PRÓCHNICA ZĘBÓW STAŁYCH U ŚREDNIOWIECZNYCH MIESZKAŃCÓW WROCŁAWIA. CARIES of PERMANENT DENTITION IN MEDIEVAL INHABITANTS OF WROCŁAW

Transkrypt

1 ANNALES ACADEMIAE MEDICAE STETINENSIS ROCZNIKI POMORSKIEJ AKADEMII MEDYCZNEJ W SZCZECINIE 2011, 57, 3, TOMASZ STANIOWSKI, PAWEŁ DĄBROWSKI 1, ALEKSANDRA GAWLIKOWSKA-SROKA 2 PRÓCHNICA ZĘBÓW STAŁYCH U ŚREDNIOWIECZNYCH MIESZKAŃCÓW WROCŁAWIA CARIES of PERMANENT DENTITION IN MEDIEVAL INHABITANTS OF WROCŁAW Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej Akademii Medycznej we Wrocławiu ul. Krakowska 26, Wrocław Kierownik: prof. dr hab. n. med. Urszula Kaczmarek 1 Katedra Antropologii Uniwersytetu Wrocławskiego ul. Kuźnicza 35, Wrocław Kierownik: prof. dr hab. Bogusław Pawłowski 2 Katedra i Zakład Anatomii Prawidłowej i Klinicznej Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie Kierownik: dr hab. n. med. Zbigniew Ziętek Summary Streszczenie Introduction: The study of dentition plays an important role in the reconstruction of the diet and in assessment of the overall health and living conditions of paleopopulations. The aim of this study was to determine the condition of permanent dentition of medieval inhabitants of Wrocław basing on the prevalence and intensity of caries in permanent dentition. Material and methods: The material consisted of 1156 permanent teeth from 118 skulls recovered from two medieval cemeteries in Wrocław: the parish cemetery at the St. Elisabeth Church (13 th 14 th century) and the cemetery in Ołbin (12 th 13 th century). Two age classes were formed taking into account anthropologic assessment and group size. The younger class consisted of material up to the age of 35 years; the remaining skulls were assigned to the older class. The prevalence and incidence of caries was determined. Results: The prevalence and intensity of caries was 56.91% and 15.7%, respectively. Carious lesions predominated in males and in the older age class. Conclusions: The prevalence and intensity of caries in permanent dentition did not differ from other medieval populations and increased with age. High prevalence of caries reflects a high proportion of carbohydrates in the diet of medieval inhabitants of Wrocław, their high socioeconomic status, and poor oral hygiene. K e y w o r d s: dental caries Middle Ages paleodiet. Wstęp: Badania uzębienia odgrywają istotną rolę w rekon strukcji diety, w ocenie ogólnego stanu zdro wia i warunków życia w paleopopulacjach. Celem pracy była cena stanu uzębienia stałego u średniowiecznych mieszkańców Wrocławia na pod sta wie częstości i intensywności występowania zmian próchnicowych zębów stałych. Materiał i metody: Ocenie poddano łącznie 1156 zębów stałych ze 118 czaszek wyeksplorowanych z dwóch średniowiecznych nekropolii z terenu Wrocławia: z cmentarza parafialnego należącego do kościoła św. Elżbiety (XIII XIV w.) oraz z cmentarza na Ołbinie (XII XIII w.). Ze względu na możliwości oceny antropologicznej i uzyskane liczebności, materiał badawczy podzielono na dwie klasy wieku w chwili śmierci: młodszą do ok. 35. r.ż. i starszą > 35. r.ż. Obliczono częstość i intensywność próchnicy. Wyniki: Częstość występowania próchnicy w badanym materiale wyniosła 56,91%, a intensywność 15,7%. Zmiany próchnicowe częściej występowały u osobników płci męskiej i w starszej grupie wiekowej. Wnioski: W badanym materiale częstość i intensywność próchnicy zębów stałych była zbliżona do innych po pu la cji średniowiecznych i wzrastała wraz z wiekiem badanych. Wysoka frekwencja próchnicy świadczy o wysokim udziale węglowodanów w diecie średniowiecznych mieszkańców

