Wybrane zjawiska pamięci autobiograficznej: Efekt reminiscencji (reminiscence effect /

Transkrypt

1 Sabina Hajdas i Krystian Barzykowski Wybrane zjawiska pamięci autobiograficznej: Efekt reminiscencji (reminiscence effect / reminiscence bump) Efekt reminiscencji (zwany również efektem wybrzuszenia) to zjawisko występujące w pamięci autobiograficznej (Bohn i Berntsen, 2011; Rubin, Wetzler i Nebes, 1986). Polega ono na tym, iż wspomnienia z pewnego okresu pamiętane są znacznie lepiej, niż mogłoby to wynikać z tendencji do zapominania informacji wraz z upływem czasu (Maruszewski, 2005). Innymi słowy, zazwyczaj znacznie lepiej pamiętamy pewne określone okresy swojego życia (najczęściej z bardziej odległej przeszłości), niż inne (mniej odległe w przeszłości; Glück i Bluck, 2007; Jannsen i Murre, 2008; Janssen, Rubin i Conway, 2012). Jak sugerują wyniki badań (Janssen, Chessa i Murre, 2003), wydarzenia z okresu dojrzewania i wczesnej dorosłości są znacznie lepiej pamiętane i częściej przypominane, niż okresy następujące po nich (a więc w stosunku do czasu badania mniej odległe w czasie). Tego rodzaju nadreprezentacja wspomnień autobiograficznych dotyczy w szczególności zdarzeń, które miały miejsce miedzy 10 a 30 rokiem życia (Rubin, Rahhal i Poon, 1998). Co więcej, badania przeprowadzone na próbie dwóch tysięcy osób wykazały, że wiek na który przypada największa liczba wspomnień różni się u kobiet i mężczyzn (Janssen, Chessa i Murre, 2005). W przypadku kobiet, największa liczba wspomnień dotyczy okresu pomiędzy 13 a 14 rokiem życia. W przypadku mężczyzn natomiast, wspomnienia są nieco świeższe, i najczęściej dotyczą one okresu między 15 a 18 rokiem życia (Janssen i in., 2005) 1. 1 W niektórych badaniach obserwuje się również wcześniejszy wiek z jakiego pochodzi największa liczba wspomnień, sięgający nawet okresu między 6 a 10 rokiem życia (Janssen i in., 2011). Tak znaczące różnice mogą wynikać z rozbieżności w metodach stosowanych w różnorodnych badaniach. I tak, gdy jako przykład używane jest wspomnienie z dzieciństwa, osoby badane przypominają sobie zazwyczaj więcej zdarzeń z tego okresu życia (Rubin i Schulkind, 1997). Natomiast gdy podczas badania przytaczana jest sytuacja, która miała miejsce w niedalekiej przeszłości, osoby badane przywołują wspomnienia o dziesięć lat starsze (Janssen i in, 2011).

