Wprowadzenie do ekonomii i gospodarki

Transkrypt

1 Temat 1 Wprowadzenie do ekonomii i gospodarki Co to jest ekonomia? Ekonomia to nauka o gospodarowaniu, tzn. o prawach dotyczących trzech faz procesu gospodarczego: produkcji, podziału i konsumpcji. Ekonomia zajmuje się przede wszystkim badaniem, co, ile, jak i dla kogo wytwarza społeczeństwo. Głównym zadaniem ekonomii jest godzenie sprzeczności między nieograniczonymi potrzebami ludzi a ograniczonymi możliwościami zaspokojenia potrzeb (problem rzadkości). Podstawowe zagadnienia ekonomii to: a) alokacja zasobów: rozdział czynników wytwórczych (praca, kapitał, ziemia) do różnych dziedzin i różnych zastosowań; b) produkcja: wielkość i struktura, metody wytwarzania (technika), wzrost produkcji; c) podział: dóbr i usług oraz dochodów; d) spożycie: problemy wyboru ekonomicznego w sferze konsumpcji - od zagadnień rozstrzyganych przez pojedynczego konsumenta (gospodarstwo domowe) aż do spraw dotyczących ogólnej konsumpcji społecznej. 1

2 Podział ekonomii Mikroekonomia bada prawa postępowania jednostek gospodarujących: gospodarstw domowych i przedsiębiorstw zajmuje się szczegółową analizą działań poszczególnych podmiotów gospodarczych Makroekonomia opisuje funkcjonowanie gospodarki jako całości, kładąc nacisk na wzajemne związki zachodzące w gospodarce analizuje problemy ogólnogospodarcze i współzależności zachodzące w gospodarce Ekonomia pozytywna objaśnia, jak jest, dlaczego i co z tego wynika bada rzeczywiste działanie gospodarki Ekonomia normatywna ocenia rzeczywistość i postuluje, jak powinno być oraz co należy zrobić, aby było lepiej zaleca, co powinno się czynić 2

3 Założenie ceteris paribus Ceteris paribus - przy innych czynnikach nie zmienionych. Pozwala ono wyeksponować i przeanalizować wpływ jednego lub kilku najważniejszych czynników określających daną zmienną (lub dane zjawisko) przy pominięciu innych, mniej istotnych determinant. Przykład Funkcja popytu względem ceny przedstawia zależność między wielkością zapotrzebowania a ceną dobra przy założeniu, że inne czynniki określające wielkość popytu nie ulegają zmianie. 3

4 Źródła danych liczbowych: Dane liczbowe Rocznik Statystyczny GUS (uzupełniany biuletynami miesięcznymi i kwartalnymi) publikacje Narodowego Banku Polskiego Rocznik Statystyki Międzynarodowej GUS roczniki statystyczne poszczególnych krajów publikacje ONZ, OECD, Unii Europejskiej, Banku Światowego itp. Szeregi czasowe - dane opisujące wartości określonej zmiennej w różnych punktach czasowych (np. w kolejnych latach). Produkcja węgla kamiennego w Polsce w latach Lata W mln ton Dane przekrojowe - dane pokazujące wartości, jakie przyjmuje określona zmienna dla poszczególnych jednostek tworzących pewną populację. Przedsiębiorstwa państwowe objęte procesem prywatyzacji w latach OGÓŁEM 5887 Przekształcone w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa 1277 Objęte prywatyzacją bezpośrednią 1429 w tym sprywatyzowane (1388) Poddane likwidacji 1527 w tym zlikwidowane 614 Włączone do zasobu własności rolnej Skarbu Państwa

5 Wskaźniki Wskaźnik (indeks) wyraża względną wartość danej zmiennej odniesioną do pewnej wartości przyjętej za podstawę, np. do wartości zmiennej w okresie podstawowym (bazowym). Zastosowanie: Umożliwia porównanie wielkości wyrażonych w różnych jednostkach miary. Przykład Przewozy ładunków transportem kolejowym Lata w mln tonokilometrów wskaźnik ,5 Wskaźnik 100,5 oznacza wzrost przewozów o 0,5%. Przewozy pasażerów transportem kolejowym Lata w mln pasażerokm wskaźnik ,1 Wskaźnik 97,1 oznacza spadek przewozów o 2,9%. 5

6 Indeksy dynamiki - wskaźniki opisujące zmiany określonej wielkości w czasie. Wyróżniamy: indeksy o stałej podstawie (np. rok początkowy = 100); indeksy łańcuchowe (np. poprzedni miesiąc = 100). Przykład Produkcja sprzedana przemysłu w cenach stałych Lata 1990 = = ,0 99, ,0 91, ,6 93, ,7 100, ,9 112, ,9 123,0 Indeksy łańcuchowe Indeksy o stałej podstawie Produkcja sprzedana przemysłu w cenach stałych Lata rok poprzedni = = ,0 100, ,0 92, ,8 94, ,4 100, ,1 112, ,7 123,9 6

7 Wskaźniki cen W podobny sposób obliczamy wskaźniki cen: Cena samochodu Fiat Cinquecento Lata w zł wskaźnik ,2 Wskaźnik 107,2 oznacza, że cena Cinquecento wzrosła o 7,2%. Obliczamy wskaźnik inflacji (wskaźnik wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych) Co jest nam do tego potrzebne? zmiany cen różnych towarów i usług nabywanych przez konsumentów, udziały różnych wydatków w budżetach gospodarstw domowych. Przykład Przypuśćmy, że wydatki na żywność stanowią 40% ogółu wydatków ludności, a wydatki na inne towary i usługi - 60%. Wskaźniki cen w tych dwóch grupach wydatków w 1997 r. kształtowały się następująco (1996 = 100): Żywność 113 Inne towary i usługi 116 Ogólny wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych (wskaźnik cen detalicznych) obliczymy w następujący sposób: = = 115. Ceny towarów i usług konsumpcyjnych wzrosły o 15%. 7

8 Wielkości nominalne i realne Wielkości nominalne - wielkości wyrażone wartościowo w cenach bieżących. Wielkości realne - wielkości wyrażone w cenach stałych. Jak zamieniamy wielkości nominalne na realne i vice versa? Wskaźnik zmian wartości zmiennej w ujęciu realnym Wskaźnik zmian wartości zmiennej w ujęciu nominalnym Wskaźnik wzrostu cen Przykład Dochód nominalny to suma otrzymywanych pieniędzy. Dochód realny to ilość towarów i usług, które za te pieniądze możemy nabyć. Aby obliczyć zmiany dochodu realnego, trzeba podzielić wskaźnik dochodu nominalnego przez wskaźnik cen. Przeciętne wynagrodzenie miesięczne netto w Polsce wyniosło: ,46 zł ,91 zł Ogólny poziom cen towarów i usług konsumpcyjnych podniósł się w 1997 r. w porównaniu z poprzednim rokiem o 14,9%. O ile wzrosła płaca nominalna? o 22,9% (= 872,91:710,46 100) O ile wzrosła płaca realna? o 7,0% (=122,9:114,9 100) 8

9 9

10 Krzywa możliwości produkcyjnych Zakładamy, że gospodarka wytwarza tylko dwa dobra: A i B w ilościach A i B. Angażując wszystkie posiadane zasoby gospodarka może wytworzyć różne kombinacje ilościowe dóbr A i B mieszczące się na krzywej możliwości produkcyjnych, np. kombinacje C, E, F, D. Krzywa możliwości produkcyjnych pokazuje największą możliwą produkcję jednego dobra przy danej produkcji drugiego dobra (przy stałych zasobach oraz technologii). Wszystkie kombinacje położone na tej krzywej (C, E, F, D) są efektywne, tzn. oznaczają pełne wykorzystanie zasobów. Kombinacje nieefektywne - np. G. Kombinacje nieosiągalne - np. H. A C E H G F Krzywa możliwości produkcyjnych D B 10