2 PRÓCHNICA ZĘBÓW STAŁYCH U ŚREDNIOWIECZNYCH MIESZKAŃCÓW WROCŁAWIA 83 Wrocławia, ich dobrym statusie ekonomicznym, lecz jednocześnie złej higienie jamy ustnej. H a s ł a: próchnica zębów średniowiecze paleodieta. Wstęp Częstość i intensywność występowania próchnicy zębów jest ważnym składnikiem oceny antropologicznej materiału wykopaliskowego. Na tej podstawie można stwierdzić stan zdrowia, higienę jamy ustnej, sposób odżywiania, a nawet status społeczny badanej populacji. W badaniach DeWitte i Bekvalac [1] sugerowany jest związek pomiędzy występowaniem patologii jamy ustnej a podwyższonym ryzykiem śmiertelności. Na przestrzeni wieków, począwszy od neolitu do czasów współczesnych, obserwuje się wzrost zapadalności na próchnicę [2]. Wzrost ten należy wiązać przede wszystkim ze wzrostem spożycia węglowodanów, zmianami w sposobach przetwarzania produktów spożywczych, ich konsystencją i sposobem przygotowywania posiłków, a także z powszechnym brakiem higieny jamy ustnej. Ocena stanu narządu żucia w populacjach pradziejowych wskazuje w wielu opracowaniach na wzrost zapadalności na próchnicę w bogatszych warstwach społeczeństwa, co ma niewątpliwie związek z dostępnością do kariogennych, wysoce zrafinowanych rodzajów pokarmu: słodyczy, ciast oraz białego pieczywa [3, 4, 5]. Dieta ubogiej ludności niski udział prostych cukrów w diecie oraz najprostsze produkty ze zbóż, podpłomyki pieczone w popiele czy kasze powodowały ścieranie zębów eliminujące miejsca retencyjne na po wierz chni żują cej [4, 5], a tym samym zapobiegające powstawaniu próchnicy. Próchnica powstaje na skutek demineralizacji twardych tkanek wywołanej przez kwaśne produkty metabolizmu bakteryjnego. W początkowej fazie, na skutek obniżonego ph śliny w jamie ustnej pojawiają się przebarwienia powierzchni szkliwa. Dalszy przebieg próchnicy zależy więc ściśle od rodzaju, lepkości i konsystencji pokarmu, a także od buforujących właściwości śliny. Istotne znaczenie dla intensywności próchnicy ma stężenie niektórych pierwiastków określanych jako kariogenne [6]. Intensywność próchnicy zwykle wzrasta u kobiet w czasie ciąży i karmienia [5]. Mniejsza częstość i intensywność charakteryzuje populacje, w których rozwinięte były techniki oczyszczania jamy ustnej, m.in. w Chinach już 3000 lat temu stosowano cały szereg zabiegów dentystycznych [7]. Zmiany próchnicowe zębów są trwałe i niezależne od czynników fizykochemicznych w warunkach zalegania w podłożu i depozycji w jamach grobowych, dlatego też dobrze zachowują się w materiałach zeszkieletowionych, stanowiąc, ze względu na możliwości interpretacyjne, cenne źródło informacji o warunkach zdrowia i życia dawnych populacji [8, 9]. Celem pracy była ocena stanu uzębienia u średniowiecznych mieszkańców Wrocławia poprzez określenie częstości i intensywności występowania próchnicy zębów oraz próba charakterystyki statusu społeczno ekonomicznego i warunków bytowych średniowiecznych populacji z Wrocławia. Materiał i metody Materiał badawczy stanowiły 123 czaszki osobników obojga płci pochodzących z dwóch średniowiecznych miejskich cmentarzysk we Wrocławiu. Cmentarz przy kościele św. Elżbiety we Wrocławiu datowany był na XIII XIV w. Natomiast nekropolia odkryta na Ołbinie na XII XIII w. Z danych historycznych wynika, że oba cmentarzyska funkcjonowały w zamożnych dzielnicach miasta, a odkryte pochówki prezentują bogatszą grupę mieszczan [5]. Badane czaszki znajdują się w zbiorach Zakładu Antropologii PAN we Wrocławiu. Materiał badawczy podzielono na dwie grupy wiekowe: młodszą (do ok. 35. r.ż.) i starszą (> 35. r.ż.). Wiek i płeć badanych osobników oznaczono za pomocą klasycznych metod stosowanych w antropologii [10, 11, 12] tabele 1 i 2. T a b e l a 1. Liczebność materiału ze względu na płeć i wiek Płeć Gender Męska Male Żeńska Female Razem T a b l e 1. Study material classified by gender and age Grupa młodsza Younger group Grupa starsza Older group Ogółem (57,72%) (42,28%) T a b e l a 2. Ocena występowania częstości próchnicy w dwóch klasach wieku T a b l e 2. Prevalence of caries in two age classes Płeć Gender Męska Male Żeńska Female Razem Grupa młodsza Younger group Grupa starsza Older group Ogółem 33,18% 25,35% 59,15% 30,77% 23,08% 53,84% 32,52% 24,39% 56,91% Przeprowadzono ocenę wszystkich 1153 tkwiących w zębodołach zębów przy użyciu lusterka i zgłę b nika stomatologicznego. Oceniono częstość występowania zmian próchnicowych w badanych populacjach oraz intensywność próchnicy (%C), czyli odsetek zębów ob jętych próchnicą (C) w stosunku do wszystkich zbadanych zębów (Z) w zależności od wie ku i płci. Intensywność próchnicy określono na podstawie wskaźnika: %C = C/Z 100.

