego Stowarzyszenia Rozwoju Wsi Mazurskiej My chcemy. Jego członkowie wyszli z inicjatywą uprawy i suszenia ziół: projekt Suszarnia ziół budowanie potencjału ekonomicznego Kamionki zyskał dofinansowanie Fundacji Wspomagania Wsi. Ponadto Stowarzyszenie, współpracując z sołtysami, własnymi siłami stara się ożywić i zagospodarować zaniedbaną świetlicę w pobliskim Kanigowie i przy okazji zaktywizować jego mieszkańców.

21 Animacja lokalna 21 Krężnica Jara to wieś położona w gminie Niedrzwica Duża, około 20 km od Lublina. Projekt animacyjny realizowany tutaj przez Weronikę Pylak miał na celu zbudowanie platformy współpracy między lokalnymi organizacjami, instytucjami i mieszkańcami. Praca Weroniki doprowadziła do powstania Stowarzyszenia Twórców Kultury Czerwone Susły, w którym kluczową rolę odgrywa grupa młodzieży. Na lokalnym, gminnym rynku Stowarzyszenie to jest głównym organizatorem wydarzeń kulturalnych. Z dniem 1 grudnia 2007 roku wspólnota wiejska Krężnicy Jarej przekazała Czerwonym Susłom w administrację budynek starej szkoły z przeznaczeniem na zorganizowanie i poprowadzenie w nim wiejskiego Centrum Społeczno-Kulturalnego. Czerwone Susły w istocie prowadzą przedsiębiorstwo społeczne działające w branży organizacji usług kulturalnych. Po rozwinięciu Centrum przedsiębiorstwo to wejdzie także w branżę usług integrujących lokalną społeczność. Czerwone Susły stale współpracują z gminnymi instytucjami i organizacjami, m.in. z Ośrodkiem Kultury z Niedrzwicy Dużej, Stowarzyszeniem Centrum Kobiet, Stowarzyszeniem Dzieci i Młodzieży Niezapominajka, Nieformalną Grupą Młodzieżową Nakręceni, Fundacją na rzecz Rozwoju i Edukacji Środowiska Niedrzwicy Kościelnej Dziupla. Korytków Duży to wioska w pobliżu Biłgoraja, położona przy trasie lubelskiej. Jak twierdzą mieszkańcy, kiedyś w ich wiosce wiele się działo za sprawą Koła Gospodyń Wiejskich i Związku Młodzieży Wiejskiej, ale ta aktywność całkowicie zamarła. Projekt zrealizowany przez Rozalię Zając w pierwszej połowie 2007 roku miał za zadanie ożywić wieś poprzez dotarcie do młodzieży szkolnej. Najpierw zorganizowano poszukiwanie pamiątek historycznych. Następnie wspólnie z młodzieżą ze szkoły przygotowano projekt dotyczący zajęć tanecznych, fotograficznych, dziennikarskich, który został dofinansowany w ramach programu Działaj lokalnie. Podjęte przez animatora prace rozruszały społeczność Korytkowa na tyle, że martwa jeszcze niedawno szkoła od początku roku szkolnego 2007 tętni życiem, a ponadto wystąpiono z inicjatywą powołania lokalnego Stowarzyszenia Wspierania Rozwoju i Integracji Lokalnej Patria. Na spotkanie założycielskie przyszło ponad 70 osób, co było rekordowym wydarzeniem, bowiem na zebranie wiejskie organizowane w celu wyboru sołtysa pod koniec 2006 roku przyszło zaledwie 20 osób.

