Rozwój rynku walutowego w Polsce

Transkrypt

1 Krystian Zawadzki Rozwój rynku walutowego w Polsce 1. WSTĘP Rynek walutowy będący jednym z segmentów rynku finansowego jest w wąskim znaczeniu pojmowany jako miejsce, na którym dokonuje się transakcji kupna i sprzedaży walut. 1 Jego rola we współczesnej gospodarce nie sprowadza się jednak tylko do ustalania poziomu kursu walutowego. Spełnia on szereg innych, istotnych funkcji, tak z punktu widzenia pojedynczego kraju, jak i gospodarki ogólnoświatowej. Przede wszystkim stanowi on mechanizm, bez którego niemożliwy byłby transfer kapitału w skali międzynarodowej. Umożliwia tworzenie i pogłębianie globalnego podziału pracy, stanowiąc najważniejszy mechanizm alokacji zasobów. Ułatwia zarządzanie ryzykiem kursu walutowego, dzięki oferowaniu coraz doskonalszych, dostosowanych do indywidualnych potrzeb klienta instrumentów finansowych. Jest wreszcie ważnym ogniwem wiążącym krajowe rynki towarowe oraz finansowe. Oznacza to, że rynek walutowy funkcjonuje nie tylko w powiązaniu z rynkami towarowymi, ale również w powiązaniu z rynkiem pieniężnym i kapitałowym. Przyczynia się dzięki temu do tworzenia międzynarodowego rynku finansowego. Niniejszy artykuł ma na celu zaprezentowanie kolejnych etapów budowy rynku walutowego w Polsce w okresie transformacji systemowej, ze szczególnym uwzględnieniem właściwości i wpływu każdej z tych faz na inne występujące zjawiska gospodarcze. Podjęto w nim również próbę scharakteryzowania uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych, które mogą wywrzeć istotny wpływ na dalszy jego rozwój. Umownie rozwój polskiego rynku walutowego podzielono na trzy etapy wyznaczone przez granice czasowe. Są to: - lata , - lata , - lata Zając J.: Polski rynek walutowy w praktyce, LIBER, Warszawa 1999, s.8,

2 2. LATA Przed rokiem 1989 możliwości obrotu walutami obcymi były istotnie ograniczone praktyką monopolu państwowego. Polegał on na gromadzeniu przez nie dewiz i posiadaniu wyłącznego prawa do dysponowania nimi przy udziale upoważnionych do tego instytucji finansowych. Krajowy pieniądz był niewymienialny. Eksporterzy byli zobowiązani do odsprzedaży uzyskanych środków, natomiast importerzy mieli dostęp do walut obcych jedynie wówczas, gdy wymagała tego realizacja centralnie przyjętego planu. 2 Prywatny obrót obcymi walutami był w tym okresie formalnie nielegalny. Czarny rynek walutowy, na którym ceny walut zagranicznych z reguły kilkakrotnie przewyższały ich oficjalne kursy do złotego polskiego 3 cieszył się jednak sporą tolerancją władz. Pozwalał on bowiem w znaczącym stopniu poprawiać bilans płatniczy państwa. Dopuszczalne było posiadanie walut obcych przez osoby fizyczne, dzięki czemu możliwe było dokonywanie zakupów w sklepach tzw. eksportu wewnętrznego. Waluty wymienialne, w tym przede wszystkim amerykański dolar stały się w obliczu wysokiej inflacji swoistym środkiem terauryzacyjnym. Reformy u progu transformacji zapoczątkowane były w okresie gospodarczego załamania kraju. Wyrażało się ono w wysokim deficycie budżetowym, silnej inflacji, spadku PKB, a także niskim poziomie rezerw walutowych, na co wpływ miało znaczne zadłużenie zagraniczne Polski. W tych warunkach, dzięki ustawie Prawo dewizowe 4 zalegalizowano transakcje walutami obcymi przez osoby fizyczne. Dało to początek funkcjonowania jednego z jego segmentów, a mianowicie rynku kantorowego. Chociaż rozmiary obrotów przez niego generowane z reguły nie przekraczają 1 % całości obrotów, 5 to jednak odegrał on kluczową rolę w początkowej fazie przejścia Polski z gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej. Zainicjowanie warunków do rozwoju rynku kantorowego ograniczyło walutowy monopol państwa, poszerzając jednocześnie wewnętrzną wymienialność złotego, uruchomioną w Polsce 1 stycznia 1990 roku. Likwidacji uległ czarny rynek walutowy. Umożliwienie osobom fizycznym legalnego obrotu walutami obcymi rozbudowało wolności obywatelskie. Operacje kantorowe wraz z systemem rachunków walutowych A 6 uruchomiły sprawny system substytucji krajowych i zagranicznych instrumentów płatniczych, pomimo 2 Jasiński L.J.: Polska polityka kursowa w warunkach umacniania się systemu rynkowego , Warszawska Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 1999, s. 51, 3 Chrabonszczewska E.: Zmiany na europejskich rynkach finansowych implikacje dla Polski, konferencja naukowa System bankowy oraz polityka pieniężna wobec wyzwań rynkowych w Polsce, Stara Wieś, czerwiec 1996, s. 19, 4 Ustawa z dnia 15 lutego 1989 r. Prawo Dewizowe, Dz. U. nr 6, poz. 33 oraz nr 74, poz. 441, 5 Pietrzak E.: Międzynarodowe operacje walutowe, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 1992, s.36, 6 Mianem rachunków walutowych A określało się krajowe rachunki dewizowe osób fizycznych,

