POTENCJAŁ ROZWOJU MAŁYCH I ŚREDNICH MIAST W POLSCE

Transkrypt

1 University of Łódź Institute of the Built Environment and Spatial Policy POTENCJAŁ ROZWOJU MAŁYCH I ŚREDNICH MIAST W POLSCE GROWTH POTENTIAL OF SMALL AND MEDIUM-SIZED TOWNS IN POLAND pod redakcją Bartosza Bartosiewicza WYDZIAŁ NAUK GEOGRAFICZNYCH UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO ŁÓDŹ 2016

2

3

4 RADA WYDAWNICZA Agnieszka Rochmińska (redaktor naczelny) Anna Janiszewska (sekretarz), Remus Angel, Sokol Axhemi Gholam Jamnejad, Anna Karwińska, Stanisław Mordwa, Ray C. Riley Tadeusz Siwek, Andrea Székely REDAKCJA NAUKOWA Bartosz Bartosiewicz REDAKTOR INICJUJĄCY Agnieszka Kałowska KOREKTA I SKŁAD KOMPUTEROWY Aleksandra Retkiewicz KOREKTA TECHNICZNA Elżbieta Rzymkowska PROJEKT OKŁADKI Andrzej Nowak, Katarzyna Turkowska Zdjęcia wykorzystane na okładce autorstwa Edyty Masierek i Sławomira Kobojka Publikacja recenzowana w systemie double blind review Wydrukowano z gotowych materiałów dostarczonych do Wydawnictwa UŁ przez Wydział Nauk Geograficznych Copyright by Authors, Łódź 2016 Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2016 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I. W C Ark. druk. 7,375 ISSN e-issn Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Łódź, ul. Lindleya ksiegarnia@uni.lodz.pl tel. (42)

5 SPIS TREŚCI 1. Ocena strat materialnych na terenach zagrożonych powodziami w małych miastach województwa łódzkiego (Marta Borowska-Stefańska) Wprowadzenie Metodologia badań i materiały źródłowe Obszar badań Wyniki i dyskusja Wnioski Sytuacja budżetowa wybranych miast na prawach powiatu (Mariusz Czupich) 2.1. Wprowadzenie Budżet powiatu grodzkiego jako narzędzie realizacji zadań publicznych Dochody wybranych miast na prawach powiatu Wydatki i zadłużenie wybranych miast na prawach powiatu Wnioski Milionerzy nowa grupa społeczna w regionie łódzkim (Jerzy Dzieciuchowicz) 3.1. Wprowadzenie Najbogatsi w świetle teorii struktur i zmian społecznych Milionerzy na świecie i w Polsce Znaczenie milionerów na obszarze województwa łódzkiego w 2014 roku Struktura przestrzenna milionerów w województwie łódzkim w 2014 roku Koncentracja przestrzenna milionerów Zmiany struktury przestrzennej milionerów w województwie łódzkim w 2014 roku Działalność gospodarcza milionerów w województwie łódzkim Mieszkańcy województwa łódzkiego o największym majątku Wnioski Walory geoturystyczne miasta na przykładzie Pruszkowa (Maria Górska-Zabielska, Ryszard Zabielski) Wprowadzenie Geozasoby Pruszkowa i okolicy Rzeźba i osady Woda Głazy narzutowe Materiał kamienny w architekturze miasta Wnioski

6 6 Spis treści 5. Tereny PKP S.A. w małych miastach województwa łódzkiego (India Pecyna) Wprowadzenie Założenia badawcze Identyfikacja gruntów PKP S.A. w małych miastach województwa łódzkiego Struktura funkcjonalna gruntów PKP S.A. w małych miastach województwa łódzkiego Położenie terenów PKP w strukturze przestrzennej małych miast Wnioski Organizacja i świadczenie usług komunalnych w małych miastach na przykładzie gmin miejskich województwa łódzkiego (Monika Stachowicz) Wprowadzenie Obszar badań Infrastruktura komunalna Przedsiębiorstwa komunalne Dochody i wydatki budżetowe związane z gospodarką komunalną Wnioski