22 22 Animacja lokalna Prostki i Golubie to wsie położone w pobliżu Ełku, dotknięte typowymi objawami wykluczenia i marginalizacji. W obu z inspiracji lokalnego partnerstwa powstają spółdzielnie socjalne. Celem animacji prowadzonej przez Marka Śliwińskiego było podniesienie poziomu potencjału społecznego obu miejscowości oraz praca nad zakorzenieniem w nich zakładanych spółdzielni. Pierwszym etapem pracy w Prostkach była Akademia Młodych Medialnych Liderów półroczny projekt edukacyjny dla młodzieży zrealizowany wspólnie z Gminnym Ośrodkiem Kultury. Przeprowadzono warsztaty medialno-dziennikarskie i uruchomiono świetnie funkcjonujący informacyjny serwis lokalny który w ciągu pół roku odwiedziło ponad 30 tysięcy osób. Sukces Akademii pozwolił animatorowi zainspirować założenie lokalnego Stowarzyszenia Inicjatyw Społecznych Nasze Prostki. Stowarzyszenie to będzie głównym lokalnym partnerem dla powstającej równolegle spółdzielni socjalnej w działaniach na rzecz rozwoju Prostek. W Golubiach Marek Śliwiński wspierał uruchomienie Wiejskiego Ruchu Animatorów Lokalnych działającego na terenie gminy Kalinowo. Projekt zakłada przeszkolenie 4 5 mieszkańców w każdej z czterech wybranych wiosek; zadaniem animatorów-wolontariuszy będzie zaktywizowanie społeczne najbliższego sąsiedztwa. Największe wyzwania, z którymi musiał się zmierzyć animator 1. Animatorzy pracowali w biednych, zaniedbanych i dotkniętych strukturalnym bezrobociem wsiach, w których brakuje tradycji współpracy. Praca z bierną społecznością wymagała nie tylko czasu, ale również odpowiednich predyspozycji, takich jak cierpliwość, kreatywność, konsekwencja w dążeniu do celu pomimo napotykanych niepowodzeń, odporność na stres, otwartość na ludzi, umiejętność słuchania czy umiejętność pracy z grupą. 2. Dużą trudnością było też działanie w pojedynkę czyli jeden animator w danej wsi (w przypadku powiatu ełckiego nawet w dwóch wsiach). W środowisku lokalnym animatorzy byli zdani wyłącznie na siebie, swoją wiedzę, doświadczenie i intuicję. 3. W pracy ze społecznością, w której brakowało silnych osobowości, pojawiło się zagrożenie przejęcia przez animatora roli lidera. Zadaniem animatora było wspieranie i aktywizowanie społeczności, a nie podejmowanie za nią decyzji, czego mieszkańcy przynajmniej na początku animacji by sobie życzyli. 4. Wyzwanie stwarzał krótki czas realizacji projektu. Okazało się, że w ciągu roku można było jedynie poznać specyfikę danego środowiska, zdobyć na tyle zaufanie jego mieszkańców i lokalnych partnerów społecznych, aby zaangażowali się oni we wspólne działania oraz wyłonić liderów lokalnych. Animatorzy musieli wielokrotnie modyfikować swój projekt, w celu optymalnego dostosowania go do potrzeb danej społeczności. Dzięki temu wspólnie z mieszkańcami przygotowali i podjęli konkretne przedsięwzięcia projektowe. Jednak

23 Animacja lokalna 23 Ulica we wsi Korytków Duży powiat biłgorajski mimo przedłużenia projektu animacji do 18 miesięcy, w tak krótkim czasie nie udało się tych przedsięwzięć doprowadzić do końca (są one kontynuowane przez mieszkańców w ramach zawiązanych stowarzyszeń czy mniej sformalizowanych struktur). 5. Słabą stroną przedsięwzięcia było niedopracowanie modelu współpracy animatora lokalnego z Partnerstwem Lokalnym. W każdym z powiatów współpraca wyglądała inaczej i nie przez wszystkich lokalnych partnerów animatorzy zostali dobrze przyjęci. Zdarzały się sytuacje, że praca animatora była traktowana (przynajmniej na początku) przez partnerów lokalnych jako działalność niepotrzebna, a nawet niejako wymierzona przeciwko nim, bo prowadzona niezależnie w formie autorskich projektów animacyjnych. 6. Utrudnieniem w pracy animatorów lokalnych (sygnalizowanym przez nich samych) był brak budżetu operacyjnego, który ułatwiłby im rozpoczęcie działalności. Projekt zakładał dużą aktywność i przedsiębiorczość animatora oraz samej społeczności lokalnej, wraz z którą miał on zdobywać środki na realizację zaplanowanych przedsięwzięć. Wprowadziliśmy tutaj modyfikacje, dzięki którym w praktyce pokrywaliśmy część pojawiających się kosztów operacyjnych. Nie zwalniało to jednak animatorów z konieczności znalezienia dodatkowych środków.