3 znacznego stopnia reglamentacji obrotów kapitałowych między Polską i światem zewnętrznym. Kantorowy kurs złotego był wreszcie swoistym weryfikatorem oficjalnych kursów ustalanych przez NBP w odniesieniu do transakcji na rynku prywatnym i w szarej strefie gospodarki. Fakt nadania polskiej walucie statusu wewnętrznie wymienialnej od razu potraktowano jako niekwestionowane wielkie osiągnięcie reformy gospodarczej. 7 Polski złoty zaczął poprawnie wypełniać funkcje właściwe pieniądzu. 8 Stał się miernikiem wartości, pośrednikiem wymiany, a także środkiem tezauryzacji. Obok wymiernych korzyści nie można jednak nie wspomnieć o ułomnych stronach tak przyjętego standardu. W odniesieniu do rynku walutowego istotny był fakt, iż od 1 stycznia 1990 do 10 grudnia 1995 roku jego rozwój był hamowany przez istnienie dwóch systemowych barier wynikających z wewnętrznej wymienialności polskiego złotego. 9 Pierwszą z nich był zakaz jego używania w transakcjach handlu zagranicznego, co uniemożliwiało integrację rynku wewnętrznego z międzynarodowym rynkiem walutowym, a także przesądzało o izolacji polskiej waluty. Druga bariera polegała na obowiązku odsprzedaży walut obcych przez niefinansowe podmioty gospodarcze. Zawężało to zakres potencjalnego działania rynku walutowego do segmentu międzybankowego i kantorowego. Bardzo istotny zaś dla funkcjonowania całości segment klientowski pozostawał w tych warunkach bierny. Jego pasywność wynikała stąd, że niefinansowe podmioty gospodarcze pomimo, iż zawierały transakcje z bankami nie czyniły tego dobrowolnie, w sytuacji, gdy występowały w roli sprzedawców walut obcych. Z kolei pełniąc rolę kupujących, mogły je nabywać wyłącznie w celu dokonania płatności z tytułu transakcji bieżących. 10 Obok tych fundamentalnych przeszkód występował również szereg innych ograniczeń, z których najistotniejszymi wydają się być: - niska świadomość podmiotów gospodarczych dotycząca metod ograniczania ryzyka kursowego, - koncentracja rozliczeń handlu zagranicznego w Banku Handlowym S.A. w Warszawie 11, - słabo rozwinięta infrastruktura techniczna i telekomunikacyjna banków trudniących się obrotem walutowym. Można się zastanawiać, czy przyjęta przez Polskę wewnętrzna wymienialność była właściwym krokiem i czy nie powinna ona zostać wcześniej zastąpiona 7 Polaczek S.: Drogi do efektywnej wymienialności złotego, Bank i Kredyt nr 7/1993, s.13, 8 Barro R., Grilli V.: European Macroeconomics, MacMillan, London 1994, s.49, 9 Pietrzak E. (red.): Projekcja polityki kursowej, rynku walutowego oraz rynku pochodnych instrumentów finansowych do roku 2002, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 1998, s. 19, 10 Pietrzak E.: Wymienialność złotego, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 1996, s. 65, 11 zob. Piołunowicz A.: Kilka uwag na marginesie zarządzenia o ryzyku walutowym, Handel Zagraniczny nr 8 9/1993, s.52,