11 Wybór optymalny Aby móc wybrać optymalną wielkość produkcji dóbr A i B musimy znać układ preferencji społecznych, wyceniający relatywną wartość (użyteczność) dobra A i B. Konsumenci oceniają użyteczność danego dobra wyżej lub niżej w zależności od tego, czy mają go stosunkowo mało, czy pod dostatkiem. Odpowiadają temu krzywe preferencji U 1, U 2, U 3, zwane krzywymi obojętności. Każda z nich opisuje kombinacje jednakowo dobre dla odbiorców, charakteryzujące się jednakowym poziomem całkowitej użyteczności. Wyższej krzywej obojętności odpowiada większa użyteczność (większy dobrobyt). Rozwiązaniem optymalnym (najlepszym z możliwych) jest kombinacja E - punkt styczności krzywej możliwości produkcyjnych z najwyższą osiągalną krzywą dobrobytu (U 2 ). A C G E H F U 3 U 2 11 D U 1 B

12 Koszt alternatywny Przejście z punktu C do E, z E do F lub z F do D oznacza zwiększenie ilości dobra B. Ceną za to jest każdorazowo pewne zmniejszenie ilości dobra A. Koszt alternatywny pozyskania dodatkowej ilości dobra B to utrata pewnej ilości dobra A. Na poniższym rysunku kosztem alternatywnym zwiększenia ilości dobra B o B jest zmniejszenie ilości dobra A o A. A C E - A F B D B Koszt alternatywny kolejnych jednostek dobra B zwiększa się. Przechodząc z punktu C do E, dużemu zwiększeniu produkcji dobra B towarzyszy mały spadek produkcji dobra A (mały koszt alternatywny zwiększenia produkcji dobra B o jednostkę). Między punktami F i D jest na odwrót - koszt alternatywny zwiększenia produkcji dobra B jest duży. Jest to tzw. prawo malejących przychodów. 12

13 Krzywa możliwości produkcyjnych a postęp gospodarczy Przejawem postępu gospodarczego w skali ogólnospołecznej jest wzrost produkcji i dobrobytu, wzrost realnych dochodów, większa obfitość dostępnych dóbr i wyższa ich jakość. Wraz z postępem gospodarczym krzywa możliwości produkcyjnych przesuwa się na wyższy poziom. A Systemy gospodarcze B System rynkowy opiera się na własności prywatnej i konkurencji. O alokacji zasobów, towarów i dochodów decyduje mechanizm rynkowy. Rynek kształtuje ceny, te zaś decydują o tym, co, ile i dla kogo jest wytwarzane. System nakazowy (gospodarka planowa lub gospodarka centralnie kierowana) to taki system, w którym główne decyzje gospodarcze są podejmowane przez państwo. Wszystkie systemy gospodarcze występujące we współczesnym świecie są systemami mieszanymi, które dopuszczają współistnienie własności prywatnej i publicznej oraz łączą działanie rynku z interwencją państwa. 13

14 Temat 2 Rynek Rynek to: Podstawowe pojęcia a) miejsce i przedmiot wymiany (np. rynek pszenicy w USA, rynek truskawek w Grójcu), b) suma transakcji (rynek mały, rynek duży), c) warunki i mechanizm wymiany (stosunek popytu i podaży, cena, sposób realizacji wymiany, warunki płatności itp.). Towar to dobro (lub usługa) przeznaczone do wymiany. Cena Kluczowe znaczenie w mechanizmie rynku ma sposób kształtowania się ceny. Konkurencja Mechanizm wolnego rynku działa najpełniej w warunkach nieskrępowanej konkurencji, której teoretycznym wzorcem jest model konkurencji doskonałej. 14

15 Popyt Popyt to ilość dobra, jaką nabywcy gotowi są zakupić. Co wpływa na popyt? Główne determinanty popytu to: a) cena danego dobra, b) ceny innych dóbr (komplementarnych i substytucyjnych), c) dochody realne nabywców, d) liczba potencjalnych nabywców, e) gusty i preferencje, f) oczekiwania (dotyczące przyszłego poziomu cen i dochodów, dostępności dóbr itp.). Prawo popytu mówi, że przy innych czynnikach nie zmienionych wielkość zapotrzebowania na określone dobro maleje w miarę wzrostu ceny. Oznacza to, że popyt jest ujemną funkcją ceny. Uzasadnienie 1. W miarę zwiększania nabywanej ilości dobra maleje jego użyteczność krańcowa, tzn. dodatkowe jednostki dobra przedstawiają coraz mniejszą wartość dla nabywcy. Stąd cena, jaką skłonny on jest za nie zapłacić, także maleje. 2. Niższa cena przyciąga ponadto tych nabywców, których dochody nie pozwalały na zakup dobra po wyższej cenie. 3. Wysoka cena skłania do zastępowania danego dobra tańszymi substytutami. Krzywa popytu 15

16 Cena dobra jest podstawowym czynnikiem określającym rozmiary zapotrzebowania. Zależność popytu na dane dobro od jego ceny wyraża krzywa popytu względem ceny. Cena (P) D Ilość () Rozróżniamy: a) indywidualną krzywą popytu, opisującą reakcje pojedynczego nabywcy dobra na zmiany ceny, b) rynkową krzywą popytu, opisującą zależność łącznego popytu rynkowego wszystkich nabywców dobra od poziomu ceny. Rynkową krzywą popytu wyprowadzamy dodając poziomo indywidualne krzywe popytu wszystkich nabywców. 16

17 Podaż Podaż to ilość dobra oferowana do sprzedaży na rynku. Od czego zależy podaż? Główne determinanty podaży to: a) zdolności produkcyjne, b) opłacalność (rentowność) produkcji, c) technika i technologia, d) interwencja państwa. Prawo podaży mówi, że przy innych czynnikach stałych wzrost ceny zachęca producentów do zwiększenia oferowanej ilości dobra, a spadek ceny powoduje zmniejszenie oferowanej ilości. Oznacza to, że podaż jest dodatnią funkcją ceny. Kształt krzywej podaży względem ceny można także objaśnić wzrostem kosztów związanych z wytwarzaniem dodatkowych jednostek produkcji. Przy danych zasobach niektórych czynników produkcji (zwłaszcza środków trwałych) zwiększenie produkcji wiąże się ze wzrostem kosztów jednostkowych. 17

18 Krzywa podaży Cena rynkowa dobra oraz koszty produkcji i sprzedaży to główne czynniki określające wielkość podaży. Zależność podaży towaru od jego ceny opisuje krzywa podaży. Cena (P) S Rozróżniamy: Ilość () a) indywidualną krzywą podaży pojedynczego dostawcy towaru (przedsiębiorstwa), b) rynkową krzywą podaży, pokazującą łączną wielkość podaży danego towaru na rynku przy różnych poziomach ceny. Rynkową krzywą podaży wyprowadzamy z indywidualnych krzywych podaży poszczególnych wytwórców. 18

19 Równowaga rynku Pojęcie równowagi W warunkach całkowicie wolnego rynku (tzw. konkurencji doskonałej) żaden dostawca i żaden nabywca towaru nie ma wpływu na cenę. Cena ustala się na rynku na takim poziomie, który zrównuje wielkość popytu z wielkością podaży. Rynek jest w stanie równowagi, gdy wielkość popytu równa się wielkości podaży (D = S). Cena równowagi (P 0 ) - cena zapewniająca zrównanie popytu z podażą. Ilość równoważąca ( 0 ) - ilość towaru odpowiadająca warunkom równowagi. E - punkt równowagi. Cena (P) S P 0 E D 0 Ilość () 19

