PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE WRAZLIWOSC PSZCZÓL RÓZNEGO WIEKU I RÓZNYCH RAS NA SZKODLIWE DZIALANIE PIRIMORU I GALECRONU

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XX 1976 WRAZLIWOSC PSZCZÓL RÓZNEGO WIEKU I RÓZNYCH RAS NA SZKODLIWE DZIALANIE PIRIMORU I GALECRONU Zofia Gromisz i Michał Gromisz Pszczelniczy Zakład Doświadczalny Górna Niwa, Oddział Pszczelnictwa IS WPROWADZENIE Większość dotychczasowych badań nad szkodliwością pestycydów dla pszczół dotyczyła zbieraczek nektaru czy pyłku, które są szczególnie narażone na bezpośredni kontakt z roślinami chronionymi za pomocą pestycydów. W niektórych z tych prac (K i r kor 1953) zwracano jednak uwagę, że zatruciu pestycydami ulegają nie tylko pszczoły lotne (zbieraczki), ale również pszczoły młode,zajęte pracą w ulu. Szczególnie narażone są tu pszczoły karmicielki, jeżeli pyłek, jaki one spożywają w większej ilości został zebrany z roślin skażonych. S t r o n g i inni (1968) stwierdzili, że w ulach z których pszczoły miały kontakt z kwiatami jabłoni, opryskiwanymi Sevinem (polski odpowiednik: Karbatox zawiesinowy), padały pszczoły młode zaraz po wygryzieniu. Zjawisko to obserwowali oni nawet po 11 dniach od czasu wykonania zabiegu opryskiwania. Doświadczenia prowadzone przez M a y l a n d a i B u r k h a r d t a (1970) wykazały, że wraz z wiekiem pszczół, zmieniała się ich wrażliwość na szkodliwe działanie pestycydów. W badaniach tych pszczoły młode były bardziej wrażliwe na działanie carbarylu i dieldrinu, a pszczoły starsze, 2-3 tygodniowe, na działanie malationu i metyloparationu, Ogólnie wyższą wrażliwość młodych pszczół na badane herbicydy stwierdził N i e m c z u k (1973). W jego doświadczeniach najbardziej wrażliwe były pszczoły zaraz po wygryzieniu, a najbardziej odporne - pszczoły lotne. Na podstawie przytoczonych tu prac można przypuszczać, że większość pestycydów stosowanych w ochronie roślin może powodować straty nie tylko wśród pszczół lotnych, ale również może doprowadzić do za Pszczelnicze zeszyty 209

2 truwania pszczół młodych, pozostających w ulu. Niebezpieczeństwo to może być tym większe, im dłużej po zastosowaniu dany preparat pozostaje na roślinie w formie toksycznej. Stopień szkodliwego działania preparatów może się różnicować w stosunku do pszczół poszczególnych ras. Sygnalizują to niektóre badania (G r o m i s z 1975). Wrodzone właściwości rasowe pszczół mogą polegać czy to na specyficznej reakcji na obecność preparatu, czy też na mniejszej lub większej wrażliwości na toksyczne jego działanie. Oznaczanie stopnia toksyczności preparatu przeprowadza się na ogół w laboratorium. Zachowanie się pszczół w tych warunkach nie jest bez znaczenia. Może się ono różnicować w zależności od ich wieku i rasy. Dobór odpowiedniego materiału doświadczalnego ułatwia znacznie prace badawcze i zwiększa dokładność doświadczenia. Celem niniejszej pracy, poza obserwacjami nad zachowaniem się pszczół w warunkach laboratoryjnych, było zbadanie w jakim stopniu preparaty Pirimor i Galecron, uważane za selektywne i mało szkodliwe dla pszczół, mogą być niebezpieczne dla nich w zależności od ich wieku i rasy. MATERIAŁ I METODA Doświadczenie przeprowadzono w sezonie pszczelarskim 1975 roku. Jako materiał do badań posłużyły pszczoły rasy miejscowej, wywodzące się z linii Asta, oraz rasy kaukaskiej i kraińskiej, po 3 roje każdej rasy. Według wieku dobierano pszczoły-robotnice w każdym roju w sposób następujący: 1. młode, w wieku 0-2 dni - spod izolatora, założonego w ulu na ramce z czerwiem; 2. nielotne - po strząśnięciu z zaczerwionych plastrów do transportówki i po zleceniu pszczół lotnych (po 2 godzinach); 3. lotne - chwytane na mostku; 4. "ulowe" - pobierane w ulu z ostatniego plastra. W każdej kategorii wieku pszczół, reprezentowały pojedyńczy roj robotnice w 3 klateczkach po 20 sztuk. Odpowiadały one trzem grupom, równym liczebnie, na jakie podzielono cały materiał doświadczalny. Dwie z nich traktowano pokarmem skażonym Pirimorem lub Galecronem, a pszczoły trzeciej grupy, jako kontrolnej, otrzymały pokarm nieskażony. Łącznie było w doświadczeniu 108 kiateczek z pszczołami, uporządkowanymi ilościowo według następującego schematu: rasy, po 36 klateczek, 9 rojów, po 12 klateczek, 4 kategorie robotnic według ich wieku, po 27 klateczek, 3 rodzaje traktowania pszczół, po 36 klateczek. Przy chwytaniu pszczół lotnych na mostku nie zawsze udawało się