4 szerszym jej zakresem. Praktyka udowodniła jednak, że liberalizacja przepływów kapitałowych powinna być zsynchronizowana ze zmianami i rozwojem odpowiednich narzędzi polityki monetarnej, oraz poprzedzona zreformowaniem i umocnieniem krajowego systemu finansowego. Tym samym nie wydaje się, aby była ona możliwa w początkowej fazie transformacji. 12 Jednym z elementów polityki monetarnej, które zostały zrewidowane w świetle uwolnienia przepływu kapitału była polityka kursu walutowego. 13 W roku 1990 zapoczątkowana została polityka stałego kursu walutowego. 14 Głównym jej celem było ograniczenie inflacji i stabilizacja gospodarcza. Po wprowadzeniu wewnętrznej wymienialności złotego, od 1 stycznia 1990 roku nastąpiło ujednolicenie kursu oficjalnego i rynkowego na poziomie 9500 PLN za 1 dolara. Pomimo, że stały kurs miał pełnić rolę kotwicy antyinflacyjnej, poziom inflacji był wyższy od zakładanego, co przyczyniło się do odpływu rezerw walutowych. Było to głównym powodem, dla którego zdecydowano się na dokonanie skokowej dewaluacji złotego o 16,8 % w maju 1991, po czym w październiku tego samego roku zmodyfikowano politykę kursową wprowadzając formułę pełzającego zaczepu. Polegała ona na wkomponowaniu w cenę polskiej waluty z góry założonej miesięcznej dewaluacji 15 ( tabela 1). Obok nich miały również miejsce dwie skokowe, urzędowe obniżki wartości złotego. Tabela 1. Zmiany miesięcznej stopy dewaluacji polskiego złotego w latach (w procentach) X 1991 VIII 1993 IX 1994 XI 1994 II 1995 I 1996 II 1998 IX 1998 III ,8 1,6 1,5 1,4 1,2 1,0 0,8 0,5 0,3 Źródło: Opracowanie własne Do końca 1991 roku ze względu na sporadyczny charakter transakcji zawieranych pomiędzy bankami, nie można było mówić o wykształceniu się międzybankowego rynku walutowego. Za główne przyczyny takiego stanu rzeczy należy uznać: 16 - ograniczoną liczbę potencjalnych uczestników takiego rynku, 12 Część specjalistów uważa, iż wprowadzenie w tym okresie wymienialności wewnętrznej należy ocenić jednoznacznie pozytywnie, zob. Koronowski A.: Kurs walutowy a stabilizacja cen, Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1997, s. 17; niektórzy eksperci twierdzą jednak, iż właściwszym posunięciem byłoby wprowadzenie u progu transformacji zewnętrznej wymienialności złotego, zob. Pietrzak E.: Wymienialność złotego, op.cit. s. 59, 13 Johnston B.R., Dabar S.M., Echeverria C.: Sequencing capital account liberalization: lessons from the experiences in Chile, Indonesia, Korea and Thailand, IMF Working Paper, New York 1997, s.6-8, 14 Chrabonszczewska E., Kalicki K.: Teoria i polityka kursu walutowego, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1996, s.150, 15 Kowalewski P., Gąsienica Szostak T., Tymuła P.: Polityka kursowa w krajach europy środkowej i wschodniej w latach , transformacja Gospodarki nr 78, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 1996, s.10, 16 Małecki W.: Rynek walutowy w Polsce, Instytut Finansów, Warszawa 1996, s.38-39,

5 - odsprzedawaniem przez banki Narodowemu Bankowi Polskiemu wszystkich dewiz skupowanych od eksporterów, - obowiązek zawierania przez banki wszystkich transakcji po urzędowych kursach ustalanych przez Narodowy Bank Polski - wyłączność przeprowadzania transakcji dewizowych za pośrednictwem specjalnych rachunków walutowych posiadanych przez banki w NBP. Punktem zwrotnym okazało się zarządzenie Prezesa NBP 17 z 18 grudnia 1991 roku w sprawie stosowania kursów w złotych walut obcych, wartości dewizowych wyrażonych w walutach obcych oraz jednostek rozrachunkowych. Zezwalało ono na stosowanie przez banki dewizowe własnych, niezależnych od urzędowych kursów walutowych. 18 Ponadto usunięta została podstawowa przeszkoda zawierania transakcji terminowych. Eliminacja tej bariery polegała na ustaleniu, iż limit 2%, +2% w ich przypadku nie obowiązuje. Konsekwencją tego było uruchomienie na początku 1992 roku międzybankowego rynku walutowego. 19 W początkowej fazie był to jednak segment płytki i nader niestabilny pod względem wielkości obrotów. Struktura rodzaju przeprowadzanych transakcji była jednolita i obejmowała wyłącznie transakcje natychmiastowe. Pomimo tego można było zaobserwować znaczący wzrost uczestników tego rynku. Podczas gdy w roku 1990 uprawnienia do przeprowadzania operacji dewizowych miało 5 banków, w drugiej połowie 1993 ilość ich zwiększyła się do LATA Główny dylemat, przed którym stały władze monetarne w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych występował na linii konkurencyjność cenowa eksportu a zwalczanie inflacji. Wraz z zakończeniem się recesji transformacyjnej w połowie 1992 roku Polska stopniowo osiągała coraz szybszy wzrost gospodarczy. Dynamicznie podnosił się poziom wydajności pracy, co w połączeniu z obniżeniem poziomu płac realnych pociągało za sobą presję na aprecjację realnego kursu złotego Monitor Polski z 1991r. nr 46, poz. 328, 18 kursy te musiały mieścić się w przedziale 2%, +2% od kursu średniego ustalonego przez NBP, 19 Aktem prawnym, który wspomógł jego tworzenie było zarządzenie prezesa NBP z 19 marca 1993 r. w sprawie ustalenia norm dopuszczalnego ryzyka walutowego w działalności banków, Dz. Urz. NBP z 1993 nr 4, poz. 7, 20 Małecki W.: Międzybankowy rynek walutowy w Polsce, Związek Banków Polskich, Warszawa 1993, s.1, 21 Polański Z.: Polityka kursu walutowego w Polsce w latach 90. Stabilizacja, konkurencyjność i przepływy kapitałowe, EKONOMISTA nr 2/2000, s ,