20 . Mechanizm równowagi 1. Cena wyższa od ceny równowagi - nadwyżka podaży (S > D) Zapasy rosną sprzedawcy obniżają cenę rośnie popyt oraz maleje podaż. Cena spada tak długo, aż nastąpi zrównanie wielkości popytu z wielkością podaży. 2. Cena niższa od ceny równowagi - nadwyżka popytu (D > S) Duże zapotrzebowanie cena wzrasta popyt maleje oraz rośnie podaż. Cena rośnie do poziomu, przy którym wielkość popytu zrówna się z wielkością podaży. Cena (P) P 1 P 0 S > D E S P 2 D > S D 0 Ilość () 20

21 Przesunięcia krzywej popytu Zmiany popytu i podaży Przyczyną przesunięć krzywej popytu są zmiany pozacenowych determinant popytu. Przykład: zwiększenie popytu na samochody wywołane wzrostem dochodów. Przesunięciu krzywej popytu towarzyszy ruch po krzywej podaży. Cena (P) P 1 P 0 E E S D D 0 1 Ilość () 21

22 Przesunięcia krzywej podaży Przyczyną przesunięć krzywej podaży są zmiany pozacenowych determinant podaży. Przykład: zwiększenie podaży ziemniaków spowodowane obfitym urodzajem. Przesunięciu krzywej podaży towarzyszy ruch po krzywej popytu. Cena (P) P 0 P 1 E E S S D 0 1 Ilość () 22

23 Równoczesne przesunięcia krzywych popytu i podaży Analiza równoczesnych przesunięć krzywych popytu i podaży nastręcza trudności, ponieważ jeden z efektów (cenowy lub ilościowy) jest zawsze niepewny. Określenie jego kierunku wymaga porównania skali zmian popytu i podaży. Cena (P) P 0 = P 1 E E S S D D 0 1 Ilość () Efekty przesunięć D S bz bz bz bz P 0 0 D - popyt S - podaż P 0 - cena równowagi 0 - ilość zapewniająca równowagę bz - bez zmian - wzrost - spadek???? 23

24 Rynek regulowany Wolny rynek to rynek, na którym ceny ustalają się w wyniku swobodnej gry popytu i podaży. Rynek regulowany to rynek regulowany przez państwo. Stosowane są na nim następujące formy interwencji państwa: a) kontrola (regulacja) podaży, b) kontrola (regulacja) popytu, c) kontrola (regulacja) cen. Kontrola cen Ceny minimalne (gwarantowane) stosowane są zwłaszcza w skupie artykułów rolnych. Cel: zapewnienie odpowiednich dochodów producentom. Wprowadzenie ceny minimalnej na poziomie P 1 powoduje powstanie nadwyżki podaży wynoszącej AB. Nadwyżkę tę musi wykupić rząd po zagwarantowanej przez siebie minimalnej cenie. Budżet państwa poniesie w związku z tym koszty, których sumę wyraża pole 1 2 BA. Cena (P) P 1 A S > D B S P 0 E D Ilość () 24

25 Ceny maksymalne mają zastosowanie w handlu detalicznym w zakresie podstawowych produktów żywnościowych (chleb, mleko, cukier), niektórych leków, środków higieny itp. Cel: ułatwienie dostępu do tych dóbr ludziom uboższym. Jeżeli rząd ustali maksymalną cenę sprzedaży danego towaru na poziomie P 1, to efektem będzie nadwyżka popytu wynosząca AB. Aby w tej sytuacji zapewnić wszystkim konsumentom choćby ograniczoną ilość danego produktu, rząd będzie zmuszony do zastosowania mniej lub bardziej drastycznych metod reglamentacji zakupów. Cena (P) S P 0 P 1 A E D > S B D Ilość () 25

26 Temat 3 Badanie zmian zachodzących na rynku Elastyczność cenowa popytu Stosunek względnej (procentowej) zmiany wielkości popytu na dane dobro do względnej (procentowej) zmiany jego ceny: WZÓR Odpowiada na pytanie, o ile % wzrośnie lub zmaleje wielkość popytu w rezultacie 1% zmiany ceny. Wartości liczbowe Ponieważ popyt jest na ogół ujemną funkcją ceny, zatem elastyczność cenowa popytu jest ujemna, tj. < 0. Paradoks Giffena: Niektóre relatywnie tanie dobra podstawowe, zwłaszcza najtańsze rodzaje żywności (ziemniaki itp.), mają dodatnią elastyczność cenową popytu, tzn. popyt na nie wzrasta pomimo (i na skutek) wzrostu ich ceny. Dzieje się tak dlatego, że uszczuplone w rezultacie realne dochody uboższych warstw ludności powodują zmniejszenie spożycia lepszych gatunków żywności i kompensowanie tego ubytku zwiększoną konsumpcją niższych gatunków żywności, które pomimo że zdrożały, pozostają tańsze. Są to tzw. dobra Giffena. 26

27 Wyróżniamy następujące wartości graniczne oraz przedziały wartości elastyczności cenowej popytu : = 0 elastyczność zerowa - popyt sztywny < 1 elastyczność niska - popyt nieelastyczny = 1 elastyczność równa jedności > 1 elastyczność wysoka - popyt elastyczny = elastyczność nieskończenie wielka - popyt doskonale elastyczny Przykład Elastyczność cenowa popytu na niektóre dobra i usługi w USA Dobra Elastyczność cenowa Pomidory -4,6 Groszek -2,8 Gry hazardowe -1,9 Taksówka -1,2 Meble -1,0 Kino -0,87 Obuwie -0,70 Porady prawne -0,61 Papierosy -0,51 Ubezpieczenia zdrowotne -0,31 Autobus -0,20 Energia elektryczna -0,13 27

28 Elastyczność punktowa i łukowa Elastyczność punktową należy mierzyć według wzoru podanego wcześniej, przy małych zmianach ceny (np. o 1%), a nie przy dużych zmianach (np. o 10%). Rozpatrując duże zmiany ceny, należałoby liczyć elastyczność łukową - średnią elastyczność między dwoma punktami na krzywej, według poniższego wzoru: WZÓR Częstym błędem popełnianym przez studentów w interpretacji elastyczności cenowej popytu jest mniemanie, że można mówić o elastyczności w odniesieniu do całej krzywej popytu. Błąd polega na tym, że w większości przypadków elastyczność zmienia się wzdłuż danej krzywej popytu. P = > 1 = 1 < 1 = 0 28

29 Elastyczność a nachylenie krzywej popytu Często interesuje nas ogólna ocena elastyczności na całej długości krzywej popytu, tzn. przy różnych poziomach ceny. Popyt o wysokiej elastyczności wyraża krzywa o małym nachyleniu (płaska). Popyt nieelastyczny wyraża krzywa o dużym nachyleniu (stroma). Na przykład, popyt na dobra luksusowe jest zwykle bardziej elastyczny niż popyt na dobra podstawowe - i to przy każdym poziomie ceny. P = 0 P < 1 = > 1 29