3 84 TOMASZ STANIOWSKI, PAWEŁ DĄBROWSKI, ALEKSANDRA GAWLIKOWSKA-SROKA Uzyskane dane poddano analizie statystycznej za pomocą programu Statistica 8.0. Do porównania jakościowych cech zębowych (częstość, intensywność) wykorzystano test χ 2. Normalność rozkładu określono przy użyciu testu Kolmogorowa Smirnowa oraz testu Shapiro Wilka. Zmienność wskaźnika intensywności próchnicy w zależności od płci i wieku oceniano przy użyciu wieloczynnikowej analizy wariancji (MANOVA). W przypadku porównania różnic pomiędzy wartościami średnimi stosowano test t Studenta. Za istotne statystycznie uznano różnice na poziomie p 0,05. Wyniki W całym materiale badawczym częstość występowania próchnicy wyniosła 56,91%, czyli dotyczyła aż 70 osobników ze 123 osobowej populacji. Nieco większą częstość występowania próchnicy zanotowano u męż czyzn niż u kobiet oraz w młodszej grupie wiekowej. Intensywność próchnicy wyniosła 15,7%. U kobiet próchnica występowała z istotnie większą intensywnością, zwłaszcza w starszym wieku. U mężczyzn częstość i intensywność próchnicy w zależności od wieku utrzymywała się na podobnym poziomie (tab. 3). T a b e l a 3. Ocena intensywności próchnicy w zależności od płci i wieku badanych T a b l e 3. Intensity of caries depending on gender and age Oznaczenie Symbol męska młodsza male younger Płeć kategoria wieku Gender age category męska starsza male older żeńska młodsza female younger żeńska starsza female older Ogółem Z C %C 12,58 14,60 19,49 21,33 15,70 Niezależnie od wieku i płci badanych najczęściej próchnicą objęte były zęby trzonowe, a w dalszej kolejności zęby przedtrzonowe, przednie czyli sieczne i kły. Uzyskany rozkład częstości występował zarówno w zębach szczęki, jak i żuch wy, przy czym zmiany te dotyczyły istotnie mniejszej liczby zębów przednich w żuchwie niż w szczęce. Odsetek zębów dotkniętych próchnicą w szczęce wyniósł 15,8% a w żuchwie 10,68% (tab. 4 i 5). Dyskusja Dokładna ocena częstości występowania próchnicy w materiałach kostnych stwarza pewne pro ble my wynikające z ich fragmentaryczności oraz częstej straty zębów post mortem. Określanie samej frekwencji próch nicy w odniesieniu do osobników (czaszek) nie daje w pełni miarodajnych wyników. Stosowanie współczesnych, odpowiednio zmodyfikowanych wskaźników PUW/Z i PUW/P byłoby właściwsze. Dokładniejszą ocenę schorzenia w materiale wykopaliskowym stanowi określenie odsetka zębów dotkniętych próch nicą w odniesieniu do liczby wszystkich obecnych, czyli wyrzniętych i funkcjonalnych zę bów. Dlatego też w pracy uwzględniono zarówno częstość próchnicy, jak i zaawansowanie zmian próchnicowych w odniesieniu do wszystkich badanych zębów. W materiale kra nio logicznym zmiany próchnicowe są stosunkowo łatwe do oceny. Przyjmuje się, że samo ba da nie wizualne nieuzbrojonym okiem z użyciem ostrego zgłębnika