3 je dokładnie policzyć, dlatego w niektórych klateczkach było ich więcej niż 20 (dokładną liczbę ustalono na końcu doświadczenia). Pszczoły pobierano do klateczek w dniu 8 VII. Otrzymały one natychmiast syrop w probówkach i zostały umieszczone w laboratorium przy temperaturze C. Po upływie jednej doby kwarantanny, poddano im ciasto miodowo-cukrowe trzech rodzajów zgodnie ze schematem doświadczenia: 1. z dodatkiem Pirimoru, preparatu produkcji angielskiej; zastosowano stężenie 0,1.%; jeden mg ciasta zawierał 1 mcg preparatu (1 mcg = = 0,001 mg), 2. z. dodatkiem Galecronu EC 50, produkcji szwajcarskiej; zastosowano stężenie 0,1 %; jeden mg ciasta zawierał 0,001 mm" preparatu (1 mm" = = 0, ml), 3. nie skażone - jako grupa kontrolna. Po upływie 48 godzin probówki z ciastem wycofano, wstawiając na ich miejsce do klateczek probówki z syropem cukrowym (1 : 1). Pszczoły przetrzymywano na tym pokarmie przez 3 doby. Probówki z ciastem i z syropem ważono przed poddaniem i po wycofaniu ich, określając w ten sposób ilość zużytego pokarmu przez pszczoły.. Po upływie każdej doby od założenia doświadczenia liczono martwe pszczoły w klateczkach. W zestawieniach tabelarycznych podano śmiertein ość w procentach, wynikających ze stosunku liczbowego martwych pszczół do stanu wyjściowego, natomiast do analizy zmienności stosunek tych liczb przeliczano na stopnie kątowe według przekształceń Freemana-Tukeya. Procent śmiertelności odpowiadający poszczególnym dawkom preparatu skorygowano według wzoru Abbotta: 100 (Po - c) P=. 100-c gdzie P - % śmiertelności skorygowanej, Po - % śmiertelności obserwowanej i c - % śmiertelności obserwowanej w grupie kontrolnej (L i P a i S l i ż Y ń s k i 1973). Do szacowania istotności różnic śmiertelności pszczół' w okresie kwarantanny posłużono się kryterium chi-kwadrat. Opracowanie statystyczno-matematyczne materiału oparto na wzorach z podręczników Barbackiego (1951) i Ruszczyca (1970). WYNIKI ŚMIERTELNOŚC PSZCZOL W WARUNKACH LABORATORYJYNYCH Po umieszczeniu pszczół w klateczkach potraktowano je wszystkie' jednakowo, poddając im czysty syrop cukrowy. Dopiero po upływie jed:- nej doby część z nich otrzymała pokarm z domieszką preparatów. W tym 14* 211

4 wstępnym okresie doświadczenia, z ogólnej liczby 2326 pszczół, zginęło ich 4,17%. Warunki laboratoryjne znosiły najgorzej robotnice chwytane na mostku, a więc pszczoły lotne, W tej grupie zginęło 11,61%, podczas gdy wśród pszczół nielotnych, strząsanych z plastrów - 1,10%, a pobranych w ulu z ostaniej ramki - 0,92%, oraz młodych w wieku 0-2 dni- 0,56%. Reakcja na zamknięcie pszczół lotnych i pszczół pełniących inne funkcje w ulu (innych kategorii wieku) była więc odmienna. Stwierdzono istotność różnicy, mierzonej liczbą martwych osobników. Wzmożona śmiertelność pszczół lotnych utrzymywała się i po okresie jednodniowej kwarantanny. Z tego zakresu mamy obserwacje z zachowania się pszczół grup kontrolnych, które otrzymywały pokarm nieskażony preparatem. Każda z tych czterech grup liczyła najmniej po 180 robotnic w 9 klateczkach. Śmiertelność pszczół lotnych z 11,4% po okresie kwarantanny wzrosła na 51,0% po upływie dalszych 5 dni. Różniły się one tym istotnie od innych grup pszczół, z których pszczoły młode i pszczoły nielotne (strząsane z plastrów) miały podobne sobie wskaźniki (12,2% i 7,1-%).Najkorzystniej wypadły tutaj robotnice pobierane bezpośrednio w ulu z ostatniej ramki. Ich wskaźnik śmiertelności wynosił 3,3% i różnił się istotnie od wszystkich innych (ryc. 1). W obrębie pszczół lotnych szczególnie pszczoły miejscowe były wrażliwe na przetrzymywanie w klateczkach. W okresie kwarantanny zginęło ich 22,2%, natomiast kaukaskich - 10,8% i kraińskich - 4,9%. Ogółem martwych pszczół dla tych ras zanotowano: 5,99%, 3,83% i 2,85% (pomiędzy dwiema ostatnimi - różnica nieistotńa). Warunki laboratoryjne znosiły więc najgorzej pszczoły miejscowe. Z tym trzeba N 60 ~ -o -0 o s: 50 o) ~ CI).J E.'" ~o rotoc\.e _ ńte~crtne z vo.mkt, O c;l.n~ Ryc. 1. Śmiertelność pszczół różnego wieku w grupie kontrolnej w miarę ich przetrzymywania 212