2 Pomimo nadreprezentacji wspomnień z okresu reminiscencji, ich charakterystyki fenomenologiczne są porównywalne do charakterystyk wspomnień z innych okresów życia. Na przykład, wyniki badań pokazują, że nie różnią się one istotnie między sobą zarówno pod względem emocjonalnego charakteru, ważności (Conway i Haque, 1999; Janssen i Murre, 2008; Maki i Naka, 2006; Rubin i Schulkind, 1997), wyrazistości (tj. tego jak są żywe i wyraźne), jak również stopnia w jakim dotyczą wątków relacyjnych (Janssen i in., 2011). Warto zauważyć, że brak różnic w tym zakresie może wiązać się z charakterystycznym dla pamięci autobiograficznej zjawiskiem zapominania wraz z upływem czasu emocjonalnych aspektów wspomnień (Janssen i in, 2011) 2. Wydaje się, że efekt reminiscencji jest zjawiskiem uniwersalnym i występuje niezależne od kontekstu kulturowego (Conway i in., 2005). Na przykład, badania przeprowadzone z udziałem osób z Japonii, Chin, Bangladeszu, Anglii i Stanów Zjednoczonych wykazały występowanie w różnych kulturach podobnego rozkładu wspomnień w ciągu życia (Conway i in., 2005). Obserwowane różnice natomiast dotyczą zazwyczaj treści wspomnień, na przykład, w kulturach zróżnicowanych pod względem charakteru Ja (niezależne vs. współzależne, zob. Markus i Kitayama, 1991). Przejawia się to chociażby tym, iż Amerykanie (Ja niezależne) częściej przywołują wspomnienia indywidualnego doświadczenia, dotyczące ich samych (emocji, roli itp.), podczas gdy wspomnienia osób pochodzących z Chin (Ja współzależne) w większym stopniu odnoszą się do wydarzeń i interakcji społecznych (Wang, 2008; Wang i Conway, 2004). Według Conwaya i Jobson (2012), kultury te różnią się tylko pod względem dominacji aspektu relacyjnego lub autonomicznego struktury Ja. Z tego też powodu, różnice te wskazują na 2 Jest to tak zwane zjawisko blednięcia afektywnego (fading effect, Walker, Vogl i Thompson, 1997), polegające na tym, że wraz z upływem czasu, wspomnienia autobiograficzne w trakcie retrospektywnej oceny ich własności fenomenologicznych, są spostrzegane jako mniej: negatywne i intensywne emocjonalnie. Z tego też powodu, przynajmniej w przypadku osób starszych, wspomnienia autobiograficzne z czasem są oceniane jako bardziej pozytywne (np. Field, 1981; Kennedy, Mather i Carstensen, 2004; Levine i Bluck, 1997; Schlagman i in, 2006).

3 zależność treści wspomnień od specyfiki danej kultury i występującej w niej orientacji na siebie bądź na grupę (Conway i in., 2005). Ponadto, w badaniach obserwowane są również różnice w wieku samych wspomnień. Osoby z dominującym Ja niezależnym potrafią przywołać wspomnienia z wcześniejszego okresu życia w porównaniu z osobami z dominującym Ja zależnym (Chasiotis, Bender, Kiessling i Hofer, 2010). Osoby ze Stanów Zjednoczonych przytaczają również więcej zdarzeń z okresu bycia nastolatkiem, podczas gdy osoby z Japonii przypominają sobie więcej faktów z trzeciej dekady swojego życia (Janssen i in., 2005). Mimo że nie jest to właściwy przedmiot niniejszego opracowania, to tego typu zależności obserwowane w badaniach nad pamięcią autobiograficzną (Jobson i O'Kearney, 2008; Wang, 2008; Wang i Conway, 2004) są warte zasygnalizowania, szczególnie w zakresie refleksji nad możliwością generalizacji wyników badań na całą populację. Warto w tym miejscu nadmienić, iż w badaniach pamięci autobiograficznej często stosowana jest technika słów wskazówek Crovitza i Schiffmana (1974), która powstała w oparciu o opracowaną przez Galtona (1879) metodę swobodnych skojarzeń (Rubin i in., 1998). W skrócie, zadaniem osób badanych jest przywoływanie wspomnienia w odpowiedzi na daną wskazówkę słowną (np. Barzykowski i Staugaard, 2016, 2017; Janssen i in., 2005; Jansen, Rubin i Jacques, 2011). Na przykład, po usłyszeniu słowa jezioro, może zostać przywołane wspomnienie związane z zimowym łowieniem ryb (Maruszewski, 2005). Dzięki temu, w kolejnym etapie możliwe jest określenie okresu życia z którego pochodzi zdarzenie opisane we wspomnieniu (Maruszewski, 2005). Metoda Crovitza i Schiffmana umożliwia dostęp do większej liczby wspomnień niż techniki opierające się na swobodnym przypominaniu (Maruszewski, 2005). Z tego też powodu, technika ta wykorzystywana jest najczęściej do pomiaru efektu reminiscencji we wspomnieniach autobiograficznych (Koppel i Berntsen, 2014). Inną metodą stosowaną przy badaniu efektu reminiscencji jest, koncentrującą się na istotności lub znaczeniu wydarzeń metoda ważności wspomnień (Koppel

