Badanie zaburzeń komunikacji w afazji. Przegląd metod badań afazji w Polsce i na świecie

Transkrypt

1 Monika Knapczyk studentka II roku studiów doktoranckich UŚ, polonista, logopeda, nauczyciel wspomagający SP nr 35 im. Marii Teresy z Kalkuty w Tychach Badanie zaburzeń komunikacji w afazji. Przegląd metod badań afazji w Polsce i na świecie Streszczenie: Autorka tego artykułu przeprowadza przegląd testów do diagnozy afazji wykorzystywanych przez logopedów w Polsce i za granicą. Wśród standaryzowanych polskich testów do diagnozy afazji omawia: Krakowską Neurolingwistyczną Baterię Diagnozy Afazji i Skalę Oceny Dynamiki Afazji. Wśród testów używanych w Polsce i za granicą poddaje charakterystyce: Bostoński Test Nazywania, Test Żetonów, Kompleksowy Test Afazji, Test do badania afazji u osób dwujęzycznych. Słowa kluczowe: afazja, test, przegląd badań, diagnoza. The study of communication disorders in aphasia. Overview of the aphasia test methods in Poland and in the world Summary: The author of this article carried out a review of tests for the diagnosis of aphasia used by speech therapists in Poland and abroad. Among Polish standardized tests for the diagnosis of aphasia, it discusses: Krakow Neurolinguistic Battery for Aphasia Diagnosis and Rating Scale for Aphasia Dynamics. Furthermore, among the test being used in Poland and abroad, it gives the account on following: Boston Naming Test, Token Test, Comprehensive Aphasia Test, Bilingual Aphasia Test. Keywords: aphasia, test, research, methods, diagnosis. 1. Wprowadzenie Ludzie porozumiewają się ze sobą za pomocą słów. Dzięki nim myślą, rozwijają się, tworzą. Do ich prawidłowej komunikacji potrzebne jest współdziałanie wielu czynników zewnętrznych i wewnętrznych, w tym ośrodka ruchowego mowy w korze mózgowej, ośrodka oddychania w pniu mózgu czy struktur związanych 193

2 logopedyczne nr 25 Monika Knapczyk z artykulacją i rezonansem nosowym. U zdrowego człowieka niezaburzone działanie tych czynników warunkuje powstanie zrozumiałego aktu mowy. Afazja, będąca głównym tematem tego artykułu, definiowana jest jako zaburzenia mowy, pojawiające się zwykle na skutek incydentu neurologicznego, w tym najczęściej udaru mózgu (www 1). Występujące przy afazji zaburzenia mowy stały się tematem badań wielu dziedzin naukowych: medycyny, socjologii, psychologii czy lingwistyki. Na potrzeby tego artykułu postaram się wskazać główne teorie badań językoznawczych odnoszących się do zaburzeń mowy o charakterze afazji, omówię wybrane metody diagnozowania afazji w Polsce i za granicą, a także wskażę najnowsze pomoce terapeutyczne służące wsparciu komunikacji pacjenta afatycznego. 2. Afazja jako zaburzenie mowy W klasyfikacji zaburzeń mowy Stanisława Grabiasa afazja należy do zaburzeń mowy związanych z rozpadem systemu komunikacyjnego (1994). Będąca jedynie objawem poważniejszych zaburzeń neurologicznych, w tym najczęściej udaru mózgu, definiowana jest jako [ ] częściowa lub całkowita utrata umiejętności posługiwania się językiem (czyli systemem znaków i reguł gramatycznych), spowodowana uszkodzeniem odpowiednich struktur mózgowych. Jest to właściwie utrata częściowa lub całkowita znajomości języka (rozumienia lub nadawania), występują także trudności w ponownym nauczeniu się go (Styczek 1983: 254). W myśl przytoczonej wyżej definicji możemy od razu wymienić charakterystyczne cechy afazji. Zaliczamy do nich m.in.: utratę/zaburzenie nadawania/odbierania mowy, obniżenie sprawności realizacyjnych, w tym sprawności systemowych (fonologicznych, morfologicznych, leksykalnych, składniowych) będących następstwem uszkodzenia odpowiednich struktur mózgowych. Biorąc pod uwagę jednak to, że poziom kompetencji komunikacyjnych u każdego chorego, na skutek incydentu neurologicznego może być inaczej zachowany, afazja jest zaburzeniem przyjmującym różną postać. 