5 się liczyć przy planowaniu doświadczeń tego typu, jak nasze. Okres kwarantanny, poprzedzający założenie właściwego doświadczenia, ma tu duże znaczenie. Zostają między innymi wyeliminowane te osobniki, którym zamknięcie przynosi rychłą śmierć, niezależnie z jakich powodów. Może ich ginąć dużo, na co wskazuje wysoka śmiertelność wśród pszczół lotnych. Zachowanie się ich zaraz po zamknięciu było zresztą zupełnie inne, niż pozostałych grup pszczół. Biegały one wewnątrz klateczek w popłochu, bardzo wzburzone, niektóre z nich rzucały się łapczywie do probówki z pokarmem. Pierwsze trupy padały wkrótce po zamknięciu. Przeciwieństwo tego zachowania się obserwowano u pszczół młodych, w wieku do 2 dni. Zbijały się one w kłębuszek na dnie klateczki, i pozostawały tam, prawie że bez ruchu, nie interesując się źródłem pokarmu. Pszczoły pobierane z ramki, podobnie -jak strząsane, były natomiast dość ruch liwe, ale nie wzburzone, odnajdowały pokarm, ale pobierały go z umiarem. Takie zachowanie się pszczół, jak grupy ostatniej stanowi zaletę w badaniach laboratoryjnych. ZUŻYCIE POKARMU Po jednodniowej kwarantannie pszczoły otrzymały ciasto miodowocukrowe w trzech kombinacjach: 1) z domieszką preparatu Pirimor (0,1 %), 2) z domieszką preparatu Galecron (0,1 %) i 3) ciasto nieskażone (grupa kontrolna). Po dwóch dniach wycofano probówki z ciastem, poddając na ich miejsce probówki z czystym syropem cukrowym, na okres 3 dni. Spożycie pokarmu według wieku pszczół. Średnie dzienne zużycie ciasta przez pojedyńczą pszczołę wynosiło 16,6 mg, a. w późniejszym okresie - syropu cukrowego 34,8 mg. Wystąpiło duże zróżnicowanie pod tym względem w zależności od wieku ~zczół, zwłaszcza w grupie kontrolnej, na przykład w spożyciu ciasta miodowo-cukrowego od 8,9 mg (pszczoły po wygryzieniu) do 38,8 mg (pszczoły lotne, tab. 1). Dodatek preparatów do pokarmu obniżał do połowy jego wżycie. Pszczoły młode, dwudniowe, nie reagowały jednakże na tego rodzaju zabieg, utrzymując spożycie pokarmu na podobnym poziomie we wszystkich grupach. W sumie pobierały one jednak dawki preparatów nieco mniejsze niż pszczoły pozostałych kategorii wieku. W miarę starzenia się pszczoły przyjmowały oszczędniej pokarm skażony w stosunku do swoich potrzeb, których miarą moźe być spożycie ciasta miodowo-cukrowego w grupie kontrolnej. Jeżeli ten poziom przyjmiemy za 100 %, to z obliczeń wyjdzie, że wysokość zużycia pokarmu z preparatami wynosiła średnio dla pszczół młodych - 98,1%, strząsanych z ramki - 65,3%, chwytanych na plastrze - 40,1 % i lotnych - 38,4%. To zróżnicowanie zostało potwierdzone w analizie statystyczne], bo stwierdzono istotność (przy a = 0,01) efektu współdziałania dodatku 213

6 Średnie dzienne zużycie pokarmu w mg na 1 pszczołę Grupy doświadczalne: P i G - ciasto skażone PiIl1imorem i Gałeceonem, K - k.on1lro~na Tabela 1 A kategorie Ciasto Syrop wieku pszczół p G K P G K B rasy x z A Lotne 14,76 15,00 38,79 22,75a 39,47 46,56 37,11 57,17a Z ostatniej ramki 13,21 15,02 35,19 21,14a 35,22 24,69 56,01 41,74b Strząsane 12,30 11,22 18,01 13,85b 25,17 28,80 26;33 28,19c Młode 10,75 6,70 8,89 8,7& 28,07 29,91 15,54 22,46c B Miejscowa 13,36 11,68 28,41 17,82a 38,52 37,75 48,03 41,30a Kaukaska 15,13 12,52 23,90 17,19a 25,73 32,48 37,56 31,92b Kraińs'ka 9,78 11,75 23,34 14,96b 3i,03 21,99 40,67 31,23b Średnio 12,76 11,98 25,22 16,65 31,67 30,74 43,09 34,83 b b a b b a preparatów i wielu pszczół na poziom zużycia ciasta miodowo-cukrowego. Sugestie stąd takie, że 1) albo domieszka prepartu działała odstraszająco w stosunku do pszczół starszych wiekiem, 2) albo obniżenie się poziomu ich odżywiania następowało na skutek zatrucia się, co znaczyłoby, że pszczoły młode okazały się mniej wrażliwe, na działanie preparatów. Zachowanie się pszczół po okresie karmienia ciastem miodowo-cukrowym nie potwierdza zdecydowanie żadnej z tych hipotez. Wprawdzie spożycie sypropu cukrowego było wówczas generalnie większe w grupie kontrolnej, średnio o 38,1%, ale nie wszystkie kategorie pszczół zachowały się tu jednoznacznie. U pszczół chwytanych na plastrze utrzymywał się po podtruciu nadal niższy poziom odżywiania się, niż w grupie kontrolnej, mimo, że usunięto źródło skażenia, ale robotnice młode, w wieku do 2 dni wykazywały reakcję wręcz odwrotną. Tego rodzaju zróżnicowanie w zachowaniu się potwierdziła istotność efektu współdziałania, podobnie jak i przy pokarmie miodowo-cukrowym. Różnice rasowe. Odmienność zachowania się robotnic poszczególnych kategorii wieku w stosunku do ilości spożytego przez nie pokarmu, można tłumaczyć różnicami ich stanu biologiczno-fizjologicznego. Sprawa się tu jednak nieco komplikuje, bo dochodzą do tego ich właściwości rasowe, które we współdziałaniu z innymi czynnikami odgrywają znaczną rolę. Poziom istotności współdziałania ilości spożytego pokarmu miodowo-cukrowego (c) i syropu (s) jest następujący (..'+" - tak,,,- - nie, przy a = 0,05 i 0,01): 214