24 24 Animacja lokalna Zebrane przez animatorów i opisane poniżej ich słowami doświadczenia dopełniają przedstawiony w tej broszurze obraz animacji lokalnej. Pokazują, na czym ona polega, jakiej wymaga siły charakteru, kreatywności i zaangażowania, przed jakimi stawia trudnościami, problemami i dylematami, ale też jakie przynosi radości. Poniżej prezentujemy wybrane aspekty projektu animacji, widziane oczyma animatorów. 3. Animatorem być z doświadczeń animatorów lokalnych Uznając, że zrealizowane projekty animacji lokalnej na terenach wiejskich mogą stanowić ciekawe źródło informacji i pomoc w przeprowadzeniu podobnych przedsięwzięć, od początku szczegółowo monitorowaliśmy i badaliśmy pracę animatorów. Animatorzy przysyłali co miesiąc sprawozdania, spotykali się na warsztatach i udzielali pogłębionych wywiadów zespołowi badawczemu projektu Budujemy nowy Lisków. Poprosiliśmy również animatorów, by systematycznie prowadzili dzienniki animacyjne i opisywali w nich swoje doświadczenia. W ten sposób powstała ciekawa dokumentacja, na podstawie której możemy poznać refleksje animatorów, dowiedzieć się, jak z ich perspektywy wyglądała praca animacyjna, jakie odnieśli sukcesy, co sprawiało im trudności oraz jakie wyciągnęli wnioski z tego szczególnego doświadczenia. Dzięki zgromadzonej dokumentacji możliwe było nie tylko zweryfikowanie przyjętych w projekcie założeń teoretycznych, o których była mowa wcześniej, ale również przygotowanie tego opracowania. Nie pozostaje nam nic innego, jak oddać głos animatorom. Nikt lepiej niż oni sami nie opowie, co w praktyce znaczy być animatorem lokalnym. Wszystkie fragmenty pisane kursywą stanowią cytaty z dzienników animatorów i udzielanych przez nich wywiadów. Dla zachowania ciągu narracji i w celu pewnego uogólnienia doświadczeń animacyjnych, zdecydowaliśmy się nie przypisywać poszczególnych wypowiedzi konkretnym animatorom. Zaznaczamy jednak, że wszyscy oni zapoznali się z całością materiału i zaak-

25 Animacja lokalna 25 ceptowali go w kształcie prezentowanym Czytelnikowi. Dla zilustrowania procesu wchodzenia animatora w społeczność, zdecydowaliśmy się zachować czas teraźniejszy narracji, choć wszystkie cztery projekty animacyjne zostały już zakończone. I. PRZEBIEG PRACY ANIMACYJNEJ Krok 1 Jestem strasznie ciekawa jak to będzie, czyli oczekiwania i wyobrażenia o animacji Przyszli animatorzy o projekcie Budujemy nowy Lisków dowiadują się zwykle od swoich znajomych lub z ogłoszeń w Internecie. Najpierw towarzyszą im wahania, niepewność, czy się nadają. Zwycięża jednak ciekawość, chęć podjęcia wyzwania. Na ostateczną decyzję, że warto spróbować wpływają zainteresowania tematyką i dotychczasowe doświadczenia w prowadzeniu działalności społecznej: takie działania gdzieś ze społecznością lokalną to był jak najbardziej mój punkt widzenia [ ]. Sądząc z tego ogłoszenia [ ] wydawało się, że to jest na tyle otwarta formuła, że gdzieś tam moje doświadczenie mogłoby się przydać [ ], zawsze miałem jakiś niedosyt działań. Dla dobrego i pewnego zdefiniowania swojej animacyjnej misji czasem odwołują się do intuicji: Trudno [ ] wytłumaczyć, czym ta rola różni się od lidera, [ale] wydaje mi się, że czuję tę różnicę. Animatorzy trafiają do bardzo różnych społeczności. Starają się zarówno rozpoznać atmosferę panującą w miejscu, gdzie mają działać, jak i scharakteryzować poszczególne kluczowe osoby, z którymi próbują podjąć współpracę: przedstawicieli władzy lokalnej, księży, dyrektorów szkół, pracowników socjalnych, miejscowych formalnych i nieformalnych liderów. Szukają też osób mających duży potencjał społeczny, który dotąd pozostawał w uśpieniu. Nic dziwnego, że na początku