30 Determinanty cenowej elastyczności popytu Poziom ceny Przy niskiej cenie określona zmiana ceny, np. podwyżka ceny o 5%, powoduje na ogół słabszą reakcję nabywców niż analogiczna podwyżka przy wysokiej już cenie. Wysokość dochodu Ludzie ubożsi na ogół silniej reagują na zmiany ceny, zwłaszcza dóbr droższych. Dostępność substytutów Dostępność bliskich substytutów zwiększa wrażliwość nabywców na podwyżkę ceny danego dobra. Gusty nabywców Przywiązanie do konsumpcji określonych dóbr zmniejsza reakcję na podwyżkę ceny. Rodzaj dobra Popyt na dobra podstawowe jest mniej elastyczny na zmiany cen aniżeli popyt na dobro luksusowe. Szerokość kategorii dobra Popyt na owoce jest mniej elastyczny niż popyt na konkretny gatunek owoców, gdyż w obrębie szerszej grupy towarowej istnieją większe możliwości wyboru (substytucji). Długość okresu W dłuższym okresie reakcja popytu na zaistniałą zmianę ceny jest pełniejsza niż w okresie krótkim (możliwość pełniejszego dostosowania się nabywców do zmienionej ceny - np. przez wykorzystanie substytutów). 30

31 Wykorzystanie elastyczności cenowej popytu w analizie rynku 1. Zachowanie się sumy utargów przy zmianach ceny Poniższe zestawienie przedstawia zmiany utargu przy zmianach ceny dla każdego poziomu elastyczności cenowej popytu. P P < 1 U U = 1 U bz U bz > 1 U U 2. O ile zmienić cenę, aby przywrócić równowagę? Znajomość elastyczności cenowej popytu pozwala ustalić właściwą skalę zmiany ceny. Na przykład, aby zlikwidować niedobór jakiegoś towaru szacowany na 10%, przy elastyczności cenowej = 2, należy podnieść cenę o 5%. W odwrotnej sytuacji, aby upłynnić niesprzedany zapas towaru, należy obniżyć cenę o 5%. 3. Zmiany ceny i ilości przy przesunięciach krzywej podaży W przypadku popytu nieelastycznego danej zmianie podaży odpowiada duża zmiana ceny, a mała zmiana ilości. Odwrotnie, gdy popyt jest elastyczny, danej zmianie podaży odpowiada mała zmiana ceny, natomiast duża zmiana ilości. 31

32 Liczymy elastyczność cenową popytu Zadanie Poniższa tablica przedstawia popyt na rynku pewnego dobra: Cena (P) Popyt () Dla wszystkich poziomów ceny oblicz współczynniki cenowej elastyczności popytu. Gdy P = 0: = 0 ( = ). Gdy P = 1: = = = =. Gdy P = 2: = = = =. Gdy P = 3: = = = =. Gdy P = 4: = = = =. Gdy P = 5: =. 32

33 Mieszana elastyczność cenowa popytu Zmiana wielkości popytu na jedno dobro (i) pod wpływem zmiany ceny drugiego dobra (j): WZÓR Wartości liczbowe Dla dóbr substytucyjnych elastyczność mieszana popytu jest dodatnia (wzrost ceny kawy pobudza popyt na herbatę). Dla dóbr komplementarnych elastyczność mieszana popytu jest ujemna (wzrost ceny benzyny obniża popyt na samochody). Przykład Cenowa elastyczność popytu na niektóre dobra w Wielkiej Brytanii - prosta i mieszana Elastyczność popytu w reakcji na zmiany cen: Dobra żywności odzieży i obuwia transportu i łączności Żywność -0,37-0,03-0,12 Odzież i obuwie +0,19-0,30-0,23 Transport i łączność +0,42-0,01-0,61 33

34 Dochodowa elastyczność popytu Reakcja wielkości popytu na zmianę poziomu realnego dochodu nabywcy (lub nabywców) dobra: WZÓR Odpowiada na pytanie, o ile % wzrośnie lub zmaleje wielkość popytu w rezultacie 1% zmiany dochodu. Wartości liczbowe > 0 dla dóbr zwykłych (normalnych) < 0 dla dóbr niższego rzędu > 1 dla dóbr wyższego rzędu (luksusowych) < 1 dla dóbr pierwszej potrzeby (podstawowych) Przykład Elastyczność dochodowa popytu na niektóre dobra i usługi w USA Dobra Elastyczność dochodowa Samochód 2,5 Mieszkanie 1,5 Meble 1,5 Książki 1,4 Odzież 1,0 Usługi lekarskie 0,75 Papierosy 0,64 Mięso wieprzowe -0,20 Mąka -0,36 34

35 Elastyczność cenowa podaży Stosunek względnej (procentowej) zmiany wielkości podaży danego dobra do względnej (procentowej) zmiany jego ceny: WZÓR Odpowiada na pytanie, o ile % wzrośnie lub zmaleje wielkość podaży w rezultacie 1% zmiany ceny. Wartości liczbowe Ponieważ wielkość podaży jest normalnie rosnącą funkcją ceny, przeto > 0. W powyższym wzorze oznacza ilość sprzedawaną, podczas gdy poprzednio tym samym symbolem oznaczona została ilość nabywana. Przy jednoczesnym analizowaniu zmian popytu i podaży należy zróżnicować oznaczenia wielkości popytu (np. d ) i podaży (np. s ). 35

36 Prognozy popytu i sprzedaży Prognozę sprzedaży można m. in. wyprowadzić z równania opisującego kształtowanie się popytu w zależności od głównych czynników określających wielkość popytu, o ile dysponujemy danymi pozwalającymi na oszacowanie takiego równania. Przykład Pewna linia lotnicza, obsługująca przewozy pasażerów w ruchu krajowym, oszacowała równanie popytu na swoje usługi: = ,3Y + 0,1P k - 0,2P. - liczba sprzedanych miejsc w jednym rejsie, Y - wskaźnik przeciętnego dochodu realnego przypadającego na 1 mieszkańca, P k - cena biletu na tej samej trasie oferowanego przez linię konkurencyjną, P - cena własna biletu danego przewoźnika. Równanie to można wykorzystać do analizy różnych wariantów polityki cenowej, np. do zbadania efektów ewentualnej obniżki ceny. Z równania wynika, że obniżenie własnej ceny o 10 $ zwiększy o 2 liczbę biletów sprzedanych na każdy rejs. Natomiast obniżenie o 10 $ ceny konkurenta odciągnie w każdym rejsie 1 pasażera. Aby skompensować obniżkę ceny o 10 $ zastosowaną przez konkurenta i utrzymać dotychczasową liczbę pasażerów, dana linia powinna obniżyć swoją cenę o 5 $. 36

37 Równanie to można również wykorzystać do prognozy. Mając informacje o przewidywanym wzroście dochodów ludności oraz znając założenia własnej polityki cenowej i polityki konkurenta na rok następny, można obliczyć w przybliżeniu prawdopodobne zmiany wielkości popytu na przewozy. Na przykład, jeżeli przewidywane wartości zmiennych objaśniających wynoszą: Y = 105, P = P k = 200 $, to prawdopodobna liczba pasażerów przypadających na jeden rejs wyniesie: = 36,5. 37

38 Temat 5 Przedsiębiorstwo i rachunek ekonomiczny Przedsiębiorstwo wyodrębniona jednostka gospodarcza wytwarzająca dobra lub świadcząca usługi. Cel przedsiębiorstwa (prywatnego) maksymalizacja zysku. 1. kryterium forma własności: prywatne spółdzielcze państwowe 2. kryterium wielkość: Rodzaje przedsiębiorstw małe (do 50 pracowników) średnie (od 50 do 500 pracowników) duże (ponad 500 pracowników) 3. kryterium forma organizacyjno-prawna: firma jednoosobowa (firma będąca własnością jednej osoby, która otrzymuje całość zysków i ponosi pełną odpowiedzialność za ewentualne straty) spółka jawna (firma będąca własnością dwóch lub więcej osób fizycznych, które dzielą się zyskiem i są współodpowiedzialne za ewentualne straty) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (spółka, za zobowiązania której właściciele odpowiadają tylko do wysokości wniesionych udziałów) spółka akcyjna (firma będąca wspólną własnością akcjonariuszy) 38