7 wiek pszczół x preparaty wiek pszczół x rasy rasy x preparaty wiek x rasy x preparaty c s Zainteresowały nas szczególnie różnice w reakcji pszczół posęczególriych ras ma pokarm skażony preparatami. W tym dośwńadczemiu poprzestaniemy jedynie na zasygnalizowaniu ich występowamńa, bo do uogólniania wyników :tego rodzaju analizy nasz materiał jest miewysnarczający. Pozostaje jednak faktem, że zmiany ilościowe spożytego pokarmu z Pirimorem, Galeeronem i nieskażonego nie następowały proporcjonalnie w obrębie każdej rasy pszczół, Pszczoły miejscowe i 'roauka:slroiewięcej pobierały ciasta z Pirimorem niż z Galeoromem, a pszczoły kl'ajińsikie odwrotrrie. Brak dodatku preparatów wzmagał spożycie ciasta miodowocukrowego u pszczół miejscowych ,9 %, u kaulroaslk:ilcho 72,8 %, a u Ikraińskich o 116,7 %. Pszczoły miejscowe reagowały więc na:jsilniej na skaźemie pokarmu, ograniczając jego vspoźycie. Nie wydaje się, żeby było to tylko skutkiem działania toksycanego preparatów, bo w późniejszym ookresie,roiedy podano pszczołom miejscowym do klateczelk czysty syrop, zachowanie się ich było podobne }aik: pszczół kaukaskich, które pobierały większe od nich dawlsń preparanu. Ilościowy stosunek 'Zużycia syi10pu w grupie kontrolnej i w grupach traktowanych uprzednao preparatami, był u obu tych ras podobny, a rriiamowńcie: 125,9 % li 129,0 %. Dla pszczół krairiskich wskaźsiikten osiagał nieco większą wartość - 153,4 %. Nasuwają się dwie sugestie, że: 1) z trzech mas pszczoły,kaukaski,e najslabiej reagują zmnaejseeniem zużycia pokarmu na sikutek jego skażenia oraz 2) u pszczół, których toksyczne dzdałande preparatu nie pozbawiało życia, zostaje zmniejszona aktywność w pobieraniu pokarmu. Obie one są ważkie wskutkach dla praktyki, wskazują bowiem na to, że 1) przy jednakowym skażeniu środowiska pszczoły kaukaskie mogą <być bardziej od innych ras naraźone na ujemne dziahande preparatów, jeżeli zależy IOnlOod wielkości ich dawek, oraz że 2) podtrucia pszczół, które na ogół uchodzą uwadze, bo nie są śmiertelne, mogą obrnżać bardzo sprawność produkcyjną rodzin pszczelich, to znaczy, że przy zachowaniu prawie nlezrmenśonej' ich siły pszczelaa-ze tracą na zblorach rmodu. Dynamika spożycia pokarmu. W ilości spożytego przez pszczoły pokarmu zachodziły du:żjeróźnice w zależności od wieku pszczół, <ichrasy i ska- Ż'ElI1Jiaciasta miodowo-cukrowego, Dla oznaczenia dstotności tych różnic wykorzystaiiśmy wariancję dla błędu, którą obliceano w ogólnej analizie zmdermości. Na ten błąd składała się średnia zmienności (S2) z treech powtórzeń (lkl1atecz:eik)w 27 podgrupach, Wynosił OInna przykład dla pokarmu miodowo-cukrowego - 66,15. Otreymamy więc standardowe odchylenie S = 8,133 mg, a wsllm~niik zmienności V = 24,4 %. Możemy także obli- 215