7 MARTA BOROWSKA-STEFAŃSKA Instytut Zagospodarowania Środowiska i Polityki Przestrzennej Wydział Nauk Geograficznych Uniwersytet Łódzki 1 OCENA STRAT MATERIALNYCH NA TERENACH ZAGROŻONYCH POWODZIAMI W MAŁYCH MIASTACH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO ASSESSMENT OF MATERIAL LOSSES WITHIN AREAS EXPOSED TO FLOODS IN SMALL TOWNS IN ŁÓDŹ REGION Artykuł wpłynął do redakcji ; po recenzjach zaakceptowany Borowska-Stefańska M., 2016, Ocena strat materialnych na terenach zagrożonych powodziami w małych miastach województwa łódzkiego, [w:] Bartosiewicz B. (red.), Potencjał rozwoju małych i średnich miast w Polsce. Growth potential of small and medium-sized towns in Poland, Space Society Economy, 16, Institute of the Built Environment and Spatial Policy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s Dr Marta Borowska-Stefańska, Instytut Zagospodarowania Środowiska i Polityki Przestrzennej, Wydział Nauk Geograficznych, Uniwersytet Łódzki, ul. Kopcińskiego 31, Łódź; borosia@op.pl Zarys treści Celem badań jest ocena poziomu ryzyka powodziowego w kategoriach potencjalnych strat materialnych dla terenów zagrożonych powodziami, na przykładzie Działoszyna, Poddębic, Sulejowa, Uniejowa i Warty. Są to małe miasta położone w województwie łódzkim, które uzyskały duży lub bardzo duży poziom ryzyka powodziowego w metodologii wykorzystanej w Planie operacyjnym ochrony przed powodzią dla województwa łódzkiego (2013) 1. 1 W zastosowanej metodzie ryzyko powodziowe zostało sklasyfikowane za pomocą pięciu stopni, od minimalnego do bardzo dużego (minimalne, małe, średnie, duże i bardzo duże). Poszczególne stopnie wyliczono za pomocą arkusza kalkulacyjnego, w ramach którego uwzględniono 9 różnych czynników, obrazu-

8 8 Marta Borowska-Stefańska Za tereny zagrożone powodzią, przyjęto w pracy zarówno obszary szczególnego, jak i potencjalnego zagrożenia powodzią, które zostały wyznaczone na mapach zagrożenia powodziowego. Oceny strat materialnych dokonano zgodnie z wytycznymi zawartymi w Rozporządzeniu Ministra Środowiska, Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej, Ministra Administracji i Cyfryzacji oraz Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 21 grudnia 2012 roku w sprawie opracowywania map zagrożenia powodziowego oraz map ryzyka powodziowego. Potencjalne straty materialne obliczono na podstawie analizy zagospodarowania terenów zagrożonych powodziami, przy wykorzystaniu Topograficznej Bazy Danych. Za pomocą metod GIS przedstawiono zarówno zagospodarowanie, jak i ocenę strat. Stwierdzono, że w granicach terenów szczególnego zagrożenia powodzią, najwyższe straty materialne są w Działoszynie oraz Uniejowie, co jest związane z istnieniem terenów usługowo-produkcyjnych i mieszkaniowych. Tereny potencjalnego zagrożenia powodzią znajdują się tylko w trzech badanych miastach (Sulejowie, Uniejowie i Warcie), przy czym największa powierzchnia terenów zabudowanych, a tym samym najwyższe potencjalne straty są w Sulejowie. Analiza poziomu ryzyka powodziowego jest bardzo ważna, gdyż umożliwia ona prowadzenie odpowiedniej polityki w zakresie ochrony przeciwpowodziowej (Borowska-Stefańska 2015ab). Słowa kluczowe Tereny zagrożone powodziami, straty materialne, mapy zagrożenia i ryzyka powodziowego, GIS WPROWADZENIE Powódź, to czasowe pokrycie przez wodę terenu, który w normalnych warunkach nie jest pokryty wodą, w szczególności wywołane przez wezbranie wody w ciekach naturalnych, zbiornikach wodnych, kanałach oraz od strony morza, z wyłączeniem pokrycia przez wodę terenu wywołanego przez wezbranie wody w systemach kanalizacyjnych (Ustawa Prawo Wodne, 2001, art. 9, pkt 10). Jest to zjawisko towarzyszące nam od początku cywilizacji, w trakcie którego ponoszone są ogromne straty ludzkie i materialne (Czaban 2008). Powodzie mogą występować w ciągu całego roku, a w przypadku oddziaływania kilku nieko- jących sytuację powodziową na obszarze jednostki samorządowej. W ramach każdego czynnika możliwe było określenie natężenia występowania danego zjawiska: od poziomu marginalnego do istotnego z punktu widzenia bezpieczeństwa powodziowego danego samorządu. Do czynników, które wzięto pod uwagę w tej analizie zaliczono: wielkość cieków; częstotliwość wystąpienia powodzi; powierzchnię zalewową w stosunku do wielkości jednostki samorządowej, liczbę mieszkańców na terenie zalewowym, ludność przewidzianą do ewakuacji, rodzaj zabudowy na terenach zalewowych, wielkość zbiorników wodnych, kategorie dróg na terenach zalewowych, istnienie infrastruktury wrażliwej na terenach zalewowych.