39 Utargi, koszty i zyski Utarg (przychód ze sprzedaży) ilość pieniędzy uzyskana ze sprzedaży dóbr i usług w ciągu jakiegoś okresu. Koszty nakłady poniesione na wytworzenie tych dóbr lub usług. Zysk nadwyżka utargu nad kosztami. Oznaczenia i definicje Z K U zysk całkowity; koszt całkowity [ang. TC]; utarg całkowity [ang. TR]; wielkość produkcji; k = K/ koszt przeciętny (przeciętny koszt jednostki produktu) [ang. AC]; k = dk/d koszt krańcowy (koszt ostatniej jednostki produkcji, przyrost kosztów związany ze zwiększeniem produkcji o jednostkę) [ang. MC]; u = U/ utarg przeciętny (przeciętny utarg na jednostkę produktu, tj. średnia cena) [ang. AR]; u = du/d utarg krańcowy (utarg z ostatniej sprzedanej jednostki produktu, przyrost utargu związany ze zwiększeniem sprzedaży o jednostkę) [ang. MR]. 39

40 Koszt księgowy i pełny koszt ekonomiczny Pełny rachunek kosztów powinien uwzględnić, obok kosztów księgowych, także nie rejestrowane elementy kosztów, jak koszt alternatywny użycia kapitału finansowego przedsiębiorstwa oraz wartość pracy właściciela. Koszt alternatywny (koszt utraconych możliwości) suma dochodów utraconych w wyniku niewykorzystania posiadanych zasobów w najlepszym z istniejących alternatywnych zastosowań. Koszt alternatywny zaangażowania własnego kapitału finansowego przedsiębiorstwa: Wysokość odsetek, które można by otrzymać wkładając ów kapitał na oprocentowany rachunek bankowy na taki sam okres. Koszt alternatywny własnej pracy właściciela: Wysokość wynagrodzenia, które mógłby on za taką samą pracę uzyskać wykonując ją zarobkowo w innej firmie. W dalszej części będziemy posługiwać się kategorią pełnego kosztu ekonomicznego, rozumianego jako suma kosztów księgowych oraz (nie uwzględnionych w kosztach księgowych) kosztów alternatywnych: Koszt ekonomiczny = koszt księgowy + koszt alternatywny. W oficjalnych dokumentach finansowych przedsiębiorstwa w ciężar kosztów wolno wpisywać jedynie faktycznie poniesione, udokumentowane wydatki (koszty księgowe). 40

41 Krzywe kosztów Krótki okres: W krótkim okresie działa prawo nieproporcjonalnych przychodów. W miarę zwiększania nakładów produkcja rośnie coraz szybciej (rosnące przychody), następnie coraz wolniej (malejące przychody), a po przekroczeniu pewnego granicznego poziomu dalsze zwiększanie nakładów nie daje już żadnych przyrostów produkcji, a nawet może powodować jej spadek. W krótkim okresie zasób niektórych czynników wytwórczych (np. środków trwałych) jest niezmienny, zwiększanie produkcji odbywa się poprzez zwiększanie nakładów jedynie czynników zmiennych (praca, surowce, materiały). Funkcja produkcji jest nieliniowa. Długi okres: W długim okresie działa prawo proporcjonalnych przychodów, gdyż można proporcjonalnie zwiększać nakłady wszystkich czynników (czynników stałych oraz czynników zmiennych). Funkcja produkcji jest liniowa. Funkcja kosztów całkowitych K = f() jest symetrycznym odwróceniem funkcji produkcji = g(n) (N nakłady). Z krzywej kosztów całkowitych wyznaczamy krzywe kosztu przeciętnego i kosztu krańcowego. 41

42 Poniższy rysunek przedstawia funkcje produkcji oraz sposób wyprowadzenia z niej funkcji kosztów, jak również wzajemne relacje między kosztami całkowitymi, krańcowymi i przeciętnymi. Krótki okres: nieproporcjonalne przychody Długi okres: przypadek proporcjonalnych przychodów K Kc N K Kc N k k' k k' k k k k k k k k k = tg k k = tg k 42

43 Koszt przeciętny i koszt krańcowy W przypadku, gdy krzywe kosztów krańcowych i przeciętnych mają kształt litery U, krzywa kosztów krańcowych jest przesunięta w lewo względem krzywej kosztów przeciętnych i zawsze przecina ją w punkcie minimum. Zmiany kosztu przeciętnego są wypadkową kształtowania się kosztów krańcowych. Mamy tu następujące zależności: gdy k < k, to k maleje; gdy k = k, to k osiąga minimum; gdy k > k, to k rośnie. k, k k k MINIMUM KOSZTU PRZECIĘTNEGO!!! 43

44 Krzywe utargów Utarg całkowity to iloczyn sprzedanej ilości i ceny. Konkurencja doskonała: Przedsiębiorstwo sprzedaje swój produkt po ustalonej na rynku cenie, niezależnie od dostarczonej ilości. Utarg całkowity jest wtedy liniową funkcją wytworzonej i sprzedanej ilości, a utarg krańcowy równa się utargowi przeciętnemu, czyli cenie sprzedaży produktu, która jest dana bez względu na dostarczoną ilość. Konkurencja niedoskonała: Przedsiębiorstwo jest wyłącznym dostawcą danego produktu lub ma znaczny udział w ogólnej jego podaży. Wówczas, aby sprzedać więcej, musi obniżyć cenę. Cena (utarg przeciętny), jak również utarg krańcowy, jest malejącą funkcją wytwarzanej i sprzedawanej ilości, a w rezultacie utarg całkowity do pewnego momentu rośnie, a następnie maleje. U c u = u (= p) u U c u 44

45 Dokumenty finansowe przedsiębiorstwa Bilans to zestawienie stanu aktywów i pasywów przedsiębiorstwa, sporządzone w określonym momencie (np. na koniec roku). Pokazuje stan majątku oraz zobowiązań, co pozwala ocenić kondycję finansową firmy i stopień płynności. Aktywa ogół środków gospodarczych przedsiębiorstwa. Pasywa źródła finansowania środków gospodarczych firmy. Rachunek wyników to zestawienie przychodów i kosztów przedsiębiorstwa w pewnym okresie, np. w ostatnim roku. Służy do obliczenia wyniku finansowego z działalności przedsiębiorstwa w danym okresie, tzn. zysku lub straty. Zestawienie przychodów i wydatków pieniężnych (zestawienie przepływów pieniężnych) jest pomocne w ocenie płynności firmy i jej zapotrzebowania na fundusze. Daje obraz przypływu i odpływu środków pieniężnych w danym okresie, np. w ciągu roku. 45

46 Temat 6 Rozwinięcie teorii produkcji Krótkookresowe i długookresowe krzywe kosztów Krótki okres prawo nieproporcjonalnych przychodów Rezultatem działania prawa nieproporcjonalnych przychodów jest kształt krótkookresowej krzywej kosztów. Krzywa kosztów całkowitych wychodzi z punktu reprezentującego określony poziom kosztów stałych (tych elementów kosztów, które są ponoszone bez względu na wielkość produkcji). Kształt krzywej kosztów całkowitych K c jest określony wyłącznie przez kształtowanie się kosztów zmiennych K z ; koszty stałe K s mają jedynie wpływ na odległość krzywej K c od osi odciętych. Krzywa kosztu krańcowego odzwierciedla wyłącznie zmiany kosztów zmiennych. Krzywa kosztu przeciętnego zależy zarówno od wielkości kosztów zmiennych, jak i kosztów stałych: k C = k S + k Z. k k C k Z 46