3. Językowe klasyfikacje afazji 194 Afazja to zaburzenie mowy, będące, jak już wcześniej wspomniałam, przedmiotem badań wielu dyscyplin naukowych. Poszczególne typy afazji podzielono według kryteriów medycznych i językowych na: 1) klasyfikacje kliniczno-neuropsychologiczne, 2) klasyfikacje neurolingwistyczne (Herzyk 1997: 84). Jak

3 Badanie zaburzeń komunikacji w afazji. Przegląd metod pisze dalej Herzyk: Pierwszy rodzaj taksonomii wywodzi się z empirycznych opisów zaburzeń językowych u pacjentów z afazją, drugi wiąże się z analizami językoznawczymi zaburzeń ujmowanych w kategoriach dezintegracji systemu językowego. Obydwa nurty łączy natomiast poszukiwanie mózgowych mechanizmów kształtujących kliniczny obraz afazji (1997: 84). W nurcie neurolingwistycznym mieszczą się typologie: Henry ego Heada, Romana Jakobsona, Bożydara L.J. Kaczmarka oraz Marii Pąchalskiej (Panasiuk 2013: 133). W pierwszej z wymienionych tutaj typologii neurolingwistycznych Henry Head (1926) wydziela cztery typy afazji: 1) afazję werbalną polegającą na trudności z wypowiadaniem słów, w wyniku której słowa są zniekształcane; 2) afazję nominalną polegającą na zaburzeniu w użyciu i rozumieniu słów; 3) afazję syntaktyczną polegającą na trudności w zachowaniu rytmu i liniowego uporządkowania wypowiedzi, 4) afazję semantyczną polegającą na zaburzeniu rozumienia słów (Paniasiuk 2013: 133). Z kolei typologia afazji Romana Jakobsona (1989: ) związana jest ze związkami zachodzącymi pomiędzy poszczególnymi znakami językowymi. Według tej teorii system językowy można podzielić na 2 osie syntagmatyczną i paradygmatyczną. Dzięki temu w każdym znaku językowym można wyróżnić dwa rodzaje związku, tj. związek kombinacji i związek selekcji. Pierwszy polega na tym, że każdy znak językowy występuje w towarzystwie z innym znakiem, będąc jednocześnie kontekstem bardziej złożonej jednostki językowej. Z kolei związek selekcji polega na tym, że jedna jednostka językowa może być zastąpiona przez inną jednostkę językową. Selekcja dotyczy jednostek połączonych w kodzie, ale nie w danym tekście. Natomiast proces kombinacji dotyczy połączenia jednostek w kodzie i tekście (Panasiuk 2013: 134). 1) Odniesieniem do typologii afazji Jakobsona jest koncepcja Bożydara Kaczmarka (1995), w której zakłócenia procesu selekcji i kombinacji zostały wydzielone w obrębie poszczególnych poziomów języka. Kaczmarek wyróżnił więc tutaj: afazję syntagmatyczną, w skład której wchodzą następujące podgrupy: afazja fonotaktyczna, afazja morfologiczna, afazja syntaktyczna oraz afazja tekstowa, a także afazję paradygmatyczną, w obrębie której można wymienić: afazję fonologiczną (afazja akustyczna, afazja kinematyczna), afazję leksykalną i afazję semantyczną (Panasiuk 2013: ). 195