8 czyć majmniejszą udowodnioną rozmcę w doświadczeniu, mnożąc średni błąd średniej przez wartość graniczną, odczytaną z tajbel.i Dunoana: 8,133 m = = mg V36 ', Jej wartość obliczona w procentach średniej generalnej zużycia pokarmu, a mianowicie 3, = 11,5 % 33,31 świadczy o \dobrej dokładności doświadczensa (> 15 % - powazmejsze ni edekładnoś ci, B'a r b lac Ik:i 1951). Dla syropu cukrowego otrzymaliśmy matormast S = 37,28 mg, V = 35,0 % a wskaźrrik stopnia dokładności doświadczenia 14,6 %. Nas interesowało szczególnie, jak te parametry układają się w obrębie pszczół różnego wieku, które braliśmy do doświadczęnica. Otrzymadiśmy wskaźniki o wiele wyższe md:ż w 'Ocenie ogólnej dokładmości doświadczenia, a to przede wszystlam ze względu na małą liczbę obserwacji, 00 było powodem zwiękseenśa średmego błędu średniej i tabelarycznego współczynnika Duncana. Nie o ocenę absolucną nam tu jednsk; chodei, ale o porównawczą pomiędzy fragrnerutarni ogólnego doświadczenia, W stosunku do pokarmu miodowo-cukrowego najgorzej wypadły pszczoły nielotne. Wslkaźniki dla pozostałych kategorii wieku były korzystniejsze iksljta11jowaly się na podobnym poziomie (tab. 2). Przy syropie cukrowym ulkład ten się zmienił. Korzystną pozycję zachowały nadal tylko pszczoły chwytane z plastra i zdecydowanie odróżniały się pod tym względem od innych. Z punktu widzenia doświadczalnika ta IlmitegoI1iapszczół majlepiej nadaje się jako materiał w badaniach laboratoryjnych mad toksycznośeią preparatów, Jej zachowanie si~ w powtórzeniach było stosunkowo dobrze wyrównane, a stąd i zmniejszał się błąd doświadczenia, to znaczy wzrastała jego dokładność. Dodatkowa zaleta, to prostota w po- Charakterystyka zmienności zużycia pokarmu przez pszczoły poszczególnych kategorii wieku S - standardowe odchylenie, V - wskaźnik zmienności, D - wskaźnik dokładności doświadczenia (objaśnienie w tekście) Tabela 2 Kategorie wieku pszczół I Ciasto Syrop S V D S V D Młode 3,226 18,4 18,2 32,450 49,7 49,7 Strząsane 9,688 35,3 35,0 38,059 47,4 46,9 Z ostatniej ramki 9,136 21,6 21,4 23,500 20,3 20,1 Lotne 8,658 18,9 18,8 37,285 35,0 34,7 Średnio 8,133 24,4 11,5 33,166 31,1 14,6 216

9 bierarnu pszczół z plastrów do badań, czego brakuje w,innym przygotc-- waniu ma terialu dośwradozalnego. Średnie dzienne spożycie ciasta miodowo-cukrowego przez jedną pszczołę wynosiło 16,65 mcg, a 'syropu cukrowego 34,83 mcg. W przeliczeniu na suchą masę ilości te prawie się równoważyły. Dla syropu otrzymamy około 17 mog, a dla ciasta mdeoowięcej li1liż15 mcg, licząc że miódzużyty do jego wyrobu zawierał 20 % wody i było go tyle samo 00 cukrupudru (w istocie zużyto go mrriej). TOKSYCZNE DZIAŁANIE PREP ARATOW W ciągu 48 godzsn pszczoły miały meograniczony dostęp do pokarmu miodowo... cukrowego. Mogły go spożywać do wok Ich potrzeby d skłonności w tym wzgtędziehrmtowały więc dawńoipreparatu, jaktie one pobierały z pokarmem. Różnice były tu dość znaczne, proporcjonalne do zużycia ciasta miodowo-cukrowego (tab, 2). Rozrniery zatrucia pszczół mogły zatem wynikać zarównoze stopnda.ieh wrażlrwości ma toksyczne działanie preparatu, jak ii. 'z Wiieł!loośoi jego dawkri. Niezaleźme od tego co dominowało w naszym doświadczeniu, pozostaje jednak falkiem to, że w tych samych warunkach i przy takim samym stopniu skażenia pokarmu, w jednych klateczkach ginęło więcej pszczół, w dmnych rrmiej. Wrażliwość pszczół różnego wieku. W okresie podkarmiania ciastem miodowo-cukrowym zginęło średnio 27,2 % pszczół. W grupie kontrolnej śmiertelność wynosiła 6,1 %. Dodatek Pirimoru do pokarmu podnosił ją do 20:3 %, a dodatek Galecronu do 55,1 % (różnice wysoce istotne, tab. 3). Najbardziej odporne na toksyczne działanie preparatów były pszczoły pobrane z ula na ostatnim plastrze z zapasami. Zginęło ich średnio 12,3 %, gdy w pozostałych kategoriach wieku prawie trzykrotnie więcej. W grupie kontrolnej pszczoły z ostatniego plastra przeżyły wszystkie. W stosunku do pszczół z plastra Galecron okazał się prawie 4 razy groźniejszy w skutkach niż Pirimor (29,0% i 7,8%). W innych kategoriach wieku robotnic proporcja ta uległa złagodzeniu aż do ilorazu 2 : 1 dla pszczół młodych,, ale wzrastała silnie ich śmiertelność, czterokrotnie przy Pirimorze i trzykrotnie przy Galecronie. Istotność tych różnic została potwierdzona statystycznie (przy a = 0,01), jako efekt współdziałania rodzaju preparatu i wieku pszczół na ich śmiertelność. Na taki wynik analizy wpłynęła potrosze i duża śmiertelność pszczół lotnych w grupie kontrolnej, prawie równa tej, jaką notowano w klateczkach z Pirimorem (17,1 % i 18,8 %). W ogólnym rachunku pszczoły pobierane z ostatniej ramki okazały się najmniej wrażliwe na szkodliwe działanie preparatów, najwięcej zaś pszczoły młode w wieku do 2 dni. Różnice rasowe. Szkodliwe działanie preparatu w stosunku do pszczół poszczególnych ras było mniej zróżnicowane, niż według ich wieku. Ogól- 217