zapewnia wiarygodną dia gno zę i zdaniem niektórych badaczy nie polepsza jej istotnie wykonywanie zdjęć radiologicznych [13, 14, 15, 16, 17]. Jednakże na podstawie wyników badań Lucasa i wsp. [18] wykazano, że zastosowanie metody radiologicznej zwiększa wykrywalność próchnicy. Z tego względu wykonano badanie pilotażowe z zastosowaniem metody radiowizjograficznej. Na wykonanych radiogramach nie zdiagnozowano jednak dodatkowych, niewykrytych badaniem wizual no dotykowym zmian próchnicowych. Stąd w dalszym toku postępowania badawczego ocenę zmian próchnicowych opierano wyłącznie na diagnostyce makroskopowej z użyciem klasycznych technik dentystycznych. Przebarwione i haczące bruzdy uznawano za próch ni cowe, gdy występował ubytek tkanki. Zgodnie ze stwierdzeniem Moore a i Corbetta [19, 20, 21] dotyczącym możliwości odróżnienia zmian przedśmiertnych od powstałych po śmier tnie, do próchnicy zaliczono szorstkie przebarwienia szkliwa na gładkich powierzchniach zę ba. Okres średniowiecza charakteryzował się zmiennym występowaniem próchnicy. Materiały z wczesnego średniowiecza zwykle cechuje niewielkie nasilenie próchnicy. Wraz z rozwojem gospodarczym i zmianą diety na przestrzeni wieków następowało jednak stopniowe nasilanie występowania choroby. Tendencję tę dobrze ilustruje zestawienie danych odontologicznych uzyskanych na podstawie wyników badań dawnych miesz kańców Krakowa w oparciu o materiał kraniologiczny, pochodzący z cmentarzysk datowanych na okres XI XVIII w. Wynika z niego niemal 2 krotny wzrost zapadalności: Zakrzówek XI XIII w. 34,1%, św. Wojciech XIII XV w. 45,9%, kościół Mariacki XV XVIII w. 55,5% [22]. Częstość próchnicy w badanym materiale wyniosła 56,9% i była nieco niższa choć porównywalna z wy - nikami uzyskanymi z cmentarzyska w Cedyni 63,8% [23], z cmentarzyska wczesno śred niowiecznego w Garbarach 63% [24], Chełmskiej Górze 67% [25] oraz z cmentarza parafialnego przy kościele św. Jakuba we Wrocławiu 62% [5]. Niższa niż w późnośredniowiecznej populacji z Łekna (84,2 100%) [26]. Intensywność występowania próchnicy w badanym materiale była podobna do średniowiecznego materiału fińskiego (13,1%) [27]. W porównaniu z materiałem z Cedyni (22,99%) [26] czy Łekna (23,44%) była istotnie niższa. W innych rejonach

4 PRÓCHNICA ZĘBÓW STAŁYCH U ŚREDNIOWIECZNYCH MIESZKAŃCÓW WROCŁAWIA 85 T a b e l a 4. Częstość występowania próchnicy w poszczególnych kategoriach zębów ze względu na płeć T a b l e 4. Prevalence of caries in age categories depending on gender Płeć / Gender Ogółem / Zęby / Teeth męska / male żeńska / female N n % N n % N n % przednie / anterior , , ,45 Szczęka przedtrzonowe / premolar , , ,46 Maxilla tylne / posterior , , ,40 Razem / , , ,80 przednie / anterior , ,48 Żuchwa przedtrzonowe / premolar , , ,18 Mandible tylne / posterior , , ,08 Razem / , , ,68 