Szanse i bariery w komercjalizacji wiedzy w branży chemicznej na przykładzie firmy ChemIn

Transkrypt

1 Szanse i bariery w komercjalizacji wiedzy w branży chemicznej na przykładzie firmy ChemIn Jedna z definicji komercjalizacji określa ten proces jako całokształt działań związanych z odpłatnym przenoszeniem wyników badań do praktyki gospodarczej. Innowacje można skomercjalizować przez sprzedaż wyników prac badawczo-rozwojowych (B+R), udzielenie licencji na wyniki prac B+R lub wniesienie wyników prac B+R do spółki w celu dalszego rozwoju wynalazku [1]. Warto podkreślić fakt, że komercjalizacja wiedzy nie jest tożsama z transferem wiedzy lub technologii. Transfer wiedzy powinien być narzędziem ułatwiającym praktyczne wdrożenie wynalazku, jako cel sam w sobie nie zapewnia powodzenia biznesowego. Komercjalizacja wiedzy powinna polegać na owocnym poszukiwaniu praktycznych zastosowań dla odkryć naukowych. Stroną poszukującą mogą być w równym stopniu autor wynalazku jaki i przedsiębiorca. Poszukiwania takie mogą również polegać na wspólnych działaniach wynalazcy oraz przedsiębiorcy, poprzez założenie firmy, której celem będzie komercjalizacja wiedzy. Możliwa jest również sytuacja, w której naukowiec staje się przedsiębiorcą, zakładając własną firmę. W teorii komercjalizacja wiedzy, jej udostępnienie do powszechnego stosowania praktycznego powinno być atrakcyjne zarówno dla naukowców, jak i przedsiębiorców. Rozwój gospodarki, oparty na innowacjach i wiedzy jest główną drogą, która może doprowadzić do sukcesu rozwojowego kraju i dołączenia do grupy zamożnych krajów wysoko rozwiniętych. Jednakże w praktyce stosunkowo rzadko spotykamy się z wdrożeniem wynalazku do praktyki gospodarczej. Spowodowane jest to istnieniem wielu barier, powodujących ograniczenia w komercjalizacji wiedzy, dzięki czemu wiele wspaniałych osiągnięć naukowych nie zostaje zrealizowanych w skali przemysłowej. Analizy potencjału rozwoju opartego na wiedzy i innowacjach pokazują niestety, że Polska znajduje się nie tylko na jednym z ostatnich miejsc wśród członków OECD i UE, ale również daleko w tyle za znajdującymi się na zbliżonym poziomie rozwoju gospodarkami większości krajów Europy Środkowej [2]. Zbyt niskie zainteresowanie gospodarki działaniami innowacyjnymi i komercjalizacją badań naukowych jest przedstawiane jako jeden z kluczowych aspektów wpływających na taką sytuację. W rzeczywistości mamy do czynienia z wieloma czynnikami ograniczającymi komercjalizację wiedzy. Bariery te wynikają zarówno z bilateralnego charakteru współpracy, jak i również z ograniczeń finansowych. Strona 1

2 Bariery rozwoju rynku badań naukowych w Polsce można przedstawić następująco [2]: 1. Brak zainteresowania przedsiębiorców innowacjami. 2. Niski rozwój kultury innowacyjności oraz niewielkie doświadczenie w zakresie współpracy biznesu z nauką. 3. Zagraniczne centra podejmowania decyzji w większości dużych firm. 4. Słaby rozwój rynków finansowych w sferze finansowania innowacji. 5. Mała atrakcyjność strony podażowej, słabość mechanizmu transmisji, brak odpowiednio skutecznej polityki regulacji rynku. 6. Niewielkie zainteresowanie materialne wynalazców komercjalizacją. 7. Brak doświadczeń i umiejętności współpracy z biznesem. 8. Brak jasnych zasad rozliczania kosztów i dochodów z komercjalizacji w instytucjach naukowych. 9. Wewnętrzne mechanizmy blokujące w instytucjach naukowych. 10. Dostępność miękkiego finansowania i brak przymusu dla poszukiwania długookresowych dochodów z komercjalizacji. 