9 Ocena strat materialnych na terenach zagrożonych powodziami w małych miastach... 9 rzystnych czynników, tj. nagłe ocieplenie, intensywne opady, sytuacja baryczna, w jednym rejonie mogą wystąpić różne typy powodzi. W Polsce mamy do czynienia najczęściej z powodziami lądowymi (w tym również w województwie łódzkim), których główną przyczyną są opady nawalne, frontalne lub rozlewne, o różnej intensywności i zasięgu. W okresie zimowym mamy zazwyczaj do czynienia z powodziami roztopowymi, których przyczyną jest gwałtowne topnienie pokrywy śnieżnej lub wystąpienie deszczu podczas okresowego ocieplenia w warunkach zamarzniętego podłoża, i zatorowymi, które tworzą się poprzez nagromadzenie w określonym miejscu lodu lub śryżu ograniczającego przepływ (oba typy to powodzie lądowe). Ponadto w ciągu roku mogą wystąpić powodzie awaryjne, powstałe na skutek awarii budowli hydrotechnicznych (powodzie budowlane) lub wskutek zalewów sterowanych z wykorzystaniem budowli hydrotechnicznych, do skierowania wód powodziowych w wybrane obszary doliny po to, by chronić tereny cenniejsze gospodarczo (Kowalewski 2006). Ryzyko powodziowe jest najczęściej definiowane jako iloczyn zagrożenia (fizycznych i statystycznych cech powodzi), ekspozycji (kto i co jest zagrożone przez powódź) oraz wrażliwości (podatności elementów zagospodarowania na zagrożenie i zdolności do przeciwdziałania oraz likwidacji skutków katastrofy) (Merz, Thieken 2004). Szkody powodziowe obejmują szeroki zakres jej skutków dla ludzi, ich zdrowia, dobytku, dziedzictwa kulturowego, systemów ekologicznych, produkcji przemysłowej i in. Niektóre z nich można wyrazić w kategoriach pieniężnych (straty materialne), inne, tzw. niematerialne, są rejestrowane za pomocą środków niepieniężnych, tj. liczba ofiar śmiertelnych, metry kwadratowe ekosystemów dotkniętych zanieczyszczeniem itd. Ponadto efekty szkód można podzielić na bezpośrednie i pośrednie. Bezpośrednie to takie, które dotyczą bezpośredniego oddziaływania powodzi na ludzi, ich mienie i środowisko. Zaliczamy do nich uszkodzenia budynków, straty w rolnictwie, utratę życia ludzkiego, skażenie systemów ekologicznych i in. Szkody pośrednie to takie natomiast, które występują jako dalszy skutek powodzi (długoterminowe konsekwencje powodzi). Obejmują zazwyczaj obszar znacznie większy niż ten, na którym powódź wystąpiła. Zaliczamy do nich m.in. utratę czasu i zysków z powodów zakłóceń w ruchu, zakłócenia na rynku wyższe ceny żywności, obniżenie wartości nieruchomości na terenach zalewowych i in. (Messner, Meyer 2005). W literaturze szacowanie szkód odnosi się zazwyczaj jedynie do określenia wielkości bezpośrednich szkód materialnych. Wartości niematerialne i szkody pośrednie są rzadko używane w procesie szacowania szkód (Messner, Meyer 2005). Również w przypadku województwa łódzkiego ma to swoje uzasadnienie, gdyż na tym obszarze powodzie generują głównie straty materialne (Borowska-Stefańska 2015b).