przednie / anterior , , ,36 Ogólnie przedtrzonowe / premolar , , ,58 tylne / posterior , , ,16 Razem / , , ,06 N liczba zębów zbadanych / number of teeth studied; n liczba zębów z próchnicą / number of teeth with caries T a b e l a 5. Częstość występowania próchnicy w dwóch klasach wieku T a b l e 5. Prevalence of caries in two age classes Kategoria wieku / Age category Ogółem / Zęby / Teeth młodsza / younger starsza / older N n % N n % N n % przednie / anterior , , ,45 Szczęka przedtrzonowe / premolar , , ,46 Maxilla tylne / posterior , , ,40 Razem / , , ,80 przednie / anterior , ,48 Żuchwa przedtrzonowe / premolar , , ,18 Mandible tylne / posterior , , ,08 Razem / , , ,68 przednie / anterior , , ,36 Ogólnie przedtrzonowe / premolar , , ,58 tylne / posterior , , ,16 Razem / , , ,06 N liczba zębów zbadanych / number of teeth studied; n liczba zębów z próchnicą / number of teeth with caries Europy zarejestrowano jednak zdecydowanie niższe częstości występowania próchnicy. Watt i wsp. [15] stwierdzili obecność w łukach zębodołowych zaledwie 6,4% zębów dotkniętych próchnicą w całej zbadanej średnio wiecz nej populacji z Whithorn (południowo zachodnia Szkocja) pochodzącej z lat Wykazali ponadto podczas tego 200 letniego okresu istotny statystycznie liniowy trend wzro stu choroby próchnicowej. Podobnie Tattersal [28] zarejestrował niższy odsetek zębów z próchnicą w średniowiecz nej (XII XVI w.) populacji Anglii 11,1. Natomiast Chazel i wsp. [29] na ma te ria le kostnym z Francji obserwowali nieco większe nasilenie próchnicy (18,6%). Informacje o niskiej częstości występowania próchnicy w wiekach średnich pochodzą także z kontynentu azjatyckiego. Niezwykle niską częstość występowania zmian próchnicowych opisano w koreańskiej populacji z XVI XVIII w. (3,9%) [30]. Rozpatrując częstość próchnicy w średniowieczu, należy zwrócić uwagę na dwie charak te rys tyczne w tym okresie tendencje. Stosunkowo duża podatność zębów na próchnicę wy stę po wała u osobników młodych. U osób starszych następowało zanikanie miejsc retencyjnych spowodowane starciem koron zębowych wraz z wiekiem. Towarzyszyła temu zmiana lokalizacji ubytków. U starszych osobników obserwowano więk sze starcie zębów i, co za tym idzie, mniejszą liczbę ubytków na powierzchni żującej w stosunku do ubytków próch nicowych na powierzchniach stycznych, a także ogólny wzrost próchnicy wraz z wiekiem osob niczym [15, 31]. Podobne obserwacje poczyniono na czaszkach z Cedyni, z Garbar (cmen tarzysko późnośredniowieczne), Słaboszewa, Kołobrzegu oraz Chełmskiej Góry. Większą częstość u osobników młodszych zanotowano w Łeknie i Garbarach (cmentarzysko wczesnośredniowieczne) [23, 24, 25, 32]. Natomiast wśród mieszkańców średniowiecznego Krakowa, Gleń [22] za obserwowała brak wyraźnego związku częstości próchnicy z wiekiem osobniczym.