4 i Berntsen, 2014). Badani proszeni są w niej o ponumerowanie ważnych wydarzeń, które miały miejsce w ich życiu (Glück i Bluck, 2007; Haque i Hasking, 2010), przez co metoda ta wykorzystywana jest do oceny stopnia ważności zdarzeń prywatnych i publicznych (Rubin i Berntsen, 2003). Dzięki łączeniu zróżnicowanych metod badawczych, efekt reminiscencji został zaobserwowany w różnych obszarach. Oprócz nasilonego występowania wspomnień autobiograficznych z okresu wczesnej adolescencji, wskazuje się także na wzrost preferencji dotyczących książek, muzyki i filmów, które pochodzą właśnie z tego okresu życia (Rubin in., 1998). Według badaczy (Rubin i in., 1998) może to wynikać z cechującego osoby dorosłe podejmowania wzmożonych prób zrozumienia danej dziedziny sztuki. Inne prawdopodobne wyjaśnienie zostało zainspirowane badaniami Holbrooka (1993), który mierzył preferencje dotyczące piosenek powstałych w różnych latach. Za przyczynę większego upodobania utworów popularnych we wczesnej dorosłości, uznał on nostalgię rozumianą jako tęsknotę za przeszłością lub umiłowanie działalności przypadającej na ten czas (Holbrook, 1993). Kolejny nieoczekiwany obszar w którym przejawia się efekt reminiscencji dotyczy spostrzeganej ważności zdarzeń publicznych i prywatnych (Rubin, 1998). Według Conway (1997) tożsamość polityczna każdego pokolenia kształtowana jest przez wydarzenia, które mają miejsce w jego wczesnej dorosłości. W badaniach polegających na wymienieniu jednego lub dwóch ważnych wydarzeń o zasięgu narodowym lub światowym, Schuman i Scott (1989) zaobserwowali, że za ważne uznawane są zdarzenia polityczne, które miały miejsce pod koniec okresu nastoletniego lub na początku trzeciej dekady życia (Schuman i Scott, 1989). Pamięć istotnych zdarzeń publicznych była badana również przez Janssena, Murrego i Meetera (2008) za pomocą internetowych pytań otwartych i wielokrotnego wyboru, które dotyczyły istotnych zdarzeń przypadających na okres ponad pięćdziesięciu lat. Zarówno w wariancie rozpoznawania (uczestnicy mieli rozpoznać poprawną odpowiedź

5 spośród kilku zaprezentowanych) jak i odtwarzania (uczestnicy odpowiadali na pytania otwarte), osoby badane wykazywały większą poprawność w odniesieniu do zdarzeń, które miały miejsce pomiędzy 10 a 25 rokiem życia, niż w przypadku wydarzeń wcześniejszych (poniżej 10 roku życia) lub późniejszych (powyżej 25 roku (Janssen i in., 2008). O tym, że efekt reminiscencji ma charakter uniwersalny świadczą również wyniki badań w których prowadzi się porównania między zdrowymi osobami starszymi a tymi, które chorują na Alzheimera (Fromholt i Larsen, 1992). Choć obserwuje się w nich różnicę w liczbie przywołanych wspomnień (18 vs. 8 odpowiednio w pierwszym i drugim przypadku), to wspomnienia te nie różnią się między sobą pod względem okresu życia, z którego pochodzą. Zarówno w przypadku osób zdrowych jak i chorujących na Alzhimera, największa liczba wspomnień przypada na etap wczesnej dorosłości (Fromholt i Larsen, 1992). Podobne efekty zaobserwowano również w badaniach Fitzgeralda (1996), który prosił osoby badane z dwóch grup wiekowych (tj i 60-76) o wymienienie czterech wspomnień, które miałyby się znaleźć w książce opisującej ich życie. W obydwu grupach wiekowych wymieniono znacząco więcej wspomnień dotyczących końca drugiej i początku trzeciej dekady życia (Fitzgerald, 1996). Wyniki dotychczasowych badań sugerują więc, iż pewne okresy życia zawierają więcej wspomnień i powiązań asocjacyjnych niż inne. Innymi słowy, przypominamy sobie więcej wspomnień z jednego okresu, podczas gdy z innego relatywnie mniej pamiętamy (a więc rzadziej do niego się odnosimy). Warto więc zapytać, o potencjalne mechanizmy efektu reminiscencji. Hipotezy wyjaśniające efekt reminiscencji W literaturze przedmiotu znaleźć można obecnie co najmniej parę różnych, choć wzajemnie się nie wykluczających prawdopodobnych wyjaśnień efektu reminiscencji