4 logopedyczne nr 25 Monika Knapczyk 2) Jedną z najnowszych wśród polskich klasyfikacji językoznawczych afazji jest klasyfikacja Marii Pąchalskiej. Badaczka rozszerza definicję afazji o zaburzenia czynników niejęzykowych. Wymienia następujące typy afazji: afazja dekodująca, związana z trudnościami w rozumieniu komunikatu językowego/niejęzykowego, afazja kodująca związana z zakłóceniami w wyborze symboli lub ich łączenia, afazja mieszana, związana z trudnościami łączącymi dwa poprzednie typy (Pąchalska 1993: ). W związku z tym, że zaburzenia mowy u chorego występują w kilku rodzajach, niezwykle trudne jest określenie typu afazji. Diagnoza logopedyczna, rozpoznanie i zaplanowanie terapii wymaga uściślenia w zakresie powszechnie obowiązujących terminów afazjologicznych. 3. Testy i kwestionariusze pozwalające ocenić zaburzenia językowego porozumiewania się 1. Istnieje wiele sposobów na to, by stwierdzić, jakiego typu zaburzenia językowe mają wpływ na mowę chorego. Na ostateczną diagnozę afazji składa się wiele elementów, w tym głównie analiza wyników badań medycznych i logopedycznych. Jak pisze Panasiuk: Diagnoza afazji powinna być przeprowadzona w oparciu o badanie neurologiczne, neuropsychologiczne i logopedyczne. W wyniku tych badań należy ustalić, czy uzyskane wyniki wskazują na istnienie u badanej osoby organicznego uszkodzenia CUN? (diagnoza organiczna w związku z rozpoznaniem klinicznym i badaniem neurologicznym). Przy stwierdzeniu organicznego uszkodzenia CUN należy ocenić następujące fakty: Jakich części kory mózgowej w obrębie dominującej półkuli mózgu to uszkodzenie dotyczy? (diagnoza lokalizacyjna przy użyciu badań neuroobrazowych); Jakie czynności poznawcze zostały zaburzone w wyniku tego uszkodzenia, jaki jest stopień nasilenia się tych zaburzeń oraz jakie funkcje zostały zachowane i w jakim stopniu? (diagnoza funkcjonalna wyniki badania neuropsychologicznego);jakie są deficyty w zakresie języka i komunikacji (diagnoza logopedyczna) (Panasiuk 2008: ). 196 W związku z tym, że artykuł ten dotyczy przede wszystkim zaburzeń komunikacyjnych u pacjenta z afazją, przedmiotem szczegółowego omówienia jest diagnoza logopedyczna.

5 Badanie zaburzeń komunikacji w afazji. Przegląd metod W Polsce i na świecie logopedyczna diagnoza afazji prowadzona jest za pomocą wielu technik. Stanowi ona integralną część wielospecjalistycznej oceny. W poniższej tabeli zostały uporządkowane sposoby oceny afazji na dwa typy techniki standaryzowane i techniki niestandaryzowane. Tabela 1. Ocena afazji. Techniki standaryzowane i niestandaryzowane Ocena nieformalna Ocena formalna: Czytanie Rozumienie wypowiedzi Nazywanie Mowa Inne Ogólna Czytanie Rozumienie wypowiedzi Mówienie 1 2 Ocena standaryzowana wywiad z rodziną lub opiekunem wyciąg z historii choroby wywiad z pacjentem konsultacja z innym ośrodkiem rehabilitacyjnym testy standaryzowane Bostoński Test Badania Afazji Krakowska Neurolingwistyczna Bateria Diagnostyki Afazji Wskaźnik Zdolności Komunikacyjnych według Porcha Western Aphasia Battery (Zachodnia Bateria Afazji) test badania rozumienia w afazji Token Test poprawiony Token Test Bostoński Test Nazywania standaryzowane próbki językowe kolorowe tablice Ravena Ocena niestandaryzowana ocena mowy według procedury J. Szumskiej ocena języka według procedury kliniki Mayo ocena mowy według procedury A.R. Łurii pojedyncze słowa i zdania przygotowane przez terapeutę z uwzględnieniem możliwości pacjenta: a) dobieranie słów b) rozpoznawanie wśród jednego lub dwóch innych elementów polecenia dotyczące części ciała oraz innych elementów pytania wymagające odpowiedzi tak lub nie polecenia wspomagane gestem polecenia bez pomocy gestu wypowiedzi zautomatyzowane: a) liczenie do 20 b) wymienianie dni tygodnia c) wymienianie miesięcy kończenie zdań wypowiadanych przez badanego powtarzanie: a) pojedynczych słów b) zdań c) materiału ważnego dla chorego 197