11. Spadek jakości kapitału ludzkiego w instytucjach naukowych. Głównym partnerem w procesie komercjalizacji wiedzy dla przedsiębiorców są uczelnie wyższe i duże ośrodki naukowe. Zgodnie z wynikami badań przeprowadzonych w 2010 roku, specjalizacje naukowe Dolnego Śląska koncentrują się na czterech obszarach naukowych. Są to nauki medyczne i biologiczne, nauki chemiczne, informatyka i komunikacja oraz matematyka i fizyka. W ramach nauk chemicznych wymieniane są inżynieria chemiczna i procesowa, inżynieria materiałowa oraz nanotechnologie. Potencjał nauk chemicznych objawia się zarówno w stosunkowo dużej liczbie krajowych projektów badawczych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, wydawanych przez dolnośląskich naukowców publikacjach, jak i aktywności regionalnych jednostek naukowych w projektach międzynarodowych (tu przede wszystkim inżynieria materiałowa i nanotechnologie). Prym w zakresie aktywności w tej dziedzinie wiedzie Politechnika Wrocławska. Na potencjał naukowy regionu w tym obszarze składa się również długa lista laboratoriów badawczych przystosowanych do nauk chemicznych [3]. Wyższe szkoły we Wrocławiu coraz częściej nawiązują współpracę ze światem biznesu. Współpraca ta pozwala z jednej strony na dostosowanie programów nauczania do wymogów rynku pracy, dzięki czemu przedsiębiorstwa zyskują dobrze przygotowanych do pracy młodych pracowników. Z drugiej natomiast polega na podejmowaniu wspólnych projektów w oparciu o bazę techniczną firm i zaplecze naukowe uczelni [4]. Współpracę nauki z przedsiębiorcami promują również projekty unijne. Przedsiębiorcy aplikujący o wsparcie funduszy unijnych otrzymują Strona 2

3 dodatkowe punkty przy ocenie wniosków projektowych, jeśli ujmują one współpracę z uczelniami wyższymi. Podobne kryteria oceny stosowane są wobec uczelni, które w ramach proponowanych projektów uwzględniają udział przedsiębiorców oraz komercjalizację uzyskanych osiągnięć naukowych. Uczelnie wyższe mogą również liczyć na pomoc licznych ośrodków wspierających. Jednym z nich jest Dolnośląski Ośrodek Transferu Wiedzy i Technologii (DOTWIT), którego pracownicy zajmują się usprawnieniem relacji między uczelniami, a przedsiębiorstwami w zakresie przepływu informacji i technologii. Ma on przyczyniać się do rozwoju innowacyjności i konkurencyjności regionu Dolnego Śląska. Celem współpracy jest polepszenie innowacyjności w branży chemicznej i biotechnologicznej, poprzez m.in. wspólne uczestnictwo w programach badawczorozwojowych, współpracę w zakresie usług doradztwa technologicznego, upowszechnianie wyników osiągniętych na podstawie prowadzonych prac badawczo-rozwojowych, wspólne działania zmierzające do wdrożenia w praktyce wyników tych prac, współpracę w zakresie organizacji praktyk studenckich i doktoranckich oraz dostosowanie programu edukacyjnego do realiów rynku pracy [5]. We Wrocławiu istnieją również wyspecjalizowane ośrodki naukowo-badawcze ściśle współpracujące z przedsiębiorstwami. Wrocławskie Centrum Badań i Rozwoju EIT+ jest unikalnym przedsięwzięciem łączącym badawczo-naukowy potencjał dolnośląskiego środowiska akademickiego. Centrum jest największym tego typu ośrodkiem w Polsce, udostępniającym swoje laboratoria, sprzęt i możliwości badawcze przystosowane do przeprowadzania najbardziej zaawansowanych projektów naukowych. Akcjonariuszami EIT+ są największe wrocławskie uczelnie oraz gmina Wrocław [6]. Inną formą współpracy uczelni wrocławskich z gospodarką są klastry zawarte między uczelniami a przedsiębiorstwami, pod hasłami: innowacyjność, współpraca, efektywność. Tworzy się je, aby zapewnić firmom wchodzącym na rynek przewagę nad firmami konkurencyjnymi poprzez dostęp do nowych technologii w oparciu o instytuty badawcze, udział w pracy uczelni wyższych, poparcie współpracujących instytucji lokalnych, samorządów oraz innych firm wchodzących w skład danego klastra. Przykładem takiego klastra jest NutriBioMed, funkcjonujący na terenie Wrocławskiego Parku Technologicznego. Wśród celów Klastra są rozwój i wdrażanie nowych technologii poprzez współpracę i realizację nowych projektów wdrożeniowych