5 86 TOMASZ STANIOWSKI, PAWEŁ DĄBROWSKI, ALEKSANDRA GAWLIKOWSKA-SROKA Analizując związek próchnicy z płcią w badanym materiale, stwierdzono częstsze występowanie ubytków u mężczyzn w każdej badanych populacji. Jednak różnica ta okazała się nieistotna statystycznie. Podobne wyniki otrzymali Esclassan i wsp. [33, 34], oceniając populację z południowej Francji. Odnotowali oni jednak zdecydowanie niższą częstość występowania próchnicy, przy czym badana przez nich populacja wywodziła się ze środowiska wiejskiego, gdzie spożywano zdecydowanie mniej cukrów prostych niż w populacjach miejskich [6]. Zgodnie ze współczesną dystrybucją zmian próchnicowych, istotnie częściej zmianami by ły dotknięte zęby trzonowe. Jest to typowa lokalizacja zmian próchnicowych [14, 15, 35]. Odsetek zębów szczęki i żuchwy objętych próchnicą był zbliżony. Obydwa wskaźniki epidemiologiczne próchnicy określane jako intensywność i częstość występowania są w dużej mierze zależne od rodzaju środowiska urbanistycznego, w którym żyła badana populacja. Niższe ich wartości charakteryzują populacje wiejskie związane z rolnictwem, zaś wyższe miasto i podgrodzie [17, 31, 36, 37]. Dlatego mogą być przydatne w ocenie statusu społeczno ekonomicznego, przez co pośrednio stając się biologicznym wskaźnikiem stratyfikacji społecznej. Wnioski W badanej po pu la cji średniowiecznego Wrocławia obserwowano wysoką częstość występowania próchnicy, która wzrastała wraz z wiekiem badanych w chwili śmierci. Choroba próchnicowa obej mo wa ła równie często zęby szczęki i żuchwy. Najczęściej dotyczyła zębów trzonowych i swoim za sięgiem obejmowała szkliwo koron zębowych. Wysoka częstość występowania ubytków próchnicowych wraz z podatnością określonych powierzchni koron zębowych może z jednej strony świadczyć o wysokim statusie społeczno ekonomicznym badanych, a z drugiej wskazywać na niski poziom świadomości zagrożeń zdrowia jamy ustnej, a co za tym idzie, równie niski poziom zachowań prozdrowotnych i pielęgnacyjnych. Ponadto, rozprzestrzenienie próchnicy wśród ludności średniowiecznego Wrocławia jest miarą, podobnie jak współcześnie, spożywania wysoko zrafinowanych i bogatych w cukry pokarmów. Piśmiennictwo 1. DeWitte S.N., Bekvalac J.: Oral health and frailty in the medieval English cemetery of St Mary Graces. Am J Phys Anthropol. 2010, 142, Lopez B., Pardiñas A.F., Garcia Vazquez E., Dopico E.: S o c io c u lt u r a l factors in dental diseases in the Medieval and early Modern Age of northern Spain. Homo. 2012, 63, Hillson S.: Dental disease. In: Dental anthropology. Cambridge University Press, Cambridge 1996, Larsen C.S.: Exposure to infectious pathogens. In: Bioarcheology. Interpreting behavior from the human skeleton. Cambridge University Press, Cambridge 1999, Kwiatkowska B.: Mieszkańcy średniowiecznego Wrocławia. Ocena warunków życia i stanu zdrowia w ujęciu antropologicznym. Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław Klaus H.D., Tam M.E.: Oral health and the postcontact adaptive transition: A contextual reconstruction of diet in Mórrope, Peru. Am J Phys Anthropol. 2010, 141, Zhao W., Zhao Q.: The overview of the prevention and treatment of dental disease in ancient China. Zhonghua Yi Shi Za Zhi. 2009, 39, Vodanović M., Brkić H., Slaus M., Demo Z.: The frequency and distribution of caries in the mediaeval population of Bijelo Brdo in Croatia (10 th 11 th century). Arch Oral Biol. 2005, 50, Velemínský P., Dobisíková M., Stránská P., Trefný P., Likovský J.: The health status of the early medieval population of Greater Moravia in relations to social and economic structures. Acta Univ Carol Med Monogr. 2009, 156, Acsadi G., Nemesker J. : History of human life span and mortality. Budapest Buikstra J.E., Ubelaker D.H.: Standards for data collection from Human Skeletal Remains. Arkansas Archeol Sur Res. 1994, Series Piontek J.: Biologia populacji pradziejowych. Zarys metodyczny. Wyd. UAM, Poznań Kerr N.W., Bruce M.F., Cross J.F.: Caries experience in the permanent dentition of late mediaeval Scots ( A.D.). Arch Oral Biol. 1988, 33, Kerr N.W., Bruce M.F., Cross J.F.: Caries experience in Mediaeval Scots. Am J Phys Anthrop. 