47 Przeciętny koszt stały k S maleje cały czas ze wzrostem produkcji, gdyż ta sama kwota kosztów stałych rozkłada się na coraz większą ilość jednostek produkcji. Przeciętny koszt zmienny k Z do pewnego punktu maleje, a następnie rośnie. W rezultacie krzywa przeciętnego kosztu całkowitego k C leży powyżej krzywej przeciętnego kosztu zmiennego k Z ; obie mają kształt litery U, lecz nie są do siebie równoległe. Długi okres wybór wielkości zakładu Długookresową krzywą kosztów przeciętnych wyprowadzamy z krótkookresowych krzywych kosztów przeciętnych, odpowiadających różnym rozmiarom zakładu produkcyjnego. Oznaczając dla każdego wariantu wielkości zakładu minimalny poziom krótkookresowych kosztów jednostkowych, otrzymujemy zbiór punktów, który wyznacza długookresową krzywą kosztów przeciętnych. Długookresowe krzywe kosztów przeciętnych przyjmują różną postać (patrz: następna folia). k 1 k 5 k 2 k 3 k 4 A B C D E 47

48 Korzyści i niekorzyści skali Długookresowa krzywa kosztów przeciętnych jest podstawą do określenia korzyści bądź niekorzyści osiąganych ze zwiększania skali produkcji. Jeżeli koszt przeciętny maleje ze wzrostem rozmiarów produkcji, to mówimy, że występują korzyści skali. Jeżeli koszt przeciętny rośnie w miarę zwiększania rozmiarów produkcji, to mówimy, że występują niekorzyści skali. Jeżeli koszt przeciętny jest stały bez względu na skalę produkcji, to mówimy o braku efektów ze skali lub o stałych efektach skali. k k a) rosnące przychody ze skali produkcji (korzyści skali) b) malejące przychody ze skali produkcji (niekorzyści skali) k k korzyści skali niekorzyści skali c) stałe przychody ze skali produkcji d) rosnąco-malejące przychody ze skali produkcji (korzyści i niekorzyści skali) 48

49 Krzywe popytu i podaży Krzywa popytu Cena zakupu i sprzedaży jest to średnia cena jednostkowa z całej zakupionej (sprzedanej) partii. Tak rozumiana cena jest tożsama z utargiem przeciętnym:. Linia ceny (utargu przeciętnego) pokazuje zależność uzyskiwanej przez sprzedawcę ceny od sprzedawanej ilości (oraz, odwrotnie, sprzedawaną ilość od ceny). Ponieważ ilość sprzedana jest każdorazowo równa ilości zakupionej przez nabywców, linia ceny jest jednocześnie linią popytu względem ceny. Krzywa popytu rynkowego na produkt określonego przedsiębiorstwa lub gałęzi to linia ceny, czyli utargu przeciętnego. Krzywą utargu przeciętnego możemy więc oznaczać jako u lub p bądź też jako D (gdy interesuje nas zależność sprzedanej ilości, czyli popytu zgłaszanego przez nabywców, od ceny). p, d p, d, D Krzywa popytu na produkt przedsiębiorstwa w konkurencji doskonałej Krzywa popytu na produkt przedsiębiorstwa w konkurencji niedoskonałej (lub rynkowa krzywa popytu) 49

50 Krzywa podaży Krzywa kosztów krańcowych pokazuje zależność poziomu kosztów krańcowych k od wytwarzanej ilości s. Odwracając tę zależność, mamy oferowaną podaż jako funkcję kosztów krańcowych bądź ceny równoważącej koszt ostatniej sprzedanej jednostki. Założenie p = k ma sens jedynie w modelu doskonałej konkurencji, gdzie ceny sprzedaży oparte są na kosztach krańcowych. W przypadku monopolu nie jest możliwe odtworzenie funkcji podaży na podstawie samej krzywej kosztów. W przypadku doskonałej konkurencji krzywe podaży przedsiębiorstwa i gałęzi oparte są na kosztach krańcowych. Przy wyznaczaniu funkcji podaży w krótkim okresie odrzucamy część krzywej kosztów krańcowych poniżej punktu A, a w długim okresie tę część krzywej k, która leży poniżej punktu B. s = k k C rosnące koszty krańcowe krótki lub długi okres S A B k Z S stałe koszty krańcowe długi okres Krzywa podaży przedsiębiorstwa w warunkach doskonałej konkurencji krótki okres krzywa podaży od pkt. A długi okres krzywa podaży od pkt. B Krzywa podaży gałęzi wolnokonkurencyjnej 50

51 Optymalna wielkość produkcji Przedsiębiorstwo produkcyjne musi wybrać najkorzystniejszą wielkość produkcji, zapewniającą maksymalizację zysku lub minimalizację doraźnej straty. W krótkim okresie przedsiębiorstwo musi pokryć przynajmniej koszty zmienne. Jeżeli zatem uzyskiwana cena sprzedaży nie równoważy nawet przeciętnego kosztu zmiennego, to należy bezwzględnie wstrzymać produkcję. Można natomiast tolerować przez pewien czas taką sytuację, w której cena nie pokrywa całości kosztów, lecz pokrywa koszty zmienne. Występuje wtedy strata, ale wstrzymanie produkcji prowadziłoby do jeszcze większych strat, gdyż koszty stałe trzeba ponieść bez względu na to, czy się produkuje, czy nie. W długim okresie przedsiębiorstwo kierujące się motywem zysku nie może tolerować strat i wpływy ze sprzedaży muszą zrównoważyć wszelkie ponoszone koszty. Uzyskiwana cena musi pokrywać cały koszt przeciętny. Warunkiem podjęcia lub kontynuowania produkcji jest zatem: w krótkim okresie: p > k Z, w długim okresie: p > k. 51

52 Optimum ekonomiczne i optimum techniczne Optymalna dla przedsiębiorstwa jest taka skala produkcji, która zapewnia maksymalną wielkość zysku lub minimalną wielkość nieuniknionej straty. Optimum ekonomiczne to taka wielkość produkcji, która zapewnia przedsiębiorstwu najlepszy wynik ekonomiczny (maksymalny zysk lub minimalną stratę): Zysk jest maksymalny, gdy: u = k. Optimum techniczne to wielkość produkcji zapewniająca przedsiębiorstwu minimalizację kosztu przeciętnego: Koszt przeciętny jest minimalny, gdy: k = min. Optimum ekonomiczne nie musi pokrywać się z optimum technicznym. Decyzje produkcyjne: Gdy u > k, należy zwiększyć produkcję; gdy u < k, należy zmniejszyć produkcję; gdy u = k, wielkość produkcji jest optymalna. Wnioski decyzyjne dla przedsiębiorstwa produkcyjnego: Krótki okres Długi okres Optymalna wielkość produkcji Czy produkować? Wybrać wielkość produkcji, Produkować, jeżeli przy której u = k. p k Z. Wybrać wielkość produkcji, Produkować, jeżeli przy której u = k. p k. 52

53 Analiza wrażliwości i analiza marginalna (patrz: folie dołączone na końcu) 53

54 Próg rentowności Przy niskiej produkcji suma utargów nie pokrywa sumy kosztów i przedsiębiorstwo ponosi straty. Progiem rentowności (opłacalności) nazywamy punkt, w którym przedsiębiorstwo przechodzi od strat do zysków. K U U K O A Produkcja na poziomie OA próg rentowności w przypadku nieliniowej funkcji kosztów O A Produkcja na poziomie OA próg rentowności w przypadku liniowej funkcji kosztów Gdy funkcja kosztów całkowitych jest linią prostą, tzn. gdy jednostkowy koszt zmienny k Z = const. i cena p = const., do wyznaczenia progu rentowności stosujemy formułę: próg rentowności =, tzn. szukamy wielkości produkcji, przy której nadwyżka utargu nad sumą kosztów zmiennych zwraca poniesione koszty stałe. Gdy funkcja kosztów całkowitych jest linią krzywą, progiem rentowności jest wielkość produkcji, przy której cena równa się minimalnym kosztom przeciętnym: p = min k. 54