6 Liczba uczestników polskiego rynku walutowego pozostawała na niskim poziomie. Segment klientowski, który powinien być silnym fundamentem umożliwiającym budowę rynku pozostawał nadal mało aktywny. O jego wielkości decydowały przede wszystkim obroty krajowych przedsiębiorstw z zagranicą, oraz aktywność polityki zabezpieczania się przed ryzykiem kursowym. Ocenia się, iż transakcja o wartości 1 miliona dolarów przeprowadzona na rynku klientowskim daje w efekcie 3 miliony dolarów na rynku wtórnym, co wynika z jednoczesnego wykorzystywania instrumentów finansowych o charakterze zabezpieczającym i spekulacyjnym. 22 W 1993 roku pojawiły się pierwsze instrumenty pochodne rynku walutowego, będące zarazem pierwszymi polskimi derywatami w ogóle. Były to zaoferowane przez Polski Bank Rozwoju opcje europejskie opiewające na wzajemne kursy walut wymienialnych. Z powodu występującej w ówczesnym okresie wysokiej różnicy oprocentowania pomiędzy depozytami złotowymi, a nominowanymi w innych walutach, bank ten nie oferował opcji na kurs złotego w stosunku do innych walut. Wykorzystanie instrumentów pochodnych rynku walutowego było w pierwszych latach ich funkcjonowania sporadyczne (wykres 1). Gwałtowny wzrost zainteresowania transakcjami terminowymi oraz swapami nastąpił w roku Za główną przyczynę ich popularności uznać należy dążenie nierezydentów do posiadania aktywów w złotych polskich w warunkach ich ograniczonej dostępności wynikającej z restrykcji zawartych w prawie dewizowym obowiązującym do 11 stycznia 1999 roku. Wykres 1. Struktura polskiego rynku dewizowego według rodzaju transakcji w latach (w mln dolarów) transakcje pochodne transakcje natychmiastowe Źródło: Trennial Central Bank Survey 2001, Bank for International Settlement, Basel 2002, s.52; Sytuacja finansowa banków w 2001 r. synteza, Narodowy Bank Polski, Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego, Warszawa maj 2002, s Bilski J.: Polski system walutowy. Ocena skuteczności działania, Bank i Kredyt nr 12/99, s ,

7 We wrześniu 1998 roku pojawiły się pierwsze walutowe kontrakty terminowe futures. Instrumentem bazowym był kurs dolara amerykańskiego, a miejscem obrotu Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie. Miesiąc później kontrakty futures oparte na aktywach rynku walutowego pojawiły się na Polskiej Giełdzie Finansowej. Wykorzystanie tych instrumentów miało coraz większe znaczenie w obliczu zwiększającego się ryzyka kursowego wynikającego ze stopniowego upłynniania kursu polskiego złotego (rysunek 1). Celem zwiększenia stopnia nieprzewidywalności zmian kursowych było przede wszystkim ograniczenie inwestycji portfelowych, zwłaszcza tych o charakterze spekulacyjnym, które nasiliły się w Polsce od 1995 roku. Rysunek 1. Przegląd systemów kursowych w Polsce w okresie transformacji systemowej Kurs stały Mechanizm dewaluacji kroczącej Formuła pełzającego pasma +/- 7% +/- 10 % +/- 12,5% +/- 15 % Kurs płynny luty 1998 luty 1998 październik 1998 Październik Źródło: Opracowanie własne. Wewnętrzna wymienialność złotego przestała formalnie istnieć wraz z wprowadzeniem 1 czerwca 1995 standardu Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Pomimo tego wyłączenie rodzimej waluty z fakturowania oraz rozliczania handlu zagranicznego występowało do 12 stycznia 1999 roku, czyli do dnia wejścia w życie regulującego to prawa