1990, 83, Watt M.E., Lunt D.A., Gilmour W.H.: Caries prevalence in the permanent dentition of a mediaeval population from the south west of Scotland. Archs Oral Biol. 1997, 42, Whittaker D.K., Molleson T.: Caries prevalence in the dentition of a late eighteenth century population. Arch Oral Biol. 1986, 41, Mitić N., Mitić A., Crnoglavac V., Vlak D., Nikolić M.: Tooth pathology analysis of osteological material from the Medieval locality of Saint Pantelejmon church in Nis. Srp Arh Celok Lek. 2008, 136, Lucas S., Sevin A., Passarius O., Esclassan R., Crubezy E., Grimoud A.M.: Study of dental caries and periapical lesions in a mediaeval population of the southwest France: differences in visual and radiographic inspections. Homo. 2010, 61, Moore W.J., Corbett M.E. : The distribution of dental caries in ancient british populations. 1. Anglo Saxon Period. Caries Res. 1971, 5, Moore W.J., Corbett M.E.: The distribution of dental caries in ancient British populations. II. Iron age, Romano British and mediaeval periods. Caries Res. 1973, 7, Moore W.J., Corbett M.E.: Distribution of dental caries in Ancient British populations. III. The 17 th century. Caries Res. 1975, 9, Gleń E. : Stan uzębienia mieszkańców Krakowa od XI do XVIII w. (próchnica zębów). Prz Antrop. 1975, 4, Stopa J., Perzyna B.: Próchnica zębów i jej powikłania u wczesnośredniowiecznych Słowian z Cedyni. Prz Antrop. 1978, 2, Borysewicz Lewicka M., Otocki P. : Próchnica zębów u średniowiecznej ludności z cmentarzyska Garbary. Prz Antrop. 1978, 44, Borysewicz Lewicka M., Otocki P.: Próchnica zębów u dawnej ludności ze Słaboszewa, Kołobrzegu i Chełmskiej Góry (XII XVIII). Prz Antrop. 1975, 41, Franaszek Z.: Badanie stanu uzębienia i zawartości wybranych składników mineralnych w zębach wczesnośredniowiecznej populacji z Cedyni oraz późnośredniowiecznej z Łekna. [Maszynopis powielany] Akademia Medyczna w Poznaniu, Poznań Varella T.M., Paunio K., Wouters F.R., Tiekso J., Söder P.O.: The relation between tooth eruption and alveolar crest height in a human skeletal sample. Arch Oral Biol. 1995, 40, Tattersall I.: Dental paleopathology of medieval Britain. J Hist Med Allied Sci. 1968, 23,

6 PRÓCHNICA ZĘBÓW STAŁYCH U ŚREDNIOWIECZNYCH MIESZKAŃCÓW WROCŁAWIA Chazel J.C., Valcarcel J., Tramini P., Pelissier B., Mafart B.: Coronal and apical lesions, environmental factors: study in a modern and an archeological population. Clin Oral Invest. 2005, 9, Han S.S., Baek K.W., Shin M.H., Kim J., Oh C.S., Lee S.J., Shin D.H.: Dental caries prevalence of medieval Korean people. Arch Oral Biol. 2010, 55, Garcin V., Velemínský P., Trefný P., Alduc Le Bagousse A., Lefebvre A., Bruzek J.: Dental health and lifestyle in four early mediaeval juvenile populations: comparisons between urban and rural individuals, and between coastal and inland settlements. Homo. 2010, 61, Kozak J., Krenz M.: Występowanie cribra orbitalia i hypoplazji szkliwa w średniowiecznej populacji z Kołobrzegu. In: Człowiek w czasie i przestrzeni. Ed. J. Gładkowska Rzeczycka. Wyd. Gdańskie, Gdańsk 1993, Esclassan R., Astie F., Sevin A., Donat R., Lucas S., Grimoud A.M.: Study of the prevalence and distribution of dental caries in a medieval population in Southwest France. Rev Stomatol Chir Maxillofac. 2008, 109, Esclassan R., Grimoud A.M., Ruas M.P., Donat R., Sevin A., Astie F. et al.: Dental caries, tooth wear and diet in an adult medieval (12 th 14 th century) population from mediterranean France. Arch Oral Biol. 2009, 54, Meinl A., Rottensteiner G.M., Huber C.D., Tangl S., Watzak G., Watzek G.: Caries frequency and distribution in an early medieval Avar population from Austria. Oral Dis. 2010, 16, Kurek M., Borowska Strugińska B., Mazurkiewicz J., Nieczuja Dwojacka J., Zadzińska E.: Pattern of dental caries in the historical human population of Kujawy in the Polish lowland (north central Poland). Front Oral Biol. 2009, 13, Chazel J.C., Valcarcel J., Tramini P., Pelissier B., Mafart B.: Coronal and apical lesions, environmental factors: study in a modern and an archeological population. Clin Oral Investig. 2005, 9,