6 logopedyczne nr 25 Monika Knapczyk Pisanie Funkcjonalne porozumiewanie się przepisywanie liter przepisywanie pojedynczych wyrazów pisanie nazwiska i adresu przepisywanie nazwiska i adresu kopiowanie prostych figur geometrycznych zapisywanie pojedynczych wyrazów pod dyktando przepisywanie tych samych wyrazów profil komunikacji funkcjonalnej możliwość porozumiewania się w sytuacjach dnia codziennego Źródło: Pąchalska (1999: ) Pierwszą techniką oceniającą zaburzenia mowy u chorego jest wywiad. Daje on informacje odnośnie do stanu pacjenta i powinien być uzupełniony nie tylko informacjami uzyskanymi bezpośrednio od chorego, ale również osób z jego najbliższego otoczenia. Przy pomocy podstawowych pytań związanych z wykształceniem, pracą, życiem codziennym, logopeda może uzyskać informacje o stanie sprawności językowych i komunikacyjnych, dynamice zaburzeń językowych i komunikacyjnych po incydencie neurologicznym, czy współwystępowaniu innych zaburzeń (fizjologicznych, motorycznych, emocjonalnych, poznawczych) (Panasiuk 2008: 258). Z kolei wśród standaryzowanych technik oceny zaburzeń językowych u chorych z afazją możemy wymienić Krakowską Neurolingwistyczną Baterię Diagnozowania Afazji (KNBDA M. Pąchalskiej, B.L.J. Kaczmarka i H., Knapika z 1995 r.). Głównym założeniem KNBDA jest: różnicowanie afazji z innymi zaburzeniami mowy, np. związanymi z zaburzeniami myślenia, pamięci itp., określenie rodzaju i głębokości afazji, określenie typu afazji w obrębie czterech modalności językowych (rozumienia, mówienia. czytania i pisania), ustalenie celów terapii poprzez wyznaczenie profilu zaburzonych i zachowanych funkcji, ocena wyników prowadzonej rehabilitacji, prognoza możliwości powrotu utraconych funkcji językowych (Pąchalska 1999: 163). 198 W skład KNBDA wchodzi 27 testów, dzięki którym możliwa jest ocena poszczególnych funkcji neurolingwistycznych oraz czynności umożliwiających sprawny przebieg procesów językowych. Możemy wymienić tutaj następujące testy: 1. Orientacja w czasie i przestrzeni (15 pkt), 2. Powtarzanie liczb jednocy-

7 Badanie zaburzeń komunikacji w afazji. Przegląd metod frowych (6 pkt), 3.Wskazywanie liczb jednocyfrowych (6 pkt), 4. Opowiadanie historyjki natychmiastowe (15 pkt), 5.Opowiadanie historyjki z opóźnieniem (15 pkt), 6. Powtarzanie zdań (15 pkt), 7. Wykonywanie poleceń (15 pkt), 8. Nazywanie (50 pkt), 9. Płynność mówienia wskazówki fonologiczne (15 pkt), 10. Płynność mówienia wskazówki semantyczne (15 pkt), 11. Opisywanie obrazka (29 pkt), 12. Powtarzanie sylab i wyrazów bezsensownych (10 pkt), 13. Rozumienie sylab, które po złączeniu stanowią wyrazy (10 pkt), 14. Pisanie zdania pod dyktando (4 pkt), 15. Czytanie wyrazów i zdań (27 pkt), 16. Ocena orientacji w układzie linii (30pkt), 17. Odczytywanie wskazań zegara (3 pkt), 18. Nastawianie zegara (3 pkt), 19. Ocena stosunków przestrzennych na mapie (15 pkt), 20. Ocena spostrzegania schematu ciała (20 pkt), 21. Ocena stosunków przestrzennych względem własnego ciała (5 pkt), 22. Dotykowa forma percepcji płaskich figur geometrycznych. Zestaw dla praworęcznych (10 pkt), 23. Układanki (26 pkt), 24. Rozumienie