jest to przede wszystkim takie błądzenie, szukanie, borykanie się ze znalezieniem sobie jakiegoś miejsca. Niektórzy są zaskoczeni, że w miejscu, po którym spodziewali się wszystkiego najgorszego, wcale nie jest tak źle, że to nie jest ugór kompletny, że tam coś jest, że można z czegoś brać; że są osoby, które chociaż mieszkają w bardzo małej wsi, gdzie nie ma Internetu [ ] to jednak są bardzo otwarte i energiczne, chcą zmian i nie czekają na nikogo, by je realizować [ ], że tam jest niezwykła energia [ ], w ludziach nie ma żadnej kojarzącej się z chłopskością nieufności, podejrzliwości [ ] i są oni generalnie zaciekawieni [ ]. Zwykle jednak pierwsze spostrzeżenia nie są pozytywne, rzeczywistość okazuje się bardzo złożona, a etap poruszania się we mgle nie do przeskoczenia [ ]. Nie ma innego rozwiązania, jak tylko jakoś się otworzyć, żeby oni się otworzyli przede mną Animator Marek Śliwiński (powiat ełcki) został zatrudniony w Starostwie Powiatowym w Ełku. Na zdjęciu z Monika Kaplińską koordynatorką ze Starostwa.

26 26 Animacja lokalna Animator często natyka się na nieufność dystans taki na maksa [ ], zupełne rozbicie, [ ] czasem nawet spotyka go odrzucenie, bo po co nam taki nowy człowiek, on nie jest potrzebny, nie przewidywaliśmy go [ ], nikt nam nie wytłumaczył do końca, na czym jego praca ma polegać, no i teraz nagle zjawia się taki człowiek i my jeszcze musimy mu pomagać [ ]. Swoistym lekiem na taką sytuację bywa instytucjonalne osadzenie w miejscowości, w której pracuje animator, poprzez zatrudnienie, np. w urzędzie lub lokalnej organizacji pozarządowej, co sprawia, że nie jest się gościem obecność tam [staje się] naturalna, a dalsze wchodzenie w tę rzeczywistość dużo, dużo łatwiejsze. Inny sposób, to podejmowanie się animacji w miejscu, które się dobrze zna. Pojawia się wówczas teoretyczne pytanie: zaczynam animację czy kontynuuję? Jednak najważniejszym bonusem jest to, że ma się na starcie grupę osób, z którymi można coś zrobić, którzy są aktywni, chętni do działania. W tej kwestii nie ma zresztą reguł, bywa też i tak, że zamieszkiwanie na stałe w Warszawie dowartościowuje animatora w oczach mieszkańców: O, z Warszawy aż przyjeżdża, zobaczcie, jechał dwie godziny i w ogóle. Bycie z zewnątrz ma też inną ważną zaletę: cieszę się, że jestem poza wszelkimi lokalnymi układami, to naprawdę bardzo pomaga. Jeżeli jednak animator przychodzi z zewnątrz, z walizkami [ ] wysiada na przystanku, to na miejscu potrzebuje wsparcia: najpierw musi mieć jedną czy dwie osoby, z którymi może poznawać tę rzeczywistość. że to nie jest takie skomplikowane, że to może coś dobrego dla nich wnieść. Sprawdza się zasada, że najprostsze metody są najlepsze: robię obchód wsi z tym pogadam, z tamtym pogadam. Animator wiele się dowiaduje o mikroświecie, w którym podejmuje działania. Czasami prowadzi to do konstatacji natury bardziej praktycznej: Jak się okazuje, dobra droga na mazurskiej wsi jest tym, czym światłowód dla międzynarodowej firmy korporacyjnej; czasem raczej socjologicznej: Nasze nadzieje, że uda nam się niemalże hurtem, mając fajną, zdolną młodzież dotrzeć i zaktywizować rodziców można włożyć Krok 2 Rozglądam się, poznaję ludzi, którzy tam są, czyli animator odkrywa społeczność lokalną Wreszcie następuje pierwsze zderzenie z rzeczywistością lokalną [ ] i konieczny staje się taki swoisty przegląd szyków, czyli bliższe poznawanie tych ludzi, którzy tam są, jakieś takie nawiązywanie kontaktów. Kolejny krok stanowi przybliżanie im tej idei [animacyjnej]: że to wcale nie jest takie obce, Przysłużyłem się społeczności lokalnej, przewożąc sołtysowej na rowerze chyba z pięć kilo jaj. Nie stłukło się ani jedno!