i inwestycyjnych oraz wspieranie członków poprzez transfer wiedzy z ośrodków akademickich do jednostek gospodarczych. W jego skład wchodzi 8 uczelni wyższych, 3 instytucje otoczenia biznesu oraz 43 firmy [7]. W 2007 powołano Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (NCBiR) jako agencję wykonawczą Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego realizującą zadania z zakresu polityki naukowej, naukowo-technicznej i innowacyjnej państwa. NCBiR realizuje Program Badań Stosowanych będący horyzontalnym programem wsparcia sektora nauki i sektora Strona 3

4 przedsiębiorstw w zakresie badań z różnych dziedzin nauki oraz branż przemysłu. Obszary objęte Programem to między innymi nauki chemiczne. Wyniki projektów badawczorozwojowych objętych Programem Badań Stosowanych, charakteryzujące się innowacyjnością oraz znaczącym potencjałem komercjalizacyjnym, mogą być podstawą do kontynuowania prac w ramach Programu INNOTECH. Program ten umożliwia pozyskanie dofinansowania badań przemysłowych i prac rozwojowych oraz działań, których celem jest przygotowanie wyników fazy badawczej do zastosowania w działalności gospodarczej [8]. Istnieją również inne organizacje wpierające współpracę uczelni wyższych i przedsiębiorców. Dolnośląski Park Innowacji i Nauki jest instytucją okołobiznesową, którego głównym celem jest komercjalizacja badań naukowych. DPIiN zajmuje się problemami innowacyjnych rozwiązań i technologii, i ich implementacji w dolnośląskich firmach [9]. Jako wspólna inicjatywa Politechniki Wrocławskiej, Politechniki w Stuttgarcie oraz Politechniki Londyńskiej powstało Wrocławskie Centrum Transferu Technologii (WCTT) uzupełniając lukę pomiędzy środowiskiem akademickim, a biznesem. WCTT wspiera innowacje w przemyśle i pełni rolę Regionalnego Punktu Kontaktowego europejskich programów badawczych [10]. Istotnym wsparciem komercjalizacji wiedzy, mającej swoje źródła na Uczelniach Wyższych są dodatkowo możliwości tworzenia spółek typu spin-off oraz spin-out. Działalność typu spin-off jest to nowa firma, która powstała w drodze usamodzielnienia się pracownika wyższej uczelni, wykorzystującego w tym celu intelektualne zasoby macierzystej uczelni. Przedsiębiorstwa spin-off posiadają niezależny charakter od organizacji macierzystej. Działalność typu spin-out jest to nowe przedsiębiorstwo, które zostało założone przez pracownika wyższej uczelni, wykorzystując w tym celu intelektualne oraz materialne zasoby macierzystej uczelni. Firmy spin-out pozostają kapitałowo lub operacyjnie powiązane z uczelnią. Wszystkie wymienione powyżej działalności, promujące wdrażanie wynalazków do praktyki gospodarczej w dużych ośrodkach naukowych, wskazują istnienie głównej bariery w komercjalizacji wiedzy dla tego typu mikroprzedsiębiorstw, jakim jest ChemIn. Założona z inicjatywy doktorów nauk chemicznych Politechniki Wrocławskiej w 2008 roku firma nie posiadała powiązania z wyższą uczelnią. Dodatkowo nie było to typowe przedsięwzięcie rodzaju spin-off, ponieważ przedsiębiorstwo nie wykorzystywało intelektualnych zasobów Politechniki Wrocławskiej. Założyciele firmy ChemIn swój pomysł na biznes oparli na możliwości rozwoju w dziedzinie B+R, działając na rzecz innych przedsiębiorstw lub jednostek naukowych. Chodziło głównie o wykorzystanie własnego potencjału intelektualnego oraz wiedzy w obszarze opracowywania nowych technik badawczych, wsparcia technicznego oraz wdrażania nowoczesnych formulacji z zakresu chemii przemysłowej i kosmetycznej. Z powodu braku powiązań z uczelnią wyższą, firma Strona 4