dowcipów (10 pkt), 25. Rozumienie przenośni (4 pkt), 26. Rozumienie absurdu i symbolu w rysunkach (8 pkt), 27. Planowanie własnego działania (5 pkt) (Pąchalska 1993: ). Dzięki punktowej ocenie poszczególnych funkcji możliwe jest szybkie wyodrębnienie mocnych (najmniej zaburzonych) i słabych stron pacjenta i zdiagnozowaniu jednego z czterech podstawowych typów afazji (dekodującej, kodującej, mieszanej i całkowitej) (Pąchalska 1993: 169). Kolejną techniką pozwalającą ustalić stan zaburzeń językowych u pacjenta z afazją jest Token Test, zwany również Testem Żetonów (1962). Test ten zawiera zestaw figur geometrycznych o różnych kolorach, wielkościach i kształtach. Zadaniem pacjenta jest wskazanie odpowiedniej figury. Stopień trudności poleceń dobierany jest do możliwości pacjenta. Chory za każde źle wykonane polecenie otrzymuje jeden punkt, zatem osoba bez zaburzeń otrzymuje 0 pkt. Oryginalna wersja Testu składa się z 62 poleceń. Za normę przyjmuje się wynik do 13 pkt. W wersji skróconej TT ma 39 poleceń. Przy pomocy tego testu możliwa jest ilościowa ocena wyłącznie zaburzenia rozumienia [www 3]. Wśród innych popularnie stosowanych testów afazji możemy wymienić Bostoński Test Nazywania (Boston Naming Test, 1983, Edith Kaplan, Harold Goodglass, Sandra Weintraub). Zadaniem pacjenta jest nazwać każdy z 60 obrazków związanych w większości z przedmiotami i czynnościami dnia codziennego. Dobór poszczególnych obrazków i ich liczby powinien być uzależniony od indywidualnych możliwości chorego. Przy pomocy BTN możemy zbadać zaburzenia nazywania u chorego oraz ocenić jego zdolności rozumienia i tworzenia wypowiedzi. Do zagranicznych, ale stosowanych również w Polsce, testów oceny rodzaju i poziomu afazji możemy zaliczyć jeszcze Kompleksowy Test Afazji (CAT The Comprehensive Aphasia Test). Test ten przeznaczony jest dla osób ze 199

8 logopedyczne nr 25 Monika Knapczyk zdiagnozowaną afazją. Jego zadaniem jest określenie poziomu występujących zaburzeń językowych, ocenienie sprawność funkcji poznawczych oraz (za pomocą Kwestionariusza Poziomu Niepełnosprawności) zbadanie wpływu afazji na funkcjonowanie pacjenta. W skład testu wchodzą materiały do badań zaburzeń języka, materiały do oceny sprawności funkcji poznawczych, Kwestionariusz Poziomu Niepełnosprawności badanej osoby oraz przewodnik, pozwalający stwierdzić przybliżone tempo pracy pacjenta w trakcie terapii (oczywiście wyłącznie na podstawie wczesnej oceny stanu językowego pacjenta). Ze względu na dużą liczbę zadań, CAT przeprowadza się podczas kilku sesji. Dzięki dużej liczbie zadań o różnym stopniu trudności CAT jako jeden z nielicznych na rynku testów pozwala terapeucie na bieżące monitorowanie postępów pacjenta [zob. Howart, Swinburn, Porter 2004]. Jednym z ostatnich testów afazji, który chciałabym omówić w tym artykule jest BAT Bilingual Aphasia Test, czyli Test do badania afazji u osób dwujęzycznych. Polska wersja składa się z następujących części: Części A wspólnej dla wszystkich języków; pytania są związane z: częstotliwością używania jednego z dwóch lub więcej języków, kolejnością poznania i posługiwania się znanymi językami, tempem nauki języka obcego. Części B związanej ze znajomością języka polskiego; w jej skład wchodzą zadania dotyczące: posługiwania się językiem polskim w domu, pracy, kontaktach ze znajomymi, umiejętności czytania w języku polskim określenie poziomu umiejętności, umiejętności