27 Animacja lokalna 27 między bajki. Ich doświadczenie życiowe nie dało im szansy pracować w sposób stowarzyszony, wolny i obywatelski [ ]. Ich głowy są już zaprogramowane, a to co się w nich kryje, przelewane jest na postawy młodych. Klasyczne dziedziczenie ograniczeń i kompleksów. Krok 3 Fantastyczna postać na animatorskiej ścieżce, czyli pozyskiwanie lokalnych sojuszników Animator zaczyna poznawać coraz więcej ludzi przedstawia się, wyjaśnia cel swojej pracy, szuka sojuszników. Pierwsze kontakty pełne są niepewności i sprzecznych komunikatów: okazał się niezbyt przychylnie nastawiony, ale w razie potrzeby zaoferował swoją pomoc, mieszkańcy przyjmowali mnie życzliwie, jednakże bardzo nieufnie często pojawiały się pytania, a po co to pani? Na każdym kroku towarzyszą animatorowi badawcze spojrzenia, a w powietrzu wisi oczekiwanie: odsłoń się i pokaż karty. Na tym etapie animator za bardzo cenne uznaje, jeśli ktoś nie staje na drodze. Z czasem jednak coś zaczyna się dziać, a na drodze animatora coraz więcej pojawia się osób bardzo życzliwych i pomocnych, które, jeśli nawet mają mniej [ ] umiejętności, [to jednak dużo] potencjału [ ], wiele dobrego można się po nich spodziewać [ ] i często zaskakują swoją wrażliwością [...]. Wkrótce animator odkrywa nawet, że zdarza mu się spotkać osobę, która załatwi co trzeba, choćby wszyscy pukali się w czoło animator czuje również, że taki ktoś nadaje na tych samych falach. Weronika Pylak w siedzibie Stowarzyszenia Twórców Kultury Czerwone Susły Nadchodzi wreszcie moment, w którym animator ma już pewność, że jeżeli ma jakikolwiek problem do rozwiązania, to wie, do kogo z tym pójść, że są w społeczności osoby, które dają mu bardzo duże wsparcie, bardzo dużo podpowiedzi, pomysłów. Jeśli jednocześnie mają one wiedzę na temat społeczności lokalnej, to można już sobie z czystym sumieniem powiedzieć: super relacje udało się zbudować! Taka sytuacja jest korzystna dla wszystkich. Animator staje się coraz bardziej potrzebny swoim lokalnym partnerom, którzy dają mu do zrozumienia, że chociaż są zainteresowani, to [ jednocześnie] strasznie niepewni, że potrzebują [ ] się wygadać, [ ] żeby ktoś ich wysłuchał [ ], że czują się w jakiś sposób docenieni, gdy ktoś chce o coś ich zapytać albo z nimi porozmawiać. Dzięki zainicjowaniu tej szczególnej wymiany animator czuje się [ ] wzmocniony, [ ] pewniejszy. Wie także, że inni już go trochę poznali, że mieli okazję do wyrobienia sobie zdania o nim. To pierwszy krok do rozpoczęcia wpisanego wszak w ideę animacji niemal od momentu jej zainicjowania procesu wycofywania się z animowanej społeczności. Najcenniejsze są zatem osoby, które nie tylko mają świetne pomysły, ale także niesamowity dar angażowania ludzi do realizacji tych pomysłów; osoby, które, gdy animatora nie ma obok, także jakoś tam są, czuwają. To właśnie ci członkowie lokalnej społeczności najczęściej budzą nieśmiałe jeszcze nadzieje: może ona będzie lokalnym liderem?