8 dewizowego 23. Uruchomione poprzednią ustawą 24 rachunki wolne dla nierezydentów nie wprowadziły istotnych zmian na polskim rynku walutowym. Pomimo postępu liberalizacyjnego polskie ustawodawstwo dewizowe pozostawało nadal zbyt restrykcyjne. Poziom i dynamika przyrostu rezerw walutowych sprawiły, że wręcz szkodliwe okazały się zarówno przepisy o obowiązkowej odsprzedaży walut obcych przez eksporterów jak i asymetryczna regulacja obrotów kapitałowych, stwarzająca dogodne warunki dla jego napływu do Polski, przy prawie całkowitej prohibicji jego wywozu z kraju. 25 Ważnym aspektem były także starania o uzyskanie pełnego członkostwa w Organizacji Rozwoju Gospodarczego i Współpracy (OECD), które wymagały od Polski dużo większej liberalizacji w tym zakresie. 4. LATA Ostatnie lata przyniosły istotne, oczekiwane zmiany na rynku walutowym, które dosadniej przesądzają o przybliżeniu się Polski do systemu gospodarki rynkowej. Jedną z nich było pełne upłynnienie polskiego złotego od 12 kwietnia 2000 roku. Posunięcie to zakończyło długą fazę polityki kursowej typu BBC 26 realizowaną przez Bank Centralny od 1991 roku. Decyzja ta wiązała się z likwidacją instytucji dewaluacji kroczącej, oraz zniesieniem tzw. kursu centralnego i związanych z nim marż dopuszczalnych odchyleń kursu rynkowego. Wartość zewnętrzna jednostki polskiej waluty ustalana jest odtąd jako wypadkowa sił rynkowych, aczkolwiek Narodowy Bank Polski zachował prawo do interwencji na rynku dewizowym, gdy uzna, że wymagają tego względy polityki pieniężnej. 27 Zgodnie z umową z lipca 1996 zawartą z OECD, oraz późniejszymi ustaleniami z państwami Unii Europejskiej, polski złoty miał stać się pieniądzem całkowicie wymienialnym w relacjach z krajami tych organizacji wraz z początkiem roku W ostateczności doszło do tego blisko trzy lata później, w październiku , po kilkukrotnych przesunięciach tego terminu przez rząd RP. Ustawa przewiduje jednak możliwość wprowadzenia przez Radę Ministrów RP szczególnych ograniczeń w zakresie obrotu dewizowego w celu zapewnienia równowagi bilansu płatniczego i stabilności polskiej waluty. 23 Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. Prawo dewizowe, Dz. U. Nr 160, poz. 1063, 24 Ustawa z dnia 2 grudnia 1994 r. Prawo dewizowe, Dz. U. Nr 136, poz. 703, 25 Małecki W.: Rynek walutowy w Polsce, op. cit., s.19, 26 ang.: Basket, Band, Crawl [tłum.: Koszyk, Pasmo, Pełzanie], zob.: Williamson J.: The Exchange rate regimes for emerging markets reviving the intermediate option, Institute for International Economics, Washington 2000, s.7, 27 Średniookresowa strategia polityki pieniężnej na lata , NBP, Warszawa 1998, s. 16, 28 Ustawa z dnia 27 lipca 2002 roku Prawo dewizowe, Dz. U. Nr 141, poz. 1178,