5 ChemIn ma bardzo utrudnione możliwości podejmowania starań o wsparcie dla swoich projektów B+R. Komercjalizacja wiedzy wiąże się z dużymi inwestycjami finansowymi, a dostęp do programów krajowych (np. NCBiR) lub unijnych uwarunkowany jest wieloma barierami, które dla mikroprzedsiębiorstw mają decydujące znaczenie w szansach pozyskania pomocy w komercjalizacji wiedzy. Jedną z takich barier jest promowanie wielostronnej współpracy, gdzie najlepiej oceniane są projekty skupiające wielu kooperantów, zarówno będących ośrodkami naukowymi, jak i przedsiębiorcami. W tej sytuacji preferowane będą duże uczelnie i firmy. Związane jest to również z tym, że duże organizacje, o dużym potencjale finansowym i infrastrukturalnym, mogą w większym stopniu zapewnić powodzenie w poszukiwaniu praktycznych zastosowań dla odkryć naukowych. W samym procesie pozyskiwania partnerów do wspólnych projektów często istotną rolę odgrywa postrzegana reputacja źródła wiedzy. Dużo trudniej mikroprzedsiębiorcy jest być odbieranym jako ekspert, co daje dodatkową gwarancję wiarygodności wnoszonej innowacji lub własności intelektualnej. Duże ośrodki naukowe i uczelnie wyższe swą reputację mogą umacniać poprzez publikacje naukowe, również w specjalistycznych czasopismach o zasięgu międzynarodowym. Firmy takie jak ChemIn opinię eksperta kreują głównie na drodze rekomendacji swoich klientów, reklamę oraz w ograniczonym stopniu poprzez zamieszczanie artykułów i opracowań w publikacjach o zasięgu lokalnym lub krajowym. Drugą z barier uzyskania wsparcia dla komercjalizacji wiedzy w oparciu o programy pomocowe jest konieczność zaangażowania własnych środków finansowych. Aspekt ten jest istotny szczególnie w początkowym okresie działalności firmy, kiedy w większości przypadków zyski przedsiębiorstwa są znikome. Programy krajowe lub unijne udzielają wsparcia finansowego tylko częściowo pokrywającego całkowite koszty związane z komercjalizacją. Przy stosowaniu preferencyjnych warunków dla mikroprzedsiębiorstw, zazwyczaj wielkość dofinansowania nie przekracza 80% kosztów. Pomimo tak znacznej pomocy, podczas chęci realizacji dużych projektów B+R z planowanym wdrożeniem rozwiązania w praktyce, suma koniecznych do poniesienia wydatków własnych często przekracza możliwości finansowe przedsiębiorstwa. Pomocy w zakresie zapewnienia środków własnych na podjęcie projektu firmy poszukują również w instytucjach bankowych, jednakże warunki udzielania kredytów na innowacje są obłożone licznymi warunkami, których mikroprzedsiębiorstwa mogą nie spełniać. Ponadto w początkowym etapie działalności małe firmy często nie dysponują nawet środkami trwałymi, mogącymi być zabezpieczeniem dla banków. Innymi dodatkowymi obszarami zawiązanymi z korzystaniem z programów pomocowych i wymagającymi nakładów własnych środków finansowych są doradztwo oraz pomoc w sporządzaniu wniosków projektowych. Prawidłowe sporządzenie wniosku może decydować o zaakceptowaniu projektu i otrzymaniu dofinansowania. Istnieją wyspecjalizowane podmioty zajmujące się pomocą w sporządzaniu wniosków, ale wydatki związane z tą usługą Strona 5

6 (uzależnione od wartości dochodzonej pomocy) mogą stanowić istotne koszty dla przedsiębiorcy starającego się o dotację, tym bardziej, że konieczne jest ich poniesienie bez wpływu na końcowy efekt złożenia wniosku. W przypadku doradztwa w zakresie transferu technologii lub innowacji sytuacja przedstawia się bardziej korzystnie dla małych firm, ponieważ wiele instytucji świadczących takie usługi działa w oparciu o programy unijne i koszty są najczęściej objęte pomocą de minimis, co umożliwia na bezpłatne korzystanie z takich świadczeń. Pomimo istnienia wspomnianych barier dla działalności mikroprzedsiębiorstw w zakresie komercjalizacji wiedzy, istnieją szanse na zakończone sukcesem poszukiwania praktycznych zastosowań dla odkryć naukowych lub wdrożenia własności intelektualnej. Pierwszym ważnym krokiem jest zapewnienie sobie odpowiedniej infrastruktury. W przypadku firmy ChemIn kluczowe okazało się skorzystanie z usług Dolnośląskiego