28 28 Animacja lokalna Świetlica wiejska w Kanigowie wsi sąsiadującej z Kamionką Krok 4 Moja aktywność animatorska łapie balans, czyli przełamywanie lodów Wielkim przełomem w pracy animatora staje się konstatacja, że coś powoli zaczyna się budzić [i chociaż] jest dużo jeszcze rzeczy do zrobienia, [to] chyba coś tam się zaczyna dziać. Pojawia się poczucie sprawstwa: zaczynam wchodzić w jakieś relacje społeczne, wywoływać jakieś tam ogniskowanie się pewnych sił, i wreszcie można powiedzieć: poczułam się potrzebna i uwierzyć, że tu na razie jest ściernisko, ale będzie boisko. Teraz animator może wreszcie bardziej wtopić się w społeczność, która już albo go zaakceptowała, albo przynajmniej Jednostki [ ] o skłonnościach liderskich, będące do tej pory w uśpieniu, zaczęły [ ] ze sobą się kontaktować, rozmawiać na jeden wspólny temat, rozpoznawać się, planować [ ] otworzyli oczy i się dostrzegli nawzajem i poczuli potencjał płynący z tego, że oni mogą ze sobą coś wspólnie tutaj porobić. przyzwyczaiła się do jego obecności i aktywności: kontakty [ ] pogłębiają się. To zwykle moment na podjęcie bardziej zdecydowanych działań, dokonanie zmian w sposobie funkcjonowania: muszę się zmobilizować i zorganizować. Muszę operować konkretem i rzeczami twardymi. Czasem animator dokonuje też przewartościowania swojej roli w społeczności: zaczęło mi zależeć na wprowadzaniu zmian RAZEM z nimi. Na wyszukiwaniu tych zmian i lokowaniu się w nich. Nie z boku, ale wespół. Ten przełomowy moment bywa też czasem ważny w inny sposób, prowadzi do tego, że animator przestaje być [ ] takim huraoptymistą i romantykiem, a coraz bardziej zaczyna być realistą. Widzi rzeczy przez pryzmat trudności i rzeczy do załatwienia, [ ] przestaje myśleć, że jeśli tylko chcemy, to damy radę, zrobimy nawet na hurra bo wszystko się da. Krok 5 Że się tak wyrażę, nawiązano współpracę, czyli początki zmiany społecznej Projekt wchodzi w najważniejszą fazę animator powoli zaczyna zbierać plony swojej pracy: Nastroje dopisują, pomysłów jest wiele, chęci do działania też [ ], a szczęście nam sprzyja.

29 Animacja lokalna 29 Ukazał mi się widok niczym spełnienie snu animatora: oto tłumek kłębi się na centralnym miejscu wsi, widoczne konstrukcje, jakieś heblowanie się odbywa, ktoś wspina się po drabinie, ktoś przybija, inny piłuje, długie żerdzie okorowanego drewna czekają na swoją kolej. Wszyscy zaangażowani, dyskutują co i gdzie ma powstać, nikt nie stoi bezczynnie oprócz umorusanego czekoladką chłopca, który badawczo przygląda się wszystkiemu. To sami mieszkańcy wzięli sprawy w swoje ręce. Zanim to nastąpi, przez długi czas animatorzy obserwują opór wobec zmian: każda nowa sytuacja do załatwienia wywołuje wielkie opory, zwłaszcza, jeśli nie da się zastosować dotychczas znanych schematów postępowania. Źródeł [ ] wciąż działających, dawno utartych schematów podległości, strachu przed odpowiedzialnością, braku społecznikowskiego zacięcia animatorzy doszukują się w poprzednim reżimie. I nie bez racji konstatują, że zmiany, jakie zaszły w Polsce po [19]89 roku [ ] to była terapia szokowa [ ], na którą ludzie byli zupełnie nieprzygotowani. Takie postawy są niewątpliwie przejawem złożoności sytuacji, w której animatorzy muszą się odnaleźć co z tego, że wszyscy mówią: Wow, ale fajnie, że to będzie u nas, skoro generalnie nie mają pomysłu, co z tym zrobić, po co to dla nich. Jednakże mozolne działania animacyjne potrafią wydobyć rzeczy niespotykane. Przychodzi moment, gdy inni przejmują pałeczkę animowania społeczności lokalnej, czyli budowania