6 (Fitzgeralda, 1998; Rubin i in., 1998; Bohn i Berntsen, 2011; Janssen i in., 2011). Dzielą się one na wyjaśnienia: poznawcze, biologiczne oraz osobowościowo-tożsamościowe. Zgodnie z hipotezą poznawczą, zdarzenia z wczesnej dorosłości mogą być lepiej pamiętane, ponieważ pochodzą one z okresu wielu dynamicznych (czasami wręcz gwałtownych) i różnorodnych zmian, po którym to rozpoczyna się okres względnej stabilizacji (Rubin i in., 1998). Na przykład, wiele z wydarzeń występujących w okresie wczesnej dorosłości ma miejsce po raz pierwszy (np. pierwsza randka lub pierwsza jazda samochodem) i z tego też powodu są one wyjątkowe i charakterystyczne. Dzięki swojej odrębności mogą więc być lepiej pamiętane, a także nie ulegają interferencji proaktywnej (Rubin i in, 1998) 3. Ponadto są one lepiej kodowane niż pozostałe epizody, ponieważ mają charakter prototypowy i mogą stanowić przykłady dla kolejnych zdarzeń (Pillemer, 2001; Robinson, 1992). Dodatkowo, w celu zrozumienia sytuacji mających miejsce po raz pierwszy wykorzystywany jest szereg procesów poznawczych ukierunkowanych na ich zrozumienie, opracowanie, co tym samym przyczynia się do lepszego ich zapamiętywania (Rubin i in., 1998). Co więcej, tego typu zdarzenia są reprezentowane i zorganizowane w różnorodny sposób. Na przykład mogę one przybierać formę minihistorii, skupionych wokół określonego (czasami żywego) wspomnienia epizodycznego, który dotyczy realizacji pewnego celu. Wspomnienia wówczas składają się z serii połączonych ze sobą aktywności prowadzących do pewnego rezultatu (np. rozwój wiedzy, umiejętności, relacji interpersonalnej; zob. Robinson, 1992). Maruszewski (2005) zwraca uwagę, iż poziom ten charakteryzuje się budową egzemplarzową (tj. egzemplarz pierwszego doświadczenia rozbudowywany jest przez kolejne ciągi wspomnień zdarzeń ogólnych). Według Robinsona (1992) są one szczególnie istotne dla Ja, ponieważ stanowią ważne źródło informacji o podmiocie. 3 Interferencja proaktywna jest to zjawisko polegające na zakłóceniu nabywania nowych informacji przez wcześniej przyswojony materiał (Nęcka, Orzechowski i Szymura, 2006).