Akademickiego Inkubatora Przedsiębiorczości (DAIP), działającego na terenie Wrocławskiego Parku Technologicznego, do którego ChemIn przystąpił w roku Wizją DAIP jest umożliwienie kreatywnym, ambitnym i posiadającym innowacyjne pomysły przedstawicielom środowiska akademickiego założenia własnej firmy przez stwarzanie specjalnych warunków organizacyjno-technicznych, by po okresie inkubacji mogli już samodzielnie funkcjonować na rynku. Warto podkreślić, że DAIP został uznany za zwycięzcę międzynarodowego konkursu na najlepszy naukowy inkubator 2013 w kategorii zwrot z inwestycji publicznych. Głównymi celami DAIP są [11]: 1. Promocja i podniesienie poziomu wiedzy z zakresu przedsiębiorczości na wyższych uczelniach Wrocławia 2. Ułatwienie komercyjnego wykorzystania dorobku intelektualnego wyników prac badawczych i rozwojowych realizowanych na wyższych uczelniach Wrocławia 3. Tworzenie trwałych, wysokowartościowych miejsc pracy poprzez wspieranie zakładania i rozwoju firm prowadzonych przez studentów, doktorantów, absolwentów i pracowników wyższych uczelni Wrocławia Istotną dla firmy ChemIn, nie umniejszając korzystnych warunków organizacyjnotechnicznych oferowanych przez DAIP, była lokalizacja Inkubatora na terenie Wrocławskiego Parku Technologicznego (WPT). WPT jest siedzibą racjonalizatorskich przedsiębiorstw i świadczy usługi badawcze [12]. W 2009 roku WPT podpisał umowę na stworzenie kompleksu biurowego i zaplecza badawczego Innopolis Wrocław, w którym innowacyjne firmy mogą przeprowadzać badania, projekty, eksperymenty oraz działania implementacyjne i produkcyjne. W ramach Wrocławskiego Parku Technologicznego w styczniu 2014 r. rozpoczął działalność Fundusz Discovery, w ciągu dwóch lat zainwestuje Strona 6

7 ponad 10,5 mln zł w nowopowstałe spółki m.in. z branży biotechnologicznej, medycznej, ochrony środowiska, chemicznej oraz IT. Dzięki udzielaniu pomocy de minimis WPT obniża barierę związaną z koniecznością ponoszenia inwestycji wysokiego ryzyka na infrastrukturę techniczną. Działalność wielu firm z branży chemicznej i biotechnologicznej, nie wykluczając firmy ChemIn, nie byłaby możliwa bez dostępu do odpowiedniego sprzętu badawczego znajdującego się na terenie Laboratorium Prototypowni Chemii i Biotechnologii Wrocławskiego Parku Technologicznego. Od początku swojej działalności firma ChemIn korzysta z pomocy de minimis na działalność badawczo-rozwojowa związaną z opracowywaniem nowych technik badawczych oraz nowoczesnych formulacji z zakresu chemii przemysłowej i kosmetycznej. Działając na terenie WPT i mając dostęp do oferowanej infrastruktury badawczo-pomiarowej, firma ChemIn rozwinęła swoje dwa główne obszary działań: - działalność usługowa dotycząca analityki chemicznej, obejmująca wykonywanie analiz w zakresie identyfikacji oraz oznaczania związków chemicznych w produktach chemii kosmetycznej, farmaceutycznej, przemysłowej i innych; analizy podstawowe - działalność B+R, obejmująca opracowywanie metodyki analitycznej oraz realizację projektów badawczych z zakresu produktów chemii gospodarczej, kosmetycznej, przemysłowej, samochodowej, suplementów diety. Wrocławski Park Technologiczny, skupiając wiele innowacyjnych firm, stwarza również bardzo dobre warunki do wzajemnej współpracy i rozwoju. Ideę zakreślonego na szeroką skalę współdziałania oddaje Klaster NutriBioMed, który obszarem swojej działalności obejmuje wysokie technologie w przetwórstwie żywności i procesy biotechnologiczne, nutraceutyki, preparaty biomedyczne. W jego skład wchodzą 54 podmioty. Firma ChemIn przystąpiła do Klastra w roku W ramach projektu realizowanego z Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, działanie 5.1., na terenie Wrocławskiego Parku Technologicznego powstała innowacyjna linia technologiczna, z której uczestnicy Klastra mogą korzystać