9 Przekształcenie polskiego złotego w walutę w pełni wymienialną wiązało się z liberalizacją transakcji kapitałowych o czasie trwania poniżej jednego roku, które stanowiły ostatni, podlegający restrykcjom dewizowym obszar operacji walutowych pomiędzy Polską i światem zewnętrznym. Konsekwencją zniesienia tych ograniczeń będzie dalszy ilościowy i jakościowy rozwój rynku walutowego. Wynika to z faktu, iż przeprowadzenie transakcji kapitałowej wymusza zwykle dokonanie odpowiedniej transakcji walutowej. Z kolei stymulujące oddziaływanie rosnących obrotów kapitałowych na jakościowy rozwój rynku będzie polegało przede wszystkim na wzrastającym zapotrzebowaniu uczestników transakcji kapitałowych na inne niż natychmiastowe instrumenty w towarzyszących operacjach walutowych. 29 Determinantą wpływającą w ostatnim okresie hamująco na rozwój rynku była uchwała Komisji Nadzoru Bankowego 30 w sprawie ustalenia normy dopuszczalnego ryzyka walutowego w działalności banków, która weszła w życie 31 marca 2001 roku. Zgodnie z nią bank może ponosić ryzyko wynikające ze zmian kursowych poprzez utrzymywanie otwartych pozycji walutowych pod warunkiem osiągnięcia normy dopuszczalnego ryzyka walutowego w postaci posiadania odpowiedniej nadwyżki funduszy własnych. Wynikiem tego są dwie możliwe alternatywy: podnoszenie kapitałów własnych przez te instytucje, albo ograniczenia w przeprowadzanych transakcjach dewizowych. Wprowadzenie od 1 stycznia 1999 roku do obiegu bezgotówkowego nowej waluty EURO, a także mające w tym czasie miejsce konsolidacje w systemie bankowym doprowadziły do spadku aktywności międzynarodowego rynku walutowego między rokiem 1998 a 2001 (tabela 2). Tabela 2. Przeciętne dzienne obroty na międzynarodowym rynku walutowym w latach (w miliardach dolarów amerykańskich) Rodzaj transakcji Natychmiastowe Terminowe Swap RAZEM Źródło: Bank for International Settlements: Central bank survey of foreign exchange and derivatives market activity in April 2001, Basel 2001, s Pietrzak E. (red): Projekcja rozwoju rynku kapitałowego, polityki kursowej i rynku walutowego oraz rynku pochodnych instrumentów finansowych do roku 2003, IBnGR, Gdańsk 1999, s.19, 30 Dziennik Urzędowy Narodowego Banku Polskiego nr 15 z 30 listopada 2000 r., poz.27,

10 W tym samym czasie zauważalny był jednak wzrost udziału polskiego złotego na światowym rynku walutowym.(tabela 3). Tabela 3. Procentowy udział wybranych walut w obrocie na międzynarodowym rynku walutowym w latach Waluta Dolar 90,0 82,0 83,3 87,3 90,4 amerykański EURO 31 4,0 11,8 15,7 17,3 37,6 Jen japoński 27 23,4 24,1 20,2 22,7 Funt szterling 15 13,6 9,4 11,0 13,2 Złoty polski ,1 0,5 Rubel rosyjski ,3 0,4 Korona ,3 0,2 czeska Pozostałe 64 69,2 67,5 63,5 35,0 Źródło: Bank for International Settlements: Central bank survey of foreign exchange and derivatives market activity in April 2001, Basel 2001, s.6. Duże znaczenie dla zwiększania się udziału rodzimej waluty na międzynarodowym rynku walutowym w opisywanym okresie odegrały dwa czynniki. Po pierwsze od 1999 roku umożliwiono w Polsce swobodne funkcjonowanie zagranicznych instytucji finansowych takich jak banki, czy towarzystwa ubezpieczeniowe. Po drugie utrzymujące się wysokie stopy procentowe na krajowym rynku zachęcały zagranicznych inwestorów do lokowania kapitału w bezpieczne, rządowe papiery skarbowe. Wykres 2 prezentuje wielkości obrotów na polskim rynku walutowym w latach W zasadniczej mierze są one generowane poza granicami kraju, przede wszystkim w Londynie oraz we Frankfurcie nad Menem. Szacuje się, że udział tych ośrodków w wartości obrotów wynosił w roku 2000 ponad 50 %, natomiast w 2005 roku wzrośnie do około 80 % Do 1998 roku ECU, 32 Pietrzak E., Sławiński A. (red.): Projekcja rozwoju rynków: Kapitałowego, walutowego, pochodnych instrumentów finansowych i pieniężnego do roku 2005, CeDeWu, Warszawa 2002, s.18,

11 Wykres 2. Średnie dzienne obroty rynku walutowego w Polsce w latach (w mln dolarów) Źródło: Małecki W.: Rynek walutowy w Polsce, Instytut Finansów, Warszawa 1996, s.40-46, Trennial Central Bank Survey 2001, Bank for International Settlement, Basel 2002, s. 52; Pietrzak E., Sławiński A. (red.): Projekcja rozwoju rynków: kapitałowego, walutowego, pochodnych instrumentów finansowych i pieniężnego do roku 2005, CeDeWu, Warszawa 2002, s. 14. Obok ilościowego, coraz bardziej uwidacznia się także jakościowy rozwój polskiego rynku walutowego. Szczególnym tego wyznacznikiem jest gwałtowny wzrost zainteresowania w roku 2001 innymi niż natychmiastowe transakcjami (wykres 1). Na szczególną uwagę zasługuje popularyzacja swapów walutowych, które według szacunków Bank for International Settlements w Bazylei osiągnęły w tym czasie dzienną wartość obrotów dochodzącą do 1,8 miliarda dolarów amerykańskich 33. Dla porównania wielkość ta dla segmentu natychmiastowego wyniosła niespełna 1,2 miliarda dolarów natomiast dla transakcji terminowych 220 milionów dolarów. Oprócz wzrostu zainteresowania walutowymi instrumentami pochodnymi dokonywane przekształcenia jakościowe polegają na: - stopniowym ograniczaniu pozycji banku centralnego na rynku walutowym, - zwiększającej się świadomości występującego ryzyka kursowego przez podmioty gospodarcze na nie narażone, - systematycznym wzroście znaczenia segmentu klientowskiego, którego przeciętne dzienne obroty w roku 2001 można oceniać na ponad 1 miliard dolarów amerykańskich ( wykres 3). 33 Bank for International Settlements, Trennial Central Bank Survey 2001, Basel 2002, s.52,