55 Cena zamknięcia Ceną zamknięcia nazywamy minimalny poziom ceny, przy którym przedsiębiorstwo może funkcjonować. W krótkim okresie ceną zamknięcia jest cena równa minimalnej wielkości jednostkowych kosztów zmiennych: p min = mink Z. W długim okresie ceną zamknięcia jest cena równa minimalnej wielkości całkowitych kosztów przeciętnych: p min = mink. Długookresowa cena zamknięcia jest również nazywana ceną wejścia/wyjścia. Pokrywając koszty ekonomiczne, zapewnia ona przedsiębiorstwu zysk normalny, równy kosztom alternatywnym. k k p 1 p 2 k Z p1 długookresowa cena zamknięcia (cena wejścia/wyjścia) p2 krótkookresowa cena zamknięcia 1 próg rentowności 1 Optymalna cena Przypadek konkurencji niedoskonałej: (dla > 1). W warunkach konkurencji doskonałej przedsiębiorstwo jest biorcą ceny musi akceptować aktualną cenę rynkową. W praktyce przedsiębiorstwa ustalają swe ceny według formuły:, gdzie m to pewien narzut na koszty zmienne. 55

56 Wybór techniki produkcji Technikę (metodę) produkcji opisuje ilościowa kombinacja nakładów czynników produkcji (pracy i kapitału) zużywanych do wytworzenia jednostki wyrobu. Technikę angażującą stosunkowo dużo kapitału rzeczowego nazywamy techniką kapitałochłonną, zaś technikę zużywającą stosunkowo dużo pracy techniką pracochłonną. Ekonomicznie efektywną metodą produkcji jest taka kombinacja czynników, która minimalizuje koszty. Jednostkowy koszt produkcji (tzn. koszt przeciętny) zależy od wielkości zużycia czynników produkcji (pracy i kapitału) na jednostkę wyrobu oraz od cen tych czynników. Zagadnienie wyboru technik produkcji angażujących różne ilości pracy i kapitału (technik bardziej pracochłonnych lub bardziej kapitałochłonnych) można przeanalizować na wykresach przedstawiających różne nakłady pracy (L) i kapitału (K) oraz uzyskiwaną wielkość produkcji (I). Technikę produkcji opisują funkcje produkcji nazywane izokwantami. Każda izokwanta przedstawia różne kombinacje ilościowe pracy i kapitału, tzn. różne techniki produkcji, za pomocą których można wytworzyć produkcję o określonej wielkości. Wyżej położone izokwanty odpowiadają większym rozmiarom produkcji. Koszty produkcji są przedstawiane jako linie jednakowego kosztu, łączące takie kombinacje pracy i kapitału, które charakteryzują się jednakowym kosztem. Na rysunku (a) są to linie L 0 K 0 i L 1 K 1. 56

57 L L 1 (a) L L 1 (b) L 0 L B L A A B I 2 I 1 L 2 L B L C B C I 1 I 2 O K A K B K 0 K 1 K Dla każdej wielkości produkcji, tzn. dla każdej izokwanty, najtańsza jest taka technika, którą wyznacza punkt styczności danej izokwanty z najniżej położoną linią kosztu. Na rysunku (a) na izokwancie I 1 jest to punkt A, a na izokwancie I 2 punkt B. O K B K C K 1 K Rysunek (b) pokazuje wpływ wzrostu płac na wybór techniki produkcji w przedsiębiorstwie. Wzrost płac sprawia, że linia kosztu K 1 L 1 odchyla się do położenia K 1 L 2. Bezpośrednim skutkiem podwyżki płac jest zmniejszenie zatrudnienia z L B do L C oraz zwiększenie zasobu kapitału z K B do K C. Nachylenie izokwanty wyraża stosunek krańcowej produkcyjności dwóch rozważanych czynników ( ), a nachylenie linii jednakowego kosztu relację cen tych czynników ( r/w). q L, q K krańcowa produkcyjność pracy i kapitału; w cena pracy; r cena kapitału (stopa procentowa). Optymalna technika: czyli. Produkcyjność krańcowa czynnika to przyrost produkcji uzyskiwany dzięki zwiększeniu o jednostkę nakładów danego czynnika. 57

58 Temat 7 Przedsiębiorstwo a struktura rynku Struktury rynku Struktura rynku to określona konfiguracja sprzedawców i nabywców oraz odpowiadające jej prawa zachowań. Rozróżniamy następujące struktury rynku: Konkurencja doskonała Konkurencja monopolistyczna } Oligopol Konkurencja niedoskonała Monopol Konkurencja doskonała oraz pełny monopol to modelowo czyste, ekstremalne struktury rynku. Faktyczne zachowania przedsiębiorstw mogą odchylać się od przedstawionych wzorców, gdyż struktury rynku występujące w rzeczywistości zazwyczaj odbiegają od modelowych założeń. Charakterystyka poszczególnych struktur rynku: Cechy konkurencja doskonała konkurencja monopolistyczna Struktury rynku oligopol monopol Liczba firm wiele wiele kilka jedna Produkt zróżnicowany zróżnicowany lub standardowy standaryzowany zindywidualizowany Wpływ na cenę brak ograniczony średni duży Bariery wejścia brak brak występują pełne 58

59 Minimalna skala efektywna (MSE) graniczny poziom produkcji w przedsiębiorstwie, na którym wygasają korzyści z dalszego zwiększania skali produkcji. Odpowiada mu najniższy punkt na długookresowej krzywej kosztu przeciętnego. MSE określa optymalną wielkość przedsiębiorstwa w danej gałęzi. Stosunek ogólnej wielkości popytu rynkowego do minimalnej skali efektywnej ( d /MSE) określa uzasadnioną ekonomicznie, czyli pożądaną liczbę przedsiębiorstw w gałęzi. Tam, gdzie MSE pojawia się dopiero przy bardzo dużych rozmiarach produkcji, powstają wielkie przedsiębiorstwa, a nawet monopole. Natomiast tam, gdzie MSE wypada przy relatywnie małej skali produkcji, ekonomicznie uzasadnione jest istnienie dużej liczby stosunkowo małych przedsiębiorstw. Rysunek pokazuje wpływ na strukturę rynku długookresowych kosztów produkcji i minimalnej skali efektywnej. D popyt rynkowy na produkt gałęzi p m p d k 1 k 2 k 3 q 1 q 2 D q m q 3 q d Gdy k 1 krzywa kosztów przedsiębiorstw powstanie konkurencja doskonała (łączna produkcja qd, cena pd) Gdy k 2 krzywa kosztów przedsiębiorstw powstanie oligopol Gdy k 3 krzywa kosztów przedsiębiorstwa powstanie monopol (będzie wytwarzać np. qm po cenie pm) Współczynnik koncentracji (CR) wskazuje rzeczywisty stopień koncentracji produkcji. Np.: współczynnik CR 5 = 0,80 mówi, że udział 5 największych przedsiębiorstw w globalnej produkcji gałęzi wynosi 80%. 59