10 Dawki preparatu i śmiertelność pszczół a) w czasie karmienia ciastem skażonym (48 ogdzin) b) po karmieniu ciastem skażonym w okresie 3 dni Tabela 3 Grupy doświadczalne: P i G - na cieście z domieszką Pirimoru i Galecronu, Ki - kontrolna Dawka preparatu Śmiertelność w % <I» <I» o N <.l <.l N N CIl e, '" e, ;;- 'O A kategorie wieku - a) do 48 godzin b) od 2 do 5 dni B rasy bd <.l P G K x P G K x p... c!) A Lotne 29,52 0, ,8 65,0 17,1 34,Oa 15,4 36,8 31,2 25,5ab Z 'Ostatniej ramki 26,42 0,0300 7,8 29,0 12,3b 3,0, 17,8 3,4 19,7c Strząsane 24,60 0, ,9 63,9 3,4 29,Oa 24,0 62,1 6,9 22,8b Młode 21,50 0, ,7 62,6 3,9 33,4a 73,2 47,0 8,1 36,5a B Miejscowe 26,72 0, ,8 59,8 7,1 27,5a 23,0 32,3 16,1 21,7ab Kaukaskie 30,26 0, ,3 60,4 7,8 26,2a 35,5 44,9 15,5 28,7a Kn'aińskie 19,56 0, ,7 45,2 3,5 27,8a 14,5 33,3 6,5 15,6b średnio 25,52 0, ,3 55,1 6,1 27,2 24,9 36,5 12,5 21,9 b a c b a c ną liczbą martwych pszczół prawie się one równały. Wewnątrz grup z Pirimorem i z Galecronem zachodziły tu jednak znaczne różnice, ale nie proporcjonalnie w stosunku do tych dwóch preparatów (stwierdzono istotność współdziałania). Pszczoły kaukaskie na przykład okazały się mało wrażliwe na działanie Pirimoru (różnica procentów śmiertelności w stosunku do grupy kontrolnej - 2,5), podczas gdy on wywołał duże szkody wśród pszczół kraińskich (różnica - 31,2), dla których Galecron był mniej szkodliwy niż dla pozostałych dwóch ras. Dynamika wzrostu śmiertelności. W czasie od 3 do 5 dnia doświadczenia zginęło ogółem mniej pszczół, niż w poprzedzającym okresie, gdy karmiono je ciastem miodowo-cukrowym (27,2% i 21,9%). Nie zaszły jednak zasadnicze zmiany w uporządkowaniu kategorii wieku pszczół i ras według procentowej wielkości tych strat. Zmieniły się tylko proporcje ilościowe, na skutek czego wzrosło zróżnicowanie średnich wartości, a stąd i inny był wynik oceny istotności różnic między nimi. Przez te trzy dni zginęło pszczół w grupie kontrolnej więcej niż w okresie poprzedzającym. Nieznaczny wzrost śmiertelności zanotowano także w grupie z Pirimorem. Przy Galeeronie występował natomiast dość duży jej spadek, z 55,1% na 36,5%. Sugerowałoby to, że szkodliwe działanie Pirimoru w organizmie 218

11 pszczoły jest wprawdzie mniej silne, ale bardziej długotrwale niż Galecronu. Ilustruje to w pewnym stopniu dynamika ginięcia pszczół w miarę ich przetrzymywania w laboratorium (ryc. 2). Krzywa śmiertelności odpowiadająca Galecronowi, na początku wykresu gwałtownie wzrasta, potem się stabilizuje, dla Pirimoru wzrost jej jest równomierny. Na drugi dzień po wycofaniu pokarmu skażonego Galecronem śmiertelność pszczół zrównała się z ich ubytkiem naturalnym, obserwowanym w grupie kontrolnej. Takie zrównanie następowało przy Pirimorze w dzień później. Poziom śmiertelności wywoływany przez te dwa preparaty był jednakże bardzo różny. Galecron przedstawiał o wiele większe niebezpieczeństwo dla pszczół niż Pirimor. ~~O ~ '0 -Ch ~ 30..., Q) ~ Q).~ E 20 -I/) EZ2l Go.lecron _ Pi.r~moY D KOl'ltvo~ne 10 O Ryc. 2. Dzienny przyrost śmiertelności pszczół w okresie doświadczenia Dawki preparatów a śmiertelność pszczół. Skażenie pokarmu prowadziło do ginięcia części pszczół w klateczkach. Nie można jednak wszystkich przypadków śmiertelności zrzucać na karb działania preparatów. Niektóre pszczoły mogłyby przecież w tym okresie zginąć śmiercią naturalną, czego dowodzą ubytki ich w grupie kontrolnej. Dawki preparatu, który spożywały pszczoły, były więc bezpośrednio przyczyną podwyższania śmiertelności. Dlatego procent śmiertelności obserwowanej skorygowano, korzystając z wzoru Abbotta. Dość wysoka dawka Pirimoru, średnio 25,52 mcg na jedną robotnicę, przynosiła śmierć przeciętnie dla 15,1% pszczół. Najbardziej odporne na działanie tego praparatu okazały się pszczoły lotne: dawka 29,52 mcg - śmiertelność 3,3%; najwięcej zaś wrażliwe pszczoły młode, wśród których ginęło 31,0%, przy stosunkowo niewysokiej dawce - 21,50 mcg (ryc. 3). Taki układ jest bardzo niekorzystny. W warunkach polowych szkodliwość Pirimoru dla pszczół może być nieznaczna, ale gdy zostanie on przyniesiony do ula, grozi pszczołom młodym poważnym zatruciem. 219