12 5. PERSPEKTYWY ROZWOJU RYNKU WALUTOWEGO W POLSCE Można spodziewać się, iż obroty rynku walutowego będą systematycznie wzrastać, polepszając tym samym jego głębokość i płynność. Do czynników, które działać będą stymulująco na jego rozwój należy zaliczyć: - całkowitą wymienialność polskiego złotego, - zmiany liberalizacyjne w polityce kursowej, - wejście Polski do strefy EURO, - starania o przyjęcie do struktur Unii Europejskiej, - większą zmienność kursu polskiego złotego. Najistotniejszym z nich wydaje się włączenie polskiej gospodarki do wspólnego europejskiego systemu gospodarczo walutowego, kiedy to staniemy się uczestnikiem swobodnego przepływu towarów, ludzi i kapitałów. Szczególnie istotny z punktu widzenia dalszego trwałego i zrównoważonego rozwoju jest napływ kapitału długoterminowego, który podniesie jakość i konkurencyjność krajowej produkcji. Skala inwestycji bezpośrednich związana jest z akcesją Polski w struktury unijne, a co za tym idzie zwiększeniem wiarygodności zarówno na płaszczyźnie gospodarczej jak i politycznej. Wejście do strefy EURO, będące zwieńczeniem procesu integracji umocni jeszcze tą wiarygodność i ugruntuje pozycję Polski na międzynarodowym rynku. Zasadniczo wymienia się trzy koncepcje wprowadzenia waluty EURO w Polsce: 34 - Europejski Mechanizm Kursowy (ERM 2), - Currency Board, - Euroizacja. Bez względu na to jaka droga do przyjęcia wspólnej waluty zostanie obrana, jej wprowadzenie będzie miało wiele implikacji zarówno dla dalszego rozwoju rynku walutowego, jak i gospodarki jako całości. Wśród wymienianych korzyści znajduje się: - wyeliminowanie ryzyka kursowego w obszarze strefy EURO, - większa przejrzystość rynku, - obniżanie cen będące wynikiem redukcji kosztów, 34 Szersze omówienie każdej z nich prezentuje m.in. Pietrzak E [w:] Kiedy EURO zastąpi złotego?, Konferencja Narodowego Banku Polskiego pt.: Polska droga do EURO, Falenty 2001, s.13 29,

13 - rozwój powiązań handlowych i kapitałowych między krajami Unii. Obok nich wymienia się również koszty tego przedsięwzięcia, które wynikają m.in. z: - niemożności reagowania na tzw. wstrząsy asymetryczne, - utraty narodowej suwerenności w zakresie polityki monetarnej, - rezygnacji z kursu walutowego, jako jednego z narzędzi polityki gospodarczej. Wejście do Unii Europejskiej, a w dalszej kolejności przyjęcie EURO stawia przed polską gospodarką nowe zadania. Nie ulega wątpliwości, że obok wymiernych korzyści będzie to także związane z ponoszeniem ofiar. Jednakże konsekwencje ewentualnej rezygnacji z przystąpienia do Unii Gospodarczo Walutowej wydają się być dużo bardziej szkodliwe, aniżeli koszty wynikające z przystąpieniem do niej. 5. PODSUMOWANIE Podsumowując należy uznać, iż rozwój polskiego rynku walutowego w zasadniczej mierze był i jest uzależniony od zakresu integracji polskiej gospodarki ze światem zewnętrznym. Niebagatelne znaczenie odgrywa również prowadzona w kraju polityka kursowa. Jak już wiadomo, prawdopodobna akcesja w struktury unijne będzie miała miejsce w roku Chociaż zostało niewiele czasu można spodziewać się w tym okresie na rynku walutowym dalszych intensywnych zmian, zarówno o charakterze jakościowym jak i ilościowym. Konsekwencją tego będzie zmniejszenie dystansu, jaki dzieli go do rynków rozwiniętych gospodarek dzięki efektywniejszemu wypełnianiu swoich makro- i mikroekonomicznych funkcji. BIBLIOGRAFIA 1. Bank for International Settlements: Central bank survey of foreign exchange and derivatives market activity in April 2001, Basel 2001, 2. Bank for International Settlements, Trennial Central Bank Survey 2001, Basel 2002, 3. Barro R., Grilli V.: European Macroeconomics, MacMillan, London 1994, 4. Bilski J.: Polski system walutowy. Ocena skuteczności działania, Bank i Kredyt nr 12/99, 5. Chrabonszczewska E.: Zmiany na europejskich rynkach finansowych implikacje dla Polski, konferencja naukowa System bankowy oraz polityka pieniężna wobec wyzwań rynkowych w Polsce, Stara Wieś, czerwiec 1996, 6. Chrabonszczewska E., Kalicki K.: Teoria i polityka kursu walutowego, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1996,