60 Konkurencja doskonała Przedsiębiorstwo w modelu konkurencji doskonałej zarówno w krótkim, jak i w długim okresie napotyka na doskonale elastyczny popyt na swój produkt. Przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne nie ma praktycznie żadnego wpływu na cenę produktu. Może sprzedać w każdej chwili dowolną ilość produktu po danej cenie rynkowej. Krzywa utargu przeciętnego, będąca zarazem linią ceny, jest prostą poziomą. Cena sprzedaży nie zależy od ilości produktu wytworzonej i oferowanej przez przedsiębiorstwo. W tej sytuacji cena równa się utargowi krańcowemu i jest niezależna od rozmiarów produkcji przedsiębiorstwa:. Przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne napotyka poziomą linię popytu i sprzedaje po cenie równej utargowi krańcowemu. Optymalną wielkość produkcji wyznacza warunek: p = u = k. Cechą charakterystyczną doskonałej konkurencji jest cena oparta na kosztach krańcowych. W krótkim okresie przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne może osiągać zyski nadzwyczajne bądź notować straty. W długim okresie przedsiębiorstwo gałęzi wolnokonkurencyjnej sprzedaje produkt po cenie równej minimalnemu kosztowi przeciętnemu, osiągając zerowy zysk ekonomiczny. Faktycznie przedsiębiorstwo to osiąga zysk normalny, wliczony przez nas w koszty (jako ekwiwalent kosztów alternatywnych). 60

61 Poniższe rysunki przedstawiają równowagę przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego w trzech różnych sytuacjach: (a) krótki okres: zysk nadzwyczajny (b) krótki okres: strata D p = u = u k C k A B k k A B D C p = u = u O optymalna wielkość produkcji (u = k ) OCD utarg całkowity OBA koszt całkowity ABCD zysk nadzwyczajny O optymalna wielkość produkcji (u = k ) OCD utarg całkowity OBA koszt całkowity ABCD strata (c) długi okres: zerowy zysk ekonomiczny k k A B p = u = u O optymalna wielkość produkcji (u = k ) OBA utarg całkowity i koszt całkowity zysk ekonomiczny (nadzwyczajny) = 0 61

62 Równowaga gałęzi wolnokonkurencyjnej Gałąź wolnokonkurencyjna jako całość osiąga w tendencji długookresowej zerowy zysk ekonomiczny, sprzedając swój produkt po cenie równej minimalnym kosztom przeciętnym; realizuje zatem tylko zysk normalny. Krótkookresowa krzywa podaży gałęzi wolnokonkurencyjnej jest zawsze rosnąca: wyższa cena zachęca do zwiększenia produkcji. Długookresowa krzywa podaży jest zwykle także rosnąca, ale możliwy jest przypadek doskonale elastycznej funkcji podaży, przyjmującej postać poziomej prostej. Ma to miejsce wtedy, gdy wszystkie przedsiębiorstwa mają identyczne koszty. Poniższy rysunek pokazuje mechanizm równowagi gałęzi wolnokonkurencyjnej w konfrontacji z równowagą przedsiębiorstwa: p 1 Gałąź wolnokonkurencyjna S 1 S 0 S 2 Przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne p 1 k k p 0 p 0 p 2 p 2 D O mln sztuk O tys. sztuk Przy cenie p1 powstają zyski nadzwyczajne, co przyciąga nowe przedsiębiorstwa. Krzywa podaży przesuwa się w prawo: S1 S0, a cena równowagi obniża się: p1 p0. Przy cenie p2 producenci notują straty, część z nich zaprzestaje produkcji. Krzywa podaży przesuwa się w lewo: S2 S0, a cena równowagi rośnie: p2 p0. Uwaga: skala wielkości produkcji jest różna na obu wykresach. 62

63 Monopol Monopolista jest jedynym dostawcą określonego produktu na danym rynku. Równowaga monopolisty jest więc zarazem równowagą gałęzi przezeń reprezentowanej. Jak każde przedsiębiorstwo maksymalizujące zysk, monopolista wybiera taką wielkość produkcji, przy której utarg krańcowy zrównuje się z kosztem krańcowym. Układ kosztów w przedsiębiorstwie monopolistycznym może być podobny jak w przedsiębiorstwie wolnokonkurencyjnym. Tym, co odróżnia model równowagi monopolu, jest malejąca krzywa popytu i w konsekwencji opadająca ze wzrostem rozmiarów produkcji linia ceny. Monopolista może sprzedać mało po wysokiej cenie lub sprzedać więcej, ale po niższej cenie. Linia utargu przeciętnego (identyczna z krzywą popytu) jest opadająca. Malejący ze wzrostem produkcji jest także utarg krańcowy. Monopolista sam ustala cenę, ale musi się liczyć z tym, że po wyższej cenie sprzeda mniejszą ilość. Miarą siły monopolu jest nadwyżka ceny nad kosztem krańcowym. Przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne sprzedaje swój produkt po cenie równej kosztowi krańcowemu (p = u = k ). Monopolista ustala taką cenę, która przewyższa koszt krańcowy (p > u = k ). Regułą w funkcjonowaniu monopolu jest osiąganie zysku ekonomicznego tzw. zysku monopolowego w krótkim, jak i w długim okresie. 63

64 W krótkim okresie jednak monopolista może tolerować także zerowy zysk ekonomiczny, a nawet przejściową stratę, którą wyrówna z nawiązką zyskami osiąganymi w długim okresie. Poniższe rysunki przedstawiają równowagę monopolu w trzech różnych sytuacjach: A B k k D C u O u optymalna wielkość produkcji: u = k OBA utarg całkowity OCD koszt całkowity ABCD zysk A B k k D A C B k k O u optymalna wielkość produkcji: u = k OBA utarg całkowity = koszt całkowity zysk ekonomiczny = 0 u O u optymalna wielkość produkcji: u = k OBA utarg całkowity OCD koszt całkowity ABCD strata u 64

65 Monopol a elastyczność popytu Monopolista zawsze produkuje na elastycznej części krzywej popytu ( > 1). Na rysunku odpowiada temu odcinek O 2. Na tym odcinku zwiększanie produkcji powoduje przyrost utargu całkowitego, ponieważ utarg krańcowy przyjmuje wartości dodatnie. W punkcie 2 utarg krańcowy jest zerowy, utarg całkowity osiąga maksimum, a elastyczność popytu przyjmuje wartość: 1. Na prawo od tego punktu ( < 1) dalsze zwiększanie produkcji byłoby bezcelowe, ponieważ zmniejszałoby sumę utargu (u < 0). E A C B u k k D O 1 2 Monopol różnicujący ceny Monopolista może ustalić odmienne ceny dla różnych nabywców. Taką praktykę nazywamy różnicowaniem cen. Różnicowanie ceny tego samego produktu lub usługi na różnych rynkach lub dla różnych grup klientów ma sens wtedy, kiedy ich krzywe popytu znacząco różnią się od siebie. Dla nabywców, których popyt jest elastyczny, monopolista ustala niższą cenę. Od nabywców, których popyt jest nieelastyczny, może pobierać wyższą cenę. Pozwala to zwiększyć otrzymywany utarg i zysk. 65

66 Monopol naturalny Z monopolem naturalnym mamy do czynienia w tych gałęziach, gdzie duże korzyści skali uzasadniają istnienie jednego wielkiego przedsiębiorstwa. Taki monopol nie obawia się konkurencji ze strony ewentualnych drobnych outsiderów, gdyż produkcja na małą skalę jest droga i nierentowna. k C E B A F k u D O Krzywa kosztu przeciętnego opada w całym przedziale wielkości produkcji mającym praktyczne znaczenie przy danej pojemności rynku zbytu. Monopolista wybierze wielkość produkcji (u = k ) i będzie osiągał zyski nadzwyczajne (ABCE), bez zagrożenia konkurencją. Gdyby monopol naturalny próbował zachowywać się jak gałąź wolnokonkurencyjna, ustalając wielkość produkcji na poziomie, przy którym p = k (punkt F), to ponosiłby straty. Taka gałąź jest więc niejako skazana na istnienie monopolu naturalnego. 66