7 Kolejna hipoteza w ramach ujęcia poznawczego nawiązuje do koncepcji skryptów życiowych (Berntsen i Rubin, 2004). Zgodnie z nią, we wczesnej dorosłości ma miejsce wiele zdarzeń (Jannsen i Murre, 2008), które są wymieniane jako najważniejsze wydarzenia życiowe. Pojawiają się więc tutaj takie kluczowe momenty jak, na przykład, ukończenie studiów, znalezienie partnera/partnerki czy też własne wesele (Berntsen i Rubin, 2002; Rubin i Berntsen, 2003). Co więcej, w przeciwieństwie do zdarzeń negatywnych, które przypadają na różne etapy życia, najwięcej ważnych życiowo zdarzeń o charakterze pozytywnym występuje również w okresie wczesnej dorosłości (Janssen i Murre, 2008). Koncepcja kulturowych skryptów życiowych nie koncentruje się jednak na pamiętaniu przez daną osobę konkretnych wspomnień autobiograficznych ze swojej przeszłości (Bohn i Berntsen, 2011). Skrypty życiowe dotyczą oczekiwań związanych z chronologicznym porządkiem prototypowych zdarzeń w życiu typowej osoby wywodzącej się z danej kultury (Berntsen i Rubin, 2004; Bohn i Berntsen, 2011). Z tego też powodu, zamiast skupiać się na poziomie jednostki i jej osobistych doświadczeniach, koncepcja skryptów życiowych bierze pod uwagę ogólną rolę jaką okres wczesnej dorosłości pełni w biegu życia (Bohn i Berntsen, 2011). Zdają się to potwierdzać wyniki badań przeprowadzone na grupie duńskich dzieci, które zostały poproszone o wyobrażenie sobie swojej przyszłości (Bohn i Berntsen, 2011). Większość zdarzeń pojawiających się w ich opowieściach przypadało na okres reminiscencji, a ich rozkład był zgodny z rozkładem wspomnień osób dorosłych (Bohn, 2010). Wyjaśnienia biologiczne odwołują się z kolei do zmian w zdolnościach poznawczych oraz ich neuronalnego podłoża (Rubin i in., 1998). Na przykład, hipoteza siły kodowania wspomnień w zależności od wieku zakłada, że pomiędzy trzynastym a osiemnastym rokiem życia wspomnienia są najsilniej i najefektywniej kodowane (Janssen, Chessa i Murre, 2003). Stąd też okres ten szczególnie dobrze opisywany jest przez dużą liczbę wspomnień. Zdają się to potwierdzać badania laboratoryjne sugerujące, że w okresie wczesnej dorosłości następuje

8 szybki wzrost zdolności poznawczych, takich jak inteligencja płynna, szybkość przetwarzania oraz pamięć, co może wiązać się tym samym z lepszym (tj. bardziej trwałym i skutecznym) kodowaniem zdarzeń z tego okresu. W ramach nurtu biologicznego pojawia się również odwołanie do koncepcji genetycznego dopasowania. Bazuje ona na przekonaniu, że wczesna dorosłość jest okresem wyjątkowym, ponieważ jest to czas największej płodności i największego potencjału reprodukcyjnego (Rubin i in., 1998). Zwiększenie wydajności pamięci sprzyjać więc powinno rozwojowi funkcji poznawczych potrzebnych do wyboru najlepszego partnera (Rubin i in., 1998). Zgodnie z tą propozycją zakłada się również, że lepsza pamięć zdarzeń z wczesnej dorosłości jest potrzebna, by przekazać informacje z tego okresu potomstwu, którego jeszcze wtedy nie było na świecie (Mergler i Goldstein, 1983). Nurt osobowościowo-tożsamościowy w wyjaśnianiu efektu reminiscencji odwołuje się natomiast do procesu kształtowania tożsamości, który przypada na czas późnej adolescencji i wczesnej dorosłości (Fitzgerald, 1996; Jannsen i Murre, 2008). Na przykład, Conway i współpracownicy (2004) zakładają, że w tym okresie ma miejsce wiele ważnych i emocjonujących wydarzeń o charakterze osobistym, które mają istotne znaczenie dla formowania się tożsamości. Na podstawie doświadczeń z tego okresu młody człowiek stara się odpowiedzieć sobie na najbardziej podstawowe pytania: kim jest oraz jaki jest? Głównym więc celem jest wówczas odkrywanie tego, kim się jest pod względem społecznym, zawodowym oraz ideologicznym, a także budowanie własnej tożsamości jako człowieka dorosłego (Rubin i in., 1998). Zadania związane z tym etapem rozwojowym mogą z tego też powodu wiązać się ze wzmożonym korzystaniem z różnorodnych mechanizmów poznawczych (Rubin i in., 1998). Innymi słowy, wszelkie zdarzenia mające istotne znaczenie ze względu na formujące się poczucie tożsamości mogą być przetwarzane dokładniej, intensywniej czy też głębiej, stąd też, powinny być lepiej pamiętane. Zgodnie z koncepcją