12 30 C) -- [EW IT 10 ~ -- rb O 4-_A l----,i----j.~- 12 1& mcq 0,012 0,018 0,020 0,024 0,028 0,032 0,012 0,016 0,020 Q024 0,028 0,032 mm" D Go.lecron (w mll1~) O Plrlmor (w mcq) Ryc, 3, Śmiertelność pszczół w zależności od wielkości dawek preparatów A - wiek pszczół: M - młode (0-2 dni), S - strząsane z plastrów (nielotne), R - pobierane z,ramki, L - lotne B - rasy pszczół: M - miejscowa, K -.kiaukaska, C - kraińska Pszczoły kaukaskie odznaczały się dużą odpornością na toksyczne działanie Pir.imoru. Ginęło ich tylko 2,7% Iprzy dawce 30,26 mcg. Dla pszczół kraińskich wystarczało natomiast 19,56 mcg/pszczołę tego preparatu, aby wywołać śmiertelność 32,3 % ' Galecron okazał się w działaniu o wiele zjadliwszy niż Pirimor: średnia śmiertelność 52,2 % przy dawce 0,0240 mm". Tu też naj wrażliwsze na jego działanie były pszczoły młode. Ginęło ich 60,8 % po spożyciu 0,0134 mm" prepartu w przeliczeniu na jedną robotnicę. Podobny poziom śmiertelności, ale przy o wiele wyższych dawkach (0,0244 mm" i 0,0300 mm"), utrzymywał się także wśród pszczół strząsanych z ramek i lotnych. Jedynie robotnice pobrane z ostatniej ramki w ulu były naj odporniej sze, ginęło ich dwukrotnie mniej, niż w innych kategoriach wieku (29,0%, ryc. 3), Pszczoły miejscowe i kaukaskie wykazały podobną wrażliwość na szkodliwe działanie Galecronu, ginęło ich 56,7 % i 57,0 %, Nieco odporniejsze były pszczoły kraińskie przy zbliżonej dawce preparatu (0,0235 mm"), śmiertelność wynosiła 43,2 % (ryc. 3), B (K) 220

13 DYSKUSJA Założenie doświadczenia poprzedziliśmy jednodniowym przetrzymywaniem pszczół w klateczkach na czystym syropie cukrowym. W ten sposób zmierzaliśmy do tego, aby ilościowy poziom pokarmu, jaki robotnice nabierają do wola miodowego, się wyrównał u poszczególnych osobników. Można to również osiągnąć przez głodzenie pszczół. Niezależnie od tego, który sposób przyjmiemy, uważamy, że poddanie pszczół takiej kwarantannie jest wskazane. Największą dokładność w doświadczeniu uzyskano dla kategorii pszczół, pobranych do badań z ostatniej ramki w ulu. Odznaczały się one w powtórzeniach przede wszystkim pod względem wyrównania zużycia pokarmu, a więc i ilości pobranego preparatu i mniej ich ginęło w grupie kontrolnej. Ta kategoria pszczół w porównaniu do pobieranych z innych miejsc ula wypadała również korzystnie w badaniach M u s z Y ń s k i e j i innych (1975), gdzie oznaczano stopień wyrównania różnych wskaźników biologiczno-fizjologicznych. Z wiekiem pszczół-robotnic różnicuje się ich wrażliwość na działanie pestycydów, co sygnalizowali także inni autorzy (Ma y l a n d i B u r k- h a r d t 1970, N i e m c z u k 1973). W naszym doświadczeniu z Pirimorem i Galecronem najmniej odporne były pszczoły młode, w wieku do kilku dni. Zostały tu potwierdzone również wyniki pracy G r o m i s z ow e j (1975), że w odporności pszczół na pestycydy może odgrywać pewną rolę czynnik rasowy. STRESZCZENIE WYNIKOW I WNIOSKI Najbardziej wrażliwe na laboratoryjne warunki doświadczenia były pszczoły lotne, najmniej zaś robotnice pobrane z ostatniej ramki w ulu. Ta druga grupa pszczół najlepiej nadaje się do doświadczeń laboratoryjnych. Warunki laboratoryjne najlepiej znosiły pszczoły kaukaskie, następnie kraińskie i krajowe. Dodatek pestycydów do pokarmu powodował zmniejszenie jego zuży- -cia. Robotnice młode nie reagowały jednak na taki zabieg. Pszczoły krajowe i kaukaskie pobierały najmniej pokarmu skażonego Galeeronem. a pszczoły kraińskie - Pirimorem. Skażenie pokarmu Golecronem wywoływało śmiertelność pszczół w 55,1%, Pirimorem - w 20,3% (kontrolne - 6,1%). Najbardziej odporne na działanie pestycydów były pszczoły lotne i pszczoły pobierane do doświadczenia w ulu z ostatniej ramki, pszczół innych kategorii ginęło prawie 3 razy więcej, najwięcej młodych, kilkudniowych. Pod wpływem działania Galecronu wzrost śmiertelności pszczół następował szybko i urywał się po usunięciu źródła zakażenia. Działanie Primoru pod tym względem było łagodniejsze, ale bardziej długotrwałe. 221