takich działań, żeby włączyć innych ludzi, włączać inne organizacje, włączać innych mieszkańców. A to stanowi dla animatora największy sukces, czy osiągnięcie. Największe marzenie animatora, by te zmiany były trwałe: żeby to się toczyło może wolniej, ale samo. Każdy z nich wiele by dał za przekonanie, że ludzie, dla których pracują samodzielnie mogą działać i funkcjonować. Na szczęście animatorzy niejednokrotnie doświadczają tego w swojej pracy. Ich udziałem stają się także korzyści emocjonalne, psychologiczne, takie jak kolosalna przyjemność bycia przy tych ludziach, bycia przez nich akceptowanym, albo promienny uśmiech, co dla mnie jest zawsze bardzo wzmacniające. Krok 6 Wspaniałe ukoronowanie, czyli po zakończeniu projektu Swoją pracę animatorzy kończą z wielkimi rozterkami. Wyjeżdżając często mają poczucie, że niewiele udało się zrobić, że projekt po prostu się zakończył. Im więcej w nich niepokoju, tym bardziej pozostają myślami w swoich społecznościach. Złaknieni wiadomości, wciąż żyją jakby w dwu wymiarach, wciąż kibicują rozbudzonemu przez siebie młodemu i raczkującemu procesowi zmiany społecznej. Aż wreszcie rewelacyjne wieści nadchodzą: Mieszkańcy sami wpadli na pomysł, że trzeba założyć stowarzyszenie [ ], zapraszają [mnie] na spotkanie założycielskie. Więc animator jedzie z ciekawością. Nie ma większej satysfakcji, niż stwierdzenie po przybyciu na miejsce, że w mieszkańcach jest chęć i zapał [ ], że pojawia się w nich przekonanie, iż razem łatwiej osiągać wspólne cele. Wprawdzie wciąż wiele jest w tych działaniach niepewności (chociażby o finansowanie), wprawdzie tyle [jest] dokumentów, raportów do sporządzenia, projektów do napisania, że trzeba ogłosić miesiąc papierkowej roboty, ale okazuje się, że można jednak stawić czoło i temu wyzwaniu. Wielka to radość móc odwiedzić miejsce, które tętni życiem i każdy może znaleźć coś interesującego dla siebie; miejsce, w którym ludzie planują zintegrować różne grupy. A jeśli jeszcze na koniec animator usłyszy, że ta miejscowość ma niesamowite szczęście, że tam się znalazł, że jego pobyt odmienił najmniej aktywną i niechętną do czegokolwiek wioskę

30 30 Animacja lokalna W animatorach pojawia się refleksja: pomysł był słuszny, widać musi być tak, że wszystko rusza najpierw powoli, drobnymi kroczkami, by w końcu nabrać zupełnie szalonego rozpędu Jednak najważniejszy wniosek zawiera w sobie oba nieustannie towarzyszące animatorom uczucia: To oczywiście nie finał, ale tak naprawdę początek [ ] Teraz to od ich [mieszkańców] wkładu pracy i zaangażowania zależeć będzie najwięcej. II. ROZTERKI I DYLEMATY ANIMATORÓW Chyba jestem zbyt widoczna, czyli jak nie zostać liderem Rolę animatora da się opisać i zdefiniować: jest pośrednikiem, który ma za zadanie budować pomost; powinien uzupełniać [ ] powszechny deficyt szeroko rozumianej kultury wiedzy i umiejętności, promować inny model zachowań, nakłaniać do współpracy. Animator jest więc lobbystą na rzecz rozwoju i katalizatorem zmiany; uczy budowania relacji współpracy, przy założeniu, że ludzie sami tę relację budują, a animator wskazuje im tylko drogę. Powinien zatem przyjąć rolę inkubatora/mobilizatora oraz pomagacza/podpowiadacza, pozostawać w grupie, ale nie na czele grupy. Czasem w relacjach z różnymi partnerami i środowiskami animator zmuszony jest wziąć na siebie role nie do końca przewidziane: bywa mediatorem tlącego się konfliktu, ekspertem-wolontariuszem, a jeśli chce budować więzi wewnątrz społeczności, musi czasem być takim trochę zwiadowcą, albo szwędaczem. Nie bez znaczenia