pisania w języku polskim określenie poziomu umiejętności, badania mowy spontanicznej. Dzięki tej części badania logopeda może stwierdzić poziom zasobu słownictwa badanego, płynność mowy, poziom gramatyczny, rozumienie poleceń prostych i złożonych. Ponadto w BAT zawarte są zadania, dzięki którym można określić: 200 słuchowe rozróżnianie słów wskazywanie obrazka, którego nazwę chory usłyszy, rozumienie składni pacjent ma za zadanie dotknąć obrazka, który najlepiej oddaje sens czytanego przez terapeutę zdania, rozumienie tekstu słuchanego badany wysłuchuje opowiadania, a następnie odpowiada na pytania związane z usłyszanym tekstem, zdolność powtarzania słów oraz zdolność oceny, czy to co się usłyszy jest słowem,

9 Badanie zaburzeń komunikacji w afazji. Przegląd metod umiejętność liczenia w pamięci pacjent wykonuje w pamięci proste zadania arytmetyczne. Test BAT [www 2] został opracowany z myślą o pacjentach, którzy przed utratą zdolności językowych znali i posługiwali się co najmniej dwoma językami. Dzięki dostosowaniu pytań do któregoś z tych dwóch języków pacjent, który na skutek afazji utracił zdolność komunikowania się w jednym języku, może podjąć skuteczną terapię logopedyczną w języku, którym jest mu łatwiej się komunikować. Test ten dostosowany jest do użytkowników takich języków, jak: arabski, ormeński, bośniacki, brazylijski, portugalski, bułgarski, kantoński, kastylijski, kataloński, chorwacki, czeski, duński, holenderski, angielski, fiński, francuski, niemiecki, grecki, hebrajski, hinduski, węgierski, islandzki, włoski, japoński, koreański, kurdyjski, łotewski, litewski, palestyński, rosyjski, serbski, rumuński, somalijski, szwedzki, wietnamski, a z języków bardziej egzotycznych suahili czy urdu. Pomocną w ocenie mowy u osób z afazją może być książka Jadwigi Szumskiej pt. Metody badania afazji (1980). Publikacja ta, będąca wynikiem wieloletnich badań Zakładu Neurochirurgii Centrum Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej PAN, pod kierownictwem prof. dr Lucjana Stępnia, jest doskonałym materiałem pomocniczym do badań dla logopedów, psychologów czy neurologopedów zajmujących się zaburzeniami mowy o charakterze afazji. Książka składa się z dwóch części. Pierwsza część dotyczy przede wszystkim charakterystyki poszczególnych typów afazji. Z kolei druga jest materiałem do badań. Materiał ten, składający się z rysunków, liter i cyfr, pozwala wskazać i uporządkować objawy zaburzeń mowy oraz połączyć je z opisanymi w pierwszej części uszkodzeniami mózgu. W materiale badawczym uwzględniono: Badanie mowy opisowej, dialogowej oraz zautomatyzowanych ciągów słownych. Do badania wykorzystuje się gotowe obrazki i pytania związane z dniem codziennym, np. Jak się pan dzisiaj czuje? Co Pan jadł na śniadanie?; ciągi zautomatyzowane, tj. liczenie przez pacjenta od 1 do 20. Badanie powtarzania powtarzanie samogłosek i spółgłosek, sylab, prostych słów, trudnych słów, bezsensownych słów, powtarzanie zdań. Badanie nazywania nazywanie przedmiotów, przedmiotów o trudniejszej nazwie, czynności, nazywanie kolorów. Badanie rozumienia mowy wykonywanie prostych i złożonych poleceń, rozumienie konstrukcji gramatycznej zdania, nazw przedmiotów, trudnych zdań, nazw części ciała, nazw części twarzy, nazw części ciała zwierząt i części przedmiotów. 201