na preferencyjnych warunkach. Dzięki dostępowi do prototypowej linii technologicznej firma ChemIn zyskuje możliwość praktycznego wdrażania opracowywanych formulacji, a także ma możliwość rozszerzyć zakres oferowanych usług. Zaowocowało to realizacją projektu dla Akademii Medycznej w Łodzi dotyczącego przygotowania preparatów polifenolowych pochodzenia roślinnego o właściwościach przeciwpłytkowych i kardioprotekcyjnych, mających znaleźć zastosowanie w suplementach diety. Firma ChemIn zabiegała również o wsparcie projektów B+R w lokalnych ośrodkach wspierających komercjalizację badań naukowych. Pomoc taką znalazła w Agencji Rozwoju Strona 7

8 Regionalnego ARLEG S.A. w Legnicy realizującej projekt Akcelerator innowacji w oparciu o potencjał naukowy i gospodarczy Dolnego Śląska. W ramach projektu wspierany był rozwój gospodarczy regionu inicjując i realizując projekty wspomagające lokalną przedsiębiorczość. Realizowany projekt skierowany jest w szczególności do innowatorów osób posiadających nowatorskie pomysły lub rozwiązania, na bazie których chcą rozwinąć działalność gospodarczą. Projekt współfinansowany jest przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka Działanie 3.1 Inicjowanie działalności innowacyjnej. Jego celem jest zwiększenie liczby przedsiębiorstw na Dolnym Śląsku działających w oparciu o innowacyjne rozwiązania [13]. Firma ChemIn zgłosiła wniosek na komercjalizację pomysłu polegającego na wprowadzeniu na rynek prostego w aplikacji płynu służącego do hydrofobizacji powierzchni z wykorzystaniem nanotechnologii. Przedsięwzięcie spotkało się z zainteresowaniem ze strony ARR ARLEG, przeszedł przez etap preinkubacji, ostatecznie jednak nie został zatwierdzony plan utworzenia nowej spółki, mającej na celu komercjalizację koncepcji. Dla sektora mikro, małych oraz średnich przedsiębiorstw oferowane są również programy powstałe w oparciu o projekt Kapitał Ludzki Narodowa Strategia Spójności, współfinansowany ze środków Unii Europejskiej. Główną korzyścią dla przedsiębiorcy jest uzyskanie na czas określony pracownika posiadającego unikalną wiedzę. Współpraca przedstawicieli sfery nauki z reprezentantami biznesu może wygenerować korzyści w postaci stworzenia i wdrożenia innowacyjnego rozwiązania, dzięki czemu firma zyskuje na konkurencyjności i ma możliwość uzyskania przewagi w swojej branży. W ramach projektów Kluczowy Stażysta oraz Staż Sukcesem Naukowca, organizowanych przez Poznański Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości (PAIP), firma ChemIn we współpracy z naukowcami z Politechniki Wrocławskiej i Uniwersytetu Wrocławskiego opracowała samoemulgujące formulacje kosmetyczne na bazie składników naturalnych o właściwościach łagodzących, mogących wspomagać leczenie zmian skórnych. Szansą dla mikroprzedsiębiorstw w zakresie rozwoju kadr są również staże organizowane przez Urzędy Pracy, programy współfinansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Podsumowując, mikroprzedsiębiorstwa takie jak firma ChemIn, mają szanse na zakończoną sukcesem komercjalizację swoich innowacyjnych pomysłów, korzystając z wielu form pomocy dostępnych w otoczeniu biznesowym. Wykorzystując oferty inkubatorów, parków technologicznych oraz agencji wspierania biznesu mają szansę z powodzeniem przezwyciężać bariery związane z ograniczeniami finansowymi, brakiem własnej infrastruktury organizacyjno-technicznej oraz badawczej i ograniczonymi zasobami ludzkimi. Strona 8

9 1. Przewodnik. Komercjalizacja B+R dla praktyków, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa Witold M. Orłowski, Warszawa, lipiec 2013, Komercjalizacja badań naukowych w Polsce. 3. Regionalna Strategia Innowacji dla Województwa Dolnośląskiego na lata , Wrocław Realizacja projektów badawczych i rozwojowych. Vademecum B+R, Warszawa Strona 9