14 7. Jasiński L.J.: Polska polityka kursowa w warunkach umacniania się systemu rynkowego , Warszawska Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 1999, 8. Johnston B.R., Dabar S.M., Echeverria C.: Sequencing capital account liberalization: lessons from the experiences in Chile, Indonesia, Korea and Thailand, IMF Working Paper, New York 1997, 9. Kowalewski P., Gąsienica Szostak T., Tymuła P.: Polityka kursowa w krajach europy środkowej i wschodniej w latach , transformacja Gospodarki nr 78, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 1996, 10. Małecki W.: Międzybankowy rynek walutowy w Polsce, Związek Banków Polskich, Warszawa 1993, 11. Małecki W.: Rynek walutowy w Polsce, Instytut Finansów, Warszawa 1996, 12. Pietrzak E.: Międzynarodowe operacje walutowe, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 1992, 13. Pietrzak E.: Wymienialność złotego, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 1996, 14. Pietrzak E. (red.): Projekcja polityki kursowej, rynku walutowego oraz rynku pochodnych instrumentów finansowych do roku 2002, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 1998, 15. Pietrzak E. (red): Projekcja rozwoju rynku kapitałowego, polityki kursowej i rynku walutowego oraz rynku pochodnych instrumentów finansowych do roku 2003, IBnGR, Gdańsk 1999, 16. Pietrzak E.: Kiedy EURO zastąpi złotego?, Konferencja Narodowego Banku Polskiego pt.: Polska droga do EURO, Falenty 2001, 17. Pietrzak E., Sławiński A. (red.): Projekcja rozwoju rynków: Kapitałowego, walutowego, pochodnych instrumentów finansowych i pieniężnego do roku 2005, CeDeWu, Warszawa 2002, 18. Piołunowicz A.: Kilka uwag na marginesie zarządzenia o ryzyku walutowym, Handel Zagraniczny nr 8 9/1993, 19. Polaczek S.: Drogi do efektywnej wymienialności złotego, Bank i Kredyt nr 7/1993, 20. Polański Z.: Polityka kursu walutowego w Polsce w latach 90. Stabilizacja, konkurencyjność i przepływy kapitałowe, EKONOMISTA nr 2/2000, 21. Sytuacja finansowa banków w 2001 r. synteza, Narodowy Bank Polski, Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego, Warszawa maj 2002, 22. Średniookresowa strategia polityki pieniężnej na lata , NBP, Warszawa 1998, 23. Uchwała Komisji Nadzoru Bankowego w sprawie ustalania normy dopuszczalnego ryzyka w działalności banków, Dziennik Urzędowy Narodowego Banku Polskiego nr 15 z 30 listopada 2000 r., poz.27, 24. Ustawa z dnia 15 lutego 1989 r. Prawo Dewizowe, Dz. U. nr 6, poz. 33 oraz nr 74, poz. 441, 25. Ustawa z dnia 2 grudnia 1994 r. Prawo dewizowe, Dz. U. Nr 136, poz. 703, 26. Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. Prawo dewizowe, Dz. U. Nr 160, poz. 1063, 27. Ustawa z dnia 27 lipca 2002 roku Prawo dewizowe, Dz. U. Nr 141, poz. 1178, 28. Williamson J.: The Exchange rate regimes for emerging markets reviving the intermediate option, Institute for International Economics, Washington 2000, 29. Zając J.: Polski rynek walutowy w praktyce, LIBER, Warszawa 1999, 30. Zarządzenie prezesa NBP z 19 marca 1993 r. w sprawie ustalenia norm dopuszczalnego ryzyka walutowego w działalności banków, Dz. Urz. NBP z 1993 nr 4, poz. 7, Autor jest asystentem w Katedrze Finansów, Wydziału Zarządzania i Ekonomii Politechniki Gdańskiej.

15