10 logopedyczne nr 25 Monika Knapczyk Badanie czytania czytanie liter, pojedynczych wyrazów, zdań, czytanie opowiadania, rozpoznawanie błędów w tekście pisanym. Badanie pisma pisanie liter, wyrazów, zdań, pismo spontaniczne. Badanie liczenia powtarzanie, rozumienie i nazywanie liczb oraz znaków działania, wykonywanie działań arytmetycznych, wykonywanie zadań matematycznych. Badanie orientacji przestrzennej orientacja w położeniu wskazówek zegara, orientacja w położeniu znaków, orientacja w mapie Polski. Badanie pamięci zapamiętywanie przedmiotów (bezpośrednio, z dystrakcją wzrokową, z dystrakcją słuchową). Badanie praksji praksja oralna, praksja rąk (zob. Szumska 1980). Jednym z nowszych kwestionariuszy do badań afazji jest Skala Oceny Dynamiki Afazji (SODA). Składa się ona z trzech części oceniających kolejno: rozumienie mowy, nadawanie mowy, nazywanie przedmiotów. Rozumienie mowy u badanego sprawdzane jest przez wykonywanie prostych poleceń, np. proszę zamknąć oczy; złożonych poleceń, np. proszę podnieść rękę i zamknąć oczy; poleceń wymagających rozumienia konstrukcji fleksyjnych zdań np. proszę lewą ręką dotknąć prawego ucha; wybór prawidłowej interpretacji znanych przysłów i metafor, np.»złota rączka«to: a) człowiek bardzo bogaty, b) człowiek umiejący wszystko zrobić, c) człowiek, który ma ręce ze złota. Z kolei umiejętność wypowiadania się badana jest przez umiejętność podania danych personalnych, wymienienia dni tygodnia, powtarzania prostych słów, zdań, odpowiedzi na proste pytania itp. Następnie pacjent nazywa wskazane przez specjalistę przedmioty (Puchowska- Florek, Książkiewicz, Nowaczewska2005: 40 41). Na podstawie badań przeprowadzonych przez Katedrę i Klinikę Neurologii Collegium Medicum im. L. Rydgiewicza w Bydgoszczy stwierdzono, że w ostrym okresie udaru mózgu do badania afazji można zastosować testy krótkie i łatwe w użyciu. Testami spełniającymi te kryteria, mającymi przy tym największą wartość diagnostyczną, okazały się skala SODA i Test FAST (Puchowska-Florek, Książkiewicz, Nowaczewska 2005: 40 41). 4. Metody i narzędzia terapii afazji 202 Istnieje wiele typów afazji, a co za tym idzie, jest również wiele metod ich terapii. Wybór konkretnej strategii terapeutycznej powinien być uzależniony od stanu zdrowia pacjenta, diagnozy logopedycznej czy warunków, w jakich będzie prowadzona terapia. Wśród metod terapii afazji wyróżniamy:

11 Badanie zaburzeń komunikacji w afazji. Przegląd metod Metody pobudzające (pośrednie) to metody stosowane w okresie występowania u chorego głębokich zaburzeń komunikacyjnych. Ich głównym celem jest wywołanie aktywności werbalnej. W pierwszym okresie choroby jest to mowa zautomatyzowana, która później ma przerodzić się w dobrowolne i kontrolowane zachowania językowe. W skład metod pobudzających wchodzą także metody stymulujące, opierające się na założeniu, że dobór poszczególnych treści powinien być podyktowany cechami osobowości, zainteresowaniami oraz potrzebami chorego. Podczas pracy tymi metodami można wykorzystywać różne źródła przekazu. Metody bezpośrednie polegające na ćwiczeniu tych czynności językowych, które zostały zaburzone (Panasiuk 2008: ). Zaburzenia mowy w przypadku afazji wymagają podjęcia natychmiastowej pracy terapeutycznej. Wybór metod i narzędzi terapeutycznych stanowi istotny element w skutecznej terapii każdego chorego. U wielu pacjentów z afazją zaburzenia mowy mają charakter długotrwały. Praca z logopedą musi więc być wsparta samodzielną pracą pacjenta w domu. Dzięki