jest także osadzenie animatora w lokalnych strukturach: okazuje się, że sytuacja, w której nie jest on takim oswojonym pracownikiem, tylko wolnym elektronem, przynosi zarówno korzyści, jak i trudności, bo żeby się przebić musi zawalczyć o swoje, o docenienie jego roli. Relacje z ludźmi udaje się czasem zbudować w pełni zgodnie z założeniami animacji: oni darzą mnie zaufaniem na tyle, że chcą ze mną coś zrobić i wcale się nie dopominają, że ja mam im tutaj przewodzić, wiedzą, że mogą na mnie liczyć. Zwykle jednak trudno zachować pełną kontrolę nad tym, jak postrzega animatora lokalna społeczność, jakie ma wobec niego oczekiwania, trudno też całkowicie uniknąć roli lidera. Jest to jeden z najważniejszych dylematów animatorów kwestią do rozstrzygnięcia staje się, na ile pociągnąć to samemu, na ile włączać innych, jak docierać do innych [ ] dostrzec ich potencjał. Czasami, nawet wbrew zasadom animacji, konieczne staje się przyjęcie istotnej funkcji formalnej (np. przewodniczącego stowarzyszenia), ponieważ odmowa groziłaby utratą wiarygodności w oczach tych ludzi [ ], potraktowaliby to jak ucieczkę od odpowiedzialności za to, co robię (robimy). Powstaje bardzo istotny problem, mający wielkie konsekwencje dla społeczności lokalnej: jak nie dopuścić do uzurpacji, roszczenia sobie bycia kimś w rodzaju zbawiciela, przejmowania zbyt wielu kompetencji w imię uszczęśliwiania innych? Animatorzy doskonale wiedzą, że powinni być bardziej z boku, dlatego, czując, że ich działania to tylko kropla w oceanie potrzeb [ ], martwią się brakiem następcy. To w gruncie rzeczy kwestia nierozwiązywalna animatorzy, jako osoby wrażliwe i zaangażowane w swoją pracę, w naturalny sposób przywiązują się do ludzi i [ ] myśl o tym, że niebawem trzeba będzie wyjechać po prostu [ich] przeraża. W efekcie jeden z nich stwierdza: to jest taka schizofrenia trochę też, ciężko jest tak żyć na dłuższą metę, no bo człowiek się utożsamia po prostu [ ]. Ale cały czas sobie powtarzam, żeby pracować w taki sposób, żeby dać sobie szansę jutro móc wyjechać i nie martwić się o to, co się tam stanie. Do pewnego stopnia te trudności i dylematy wynagradza wyzwanie, przed jakim stają animatorzy, swoista społeczna adrenalina, którą czują. Jak pisze jedna z animatorek: ileż to prościej byłoby przyjść do pracy i dostać listę zadań do wykonania. Z drugiej strony, jak bardzo ciekawa jest ta praca dzięki temu, że nie wiem, co będzie jutro.

31 Animacja lokalna 31 Jest pośrednikiem, który ma za zadanie budować pomost; powinien uzupełniać [ ] powszechny deficyt szeroko rozumianej kultury wiedzy i umiejętności, promować inny model zachowań, nakłaniać do współpracy. Spółdzielcy z Prostek z animatorem i doradcą spółdzielni socjalnych w powiecie ełckim Podjęte dzieło nie idzie jak z płatka, czyli jak przeczekać trudne chwile Każdy animator za swoją dewizę mógłby uznać maksymę: kłopoty to moja specjalność. Pojawia się zniechęcenie: tyle robię, a tak mało z tego wychodzi, które prowadzi czasem do smutnego wniosku: projekt coraz częściej zderza się z rzeczywistością i z tych kontaktów wychodzi poobijany. Ogromną trudność niejako nadrzędną wobec wszystkich innych stanowi nieustanne balansowanie pomiędzy założeniami projektu, a tym, co udaje się, choćby w części, zrealizować: złapałem się na myśli [ ], że przecież nie realizuję moich ambitnych założeń [ ]. Pogubiły się gdzieś marzenia po drodze, przeniesione ad calendas grecas. Ciągle są co prawda: zaczęte, świeże i do wzięcia, ale w uśpieniu i jakiejś stagnacji. W efekcie animator nieustannie zadaje