9 Fitzgeralda (1988, 1996), efekt reminiscencji jest więc konsekwencją tworzenia narracji o swoim życiu. Innymi słowy, skoro w okresie wczesnej dorosłości formowana jest tożsamość, najwięcej istotnych wydarzeń włączonych do osobistej narracji pochodzi więc właśnie z tego okresu życia (Rubin i in., 1998). W trakcie pisania niniejszego tekstu, Krystian Barzykowski był finansowany przez Narodowe Centrum Nauki w ramach projektu badawczego SONATA (nr: 2015/19/D/HS6/00641). Literatura cytowana: Barzykowski, K., i Staugaard, S.R. (2016). Does retrieval intentionality really matter? Similarities and differences between involuntary memories and directly and generatively retrieved voluntary memories. British Journal of Psychology, 107(3), doi: /bjop Barzykowski, K., i Staugaard, S. R. (2017). How intention and monitoring your thoughts influence characteristics of autobiographical memories. British Journal of Psychology. Berntsen, D., i Rubin, D. C. (2002). Emotionally charged autobiographical memories across the life span: The recall of happy, sad, traumatic, and involuntary memories. Psychology and aging, 17(4), Berntsen, D., i Rubin, D. C. (2004). Cultural life scripts structure recall from autobiographical memory. Memory and Cognition, 32,

10 Bohn, A., i Berntsen, D. (2011). The reminiscence bump reconsidered: Children s prospective life stories show a bump in young adulthood. Psychological Science, 22(2), Conway, M. A. (1997). The inventory of experience: Memory and identity. Collective memory of political events: Social psychological perspectives, Conway, M. A., i Haque, S. (1999). Overshadowing the reminiscence bump: Memories of a struggle for independence. Journal of Adult Development, 6, Conway, M. A., Singer, J. A., i Tagini, A. (2004). The self and autobiographical memory: Correspondence and coherence. Social cognition, 22(5: Special issue), Conway, M. A., Wang, Q., Hanyu, K., & Haque, S. (2005). A cross-cultural investigation of autobiographical memory: On the universality and cultural variation of the reminiscence bump. Journal of Cross-Cultural Psychology, 36(6), Conway, M. A. i Jobson, L. (2012). On the nature of autobiographical memory. W: D. Berntsen i D. C. Rubin (red.), Understanding autobiographical memory. Theories and approaches (s ). New York: Cambridge University Press. Crovitz, H. F., i Schiffman, H. (1974). Frequency of episodic memories as a function of their age. Bulletin of the Psychonomic Society, 4(5), Field, D. (1981). Retrospective reports by healthy intelligent older people of personal events of their adult lives. International Journal of Behavioural Development, 4, Fitzgerald, J. M. (1988). Vivid memories and the reminiscence phenomenon: The role of a self-narrative. Human Development, 31, Fitzgerald, J. M. (1996). Intersecting meanings of reminiscence in adult development and aging. W: D. C. Rubin (red.), Remembering our past: studies in autobiographical memory (s ). New York: Cambridge University Press.

11 Fitzgerald, J. M. (1999). Intersecting meanings of reminiscence in adult development and aging. Remembering our past: Studies in autobiographical memory, 360. Fromholt, P. i Larsen, S. F. (1992). Autobiographical memory and life-history narratives in aging and dementia (Alzheimer type). In Theoretical perspectives on autobiographical memory, Galton, F. (1879). Psychometric experiments. Brain, 2(2), Glück, J. i Bluck, S. (2007). Looking back across the life span: A life story account of the reminiscence bump. Memory & cognition, 35(8), Haque, S., i Hasking, P. A. (2010). Life scripts for emotionally charged autobiographical memories: A cultural explanation of the reminiscence bump. Memory, 18(7), Holbrook, M. B. (1993). Nostalgia and consumption preferences: Some emerging patterns of consumer tastes. Journal of Consumer research, 20(2), Janssen, S. M., Chessa, A. i Murre, J. (2005). The reminiscence bump in autobiographical memory: Effects of age, gender, education, and culture. Memory, 13(6), Janssen, S. M. i Murre, J. M. (2008). Reminiscence bump in autobiographical memory: Unexplained by novelty, emotionality, valence, or importance of personal events. The Quarterly Journal of Experimental Psychology, 61(12), Janssen, S. M., Murre, J. M., i Meeter, M. (2008). Reminiscence bump in memory for public events. European Journal of Cognitive Psychology, 20(4), Janssen, S. M., Rubin, D. C. i Conway, M. A. (2012). The reminiscence bump in the temporal distribution of the best football players of all time: Pelé, Cruijff or Maradona?. The Quarterly Journal of Experimental Psychology, 65(1),