najnowszym pomocom logopedycznym, terapia gabinetowa może być wspomagana ćwiczeniami, które pacjent samodzielnie albo z pomocą najbliższych będzie mógł wykonywać w domu. Wśród obecnych na rynku pomocy logopedycznych warte polecenia są pozycje: K. Szłapa, I. Tomasik: Myślę, mówię, opowiadam. Materiały do ćwiczeń dla osób z afazją (2013) jest to zbiór ponad 300 kolorowych obrazków przedstawiających podstawowe przedmioty, miejsca, osoby, zwierzęta, cechy, czynności, a nawet relacje przestrzenne, przyczynowo- skutkowe czy historyjki obrazkowe; J. Żulewska, M. Nowis-Zalewska: Ćwiczenia dla osób z afazją. Formy gramatyczne. Część 1 i 2 (2015) zestaw ćwiczeń do stosowania prawidłowych form gramatycznych; K. Gabriel: Czytam. Rehabilitacja chorych z afazją (2012) zestaw ilustracji, etykiet oraz ćwiczeń. 5. Wnioski Badanie zaburzeń komunikacji w afazji to temat wciąż otwarty. Wraz ze wzrostem liczby badań dotyczących mowy pacjentów z afazją powstają coraz doskonalsze metody i środki pomocy dla chorych dotkniętych tego typu zaburzeniami mowy. Bieżące skale oceny i kwestionariusze są modyfikowane i dopasowywane do indywidualnych potrzeb i możliwości danego pacjenta. Dzięki wsparciu ze strony medycyny, nowoczesnej terapii logopedycznej i pomocy rodziny możemy w bardzo szybkim czasie zobaczyć pozytywne efekty terapii, 203

12 logopedyczne nr 25 Monika Knapczyk tj. usprawnienia mowy u afatyków. Dzięki bogatej ofercie pomocy logopedycznych do terapii afazji, terapia zaburzeń mowy może być wspierana przez samodzielną pracę pacjenta w domu, a co za tym idzie przynosić szybsze rezultaty. Bibliografia Gabriel K., 2012, Czytam. Rehabilitacja chorych z afazją, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków. Grabias S., 1994, Logopedyczna klasyfikacja zaburzeń mowy, Audiofonologia, t. VI, s Head H., 1926, Aphasia and Kindred Disorders of Speech, Cambridge University Press, Cambridge. Herzyk A., 1997, Taksonomia afazji. Kryteria klasyfikacji i rodzaje zespołów zaburzeń, Audiofonologia, t. X, s Howard D., Swinburn K., Porter G., 2004, Comprehensive Aphasia Test, Routledge Psychology Press, London. Jakobson R. (1989), W poszukiwaniu istoty języka, t. I, przeł. M.R. Mayenowa, PIW, Warszawa. Kaczmarek B.L.J. (1995), Mózgowa organizacja mowy, Agencja Wydawniczo-Handlowa AD, Lublin. Panasiuk J., 2008, Standard postępowania logopedycznego w afazji, Logopedia, nr 37, s Panasiuk J., 2013, Afazja a interakcja. Tekst. Metatekst. Kontekst, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin. Pąchalska M., 1993, Zaburzenia komunikacji u chorych z afazją [w:] Opuscula Logopaedica in honorem Leonis Kaczmarek, red. J. Bartmiński et al., Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin. Pąchalska M., 1999, Afazjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Puchowska-Florek M., Książkiewicz B., Nowaczewska M., 2005, Ocena przydatności wybranych skal i testów do oceny afazji u pacjentów w ostrym okresie udaru mózgu, Udar Mózgu, t. VII, nr 2, s Styczek I., 1983, Logopedia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Szłapa K., Tomasik I., 2013, Myślę, mówię, opowiadam. Materiały do ćwiczeń dla osób z afazją, Harmonia, Gdańsk. Szumska J., 1980, Metody badania afazji, PZWL, Warszawa. Żulewska J., Nowis-Zalewska M., 2015, Ćwiczenia dla osób z afazją. Formy gramatyczne, Część 1 i 2, Harmonia. [www 1] (dostęp: ). [www 2] (dostęp: ). [www 3] (dostęp: ). 204