14 Najwyższą odporność na działanie Pirimoru okazały pszczoły kaukaskie. Na działanie Galecronu najbardziej wrażliwe były pszczoły kraiń- ~kię, natomiast poziom wrażliwości pszczół kaukaskich i krajowych był w tym przypadku niższy i zbliżony. Do badań toksyczności pestycydów należy brać zawsze pszczoły najbardziej i najmniej wrażliwe, to znaczy młode, dwudniowe i z ostatniego plastra w gnieździe. Dla pszczół młodych, szczególnie wrażliwych na działanie pestycydów, źródłem zatrucia może być także pyłek przynoszony do gniazda, o ile będzie pobrany z roślin skażonych. LITERATURA B a r b a c k i S. (1951) - Doświadczenia kombinowane. Warszawa, PWRiL. C a l i ń s kit. (1964) Podstawy metodyczne polowych doświadczeń z ochrony roślin. Inst. Ochro Roślin, Poznań. G r o m i s z Z. (1975) - Wrażliwość pszczół na działanie preparatu Pirimor. Pszczelno Zesz. Nauk., 19: Kir kor S. (1953) - Choroby pszczół. Warszawa, PWRiL. L i p a J. J., S l i ż y ń s k i K. (1973) - Wskazówki metodyczne i terminologia do wyznaczania średniej dawki śmiertelnej (LD~) w patologii owadów i toksykologii. Prace Nauk. Inst. Ochro Roślin, 15 (1): M a y l a n d P. G., B u r k h a r d t C. G. (1970) - Honey bee mortality as related to insecticide - treated surfa ces and bee age, J. Econ. Ent., 63 (5): M u s z y ń s k a J., S z c z e p a ń s k i K., K o n o p a c k a Z. (1975) - Przydatność prób z różnych części gniazda dla charakterystyki rodziny w okresie letnim. Pszczelno Zesz. Naulc., 19: N i e m c z u k R. (1973) - Działanie niektórych herbicydów na pszczoły. Pszczelno Zesz. Nauk., 17: R u s z c z y c Z. (1951) - Metodyka doświadczeń zootechnicznych. Warszawa, PWRiLl S t r a n g G. E., N o w a k o w s k i J., M o r s e R. A. (1968) - Further observations. on the effect of carbarylon honey bees. J. Econ. Ent., 61: ąybctbi1tejibhoctb I1ąEJI PA3HOrO B03PACTA J1 PA3HbIX PAC HA BPE.L\HOE.L\EJI1CTBJ1E I1I1PJ1MOPA J1 rajiekpoha 3. r p o M WIII, M. r p o M WIII Pe310Me I1'leJIaM MecTHow, xanxascxoń w xpaaacxoń nopon, ~ajiw B rrafioparopaa Me~OBOcaxapaoe TeCTo sapaxceaaoe I1WPHMOPOMH I'anexpoaost , B KOHI:\eHTpaI:\JotH0,1 %. CaMbIMw 'lybctbwtejibhbimw Ha ~ewctbwe rrectwl.\w~oboka3ajiwcb MOJIO~ble nuensr, no 2 /lhew. Carayio BbICOKylOyCTOW'lWBOCTbrrpOjiBWJIWpaóoxae n-renu. nonysaeaue W3 yjibji Jf3 rrocjie~hero COTa c aanacasor. OOII:\aji CMepTHOCTbnxen naraesrux KOpMOM sapascea- HOM I'anexponoxr COCTaBJIjiJla55,1 %, I1WpHMOPOM20,3% B K>OHTpOJIbHOWrpyrrne - 6,1 %. HCKOTOPYIO YCTOW'lWBOCTbUO OTHOIIIeHWIOK I1HpHMOPy rrpojibwjih nxensr xasxascxoń rroponsr. saro casryio BbICOKylO 'lybctbwtejibhoctbha ~ehctbwe I'anexpona rrpojibhjih nxensr KpaWHCKoH UOpO):\bI. 222

15 SENSIBILITY OF HONEYBEES OF DIFFERENT AGES AND RACES TO THE HARMFUL EFFECT OF PIRIMOR AND GALECRON z. G r o m i s z and M. G r o m i s z Summary Centraleuropean, Caucasian and Carniolan worker bees were fed with honey - sugar candy containing 0,1% of Pirimcr or Galecron. The experiments were performed in laboratory conditions. The most sensitive to the effect of pesticides were young, 0-2 day oid bees. The highest immunity from both pesticides was exhibited by worker bees taken from the side combs of a nest containing honey, The total mortality of honeybees fed with Galecron contamineted candy was 55.1%. with Pirrmor 20.3%, that of the control grup being 6.1%. Some imrnunrty to Pirimor was (show n) by Caucasian honeybees, and the highest sensitivity to Galecron was found wrth Carrrlolan bees.