12 Janssen, S. M., Rubin, D. C., i Jacques, P. L. S. (2011). The temporal distribution of autobiographical memory: changes in reliving and vividness over the life span do not explain the reminiscence bump. Memory & Cognition, 39(1), Jobson, L., i O Kearney, R. (2008). Cultural differences in retrieval of self-defining memories. Journal of Cross-Cultural Psychology, 39(1), doi: / Kennedy, Q., Mather, M. i Carstensen, L. L. (2004). The role of motivation in the agerelated positivity effect in autobiographical memory. Psychological Science, 15, Koppel, J., I Berntsen, D. (2014). Does everything happen when you are young? Introducing the youth bias. The Quarterly Journal of Experimental Psychology, 67(3), Levine, L. J. i Bluck, S. (1997). Experienced and remembered emotional intensity in older adults. Psychology & Aging, 12 (3), Maki, Y., i Naka, M. (2006). Reminiscence bump and contents of autobiographical memory in Japanese elders. Japanese Journal of Psychology, 77, Markus, H.R., i Kitayama, S. (1991). Culture and the self: Implications for cognition, emotion, and motivation. Psychological Review, 98, Maruszewski, T. (2005). Pamięć autobiograficzna. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Mergler, N. L., i Goldstein, M. D. (1983). Why are there old people. Human Development, 26(2), Nęcka, E., Orzechowski, J. i Szymura, B. (2006). Psychologia poznawcza. Warszawa: Academica i Wydawnictwo Naukowe PWN. Pillemer, D. B. (2001). Momentous events and the life story. Review of General Psychology, 5(2), 123.

13 Robinson, J. A. (1992). First experience memories: contents and fuction in personal histories. W: M. A. Conway, D. C. Rubin, H. Spinnler i W. A. Wagenaar (red.), Theoretical perspectives on autobiographical memory (s ). Dordrecht: Kluver Academic. Rubin, D. C., i Berntsen, D. (2003). Life scripts help to maintain autobiographical memories of highly positive, but not highly negative, events. Memory & Cognition, 31(1), Rubin, D. C., Rahhal, T. A. i Poon, L. W. (1998). Things learned in early adulthood are remembered best. Memory & Cognition, 26(1), Rubin, D. C., i Schulkind, M. D. (1997). Distribution of important and word-cued autobiographical memories in 20-, 35-, and 70-year-old adults. Psychology and Aging, 12, Rubin, D. C., Wetzler, S. E. i Nebes, R. D. (1986). Autobiographical memory across the lifespan. W: D. C. Rubin (red.), Autobiographical memory (s ). Cambridge: Cambridge University Press. Schlagman, S., Schulz, J. i Kvavilashvili, L. (2006). A content analysis of involuntary autobiographical memories: Examining the positivity effect in old age. Memory, 17, Schuman, H., i Scott, J. (1989). Generations and collective memories. American sociological review, Walker, W. R., Vogl, R. J. & Thompson, C. P. (1997). Autobiographical memory: unpleasantness fades faster than pleasantness over time. Applied Cognitive Psychology, 11, Wang, Q. (2008). Being American, being Asian: The bicultural self and autobiographical memory in Asian Americans. Cognition, 107, Wang, Q. i Conway, M. A. (2004). The stories we keep: Autobiographical memory in American and Chinese middle-aged adults. Journal of Personality, 72,