10 10 Marta Borowska-Stefańska W literaturze stosowanych jest wiele metod oceny potencjalnych strat materialnych. Do czynników decydujących o ich wielkości zaliczamy: scenariusze powodzi, użytkowanie terenu, wartości nieruchomości i mienia, funkcję strat powodziowych. Cechy powodzi mogą zostać określone poprzez powierzchnię, głębokość, długość trwania zalewu, prędkość przepływu wody, czas wystąpienia zalewu (najczęściej wykorzystuje się głębokość zalewu) (Głosińska 2013). Dla oszacowania wielkości strat w ujęciu kosztowym niezwykle istotne jest posiadanie danych o użytkowaniu terenu, dla określenia rodzaju działalności gospodarczej. W metodologii przyjętej w pracy wyróżniono następujące klasy użytkowania ziemi: osiedla mieszkaniowe, tereny działalności gospodarczych, tereny komunikacyjne, lasy, tereny rekreacyjno-wypoczynkowe, grunty orne, użytki zielone, wody i pozostałe tereny (dla wód i pozostałych terenów strat się nie oblicza) (Buczek, Nachlik 2011). Podatność narażonego majątku na pewne cechy powodzi, w tym przede wszystkim głębokość zalewu określa wcześniej wspomniana funkcja strat. Wyróżniamy funkcje strat względnych (przedstawiająca udział zniszczeń w całkowitej wartości strat w zależności od głębokości wód powodziowych) oraz bezwzględnych (przedstawiające bezwzględne wartości strat dla każdej nieruchomości, będące wynikiem połączenia danych o głębokości zalewu i informacji o przeznaczeniu gruntów) (Głosińska 2013). Dopiero łącznie te trzy opisane elementy: użytkowanie ziemi, głębokość zalewu i wartość majątku służą do szacowania potencjalnych strat liczonych w pieniądzu (Buczek, Nachlik 2011). W artykule za cel badań przyjęto ocenę poziomu ryzyka powodziowego w kategoriach potencjalnych strat materialnych dla terenów zagrożonych powodziami (terenów szczególnego i potencjalnego zagrożenia, wyznaczonych na mapach zagrożenia powodziowego), na przykładzie pięciu małych miast: Działoszyna, Poddębic, Sulejowa, Uniejowa i Warty, które uzyskały duży lub bardzo duży poziom ryzyka powodziowego w metodologii wykorzystanej w Planie operacyjnym ochrony przed powodzią dla województwa łódzkiego (2013). W Polsce na mocy Dyrektywy Powodziowej (Dyrektywa 2007/60/WE ) stworzono: Wstępną Ocenę Ryzyka Powodziowego (WORP 2011 r.), mapy zagrożenia i mapy ryzyka powodziowego (2013 r.) oraz Plany zarządzania ryzykiem powodziowym (2015 r.) (Halama 2013). WORP to dokument o charakterze planistycznym, który jest podstawą działań prewencyjnych na obszarze dorzeczy. Jego celem jest oszacowanie skali zagrożenia powodziowego dla obszarów dorzeczy i identyfikacja znaczącego ryzyka powodziowego w ich granicach. Na podstawie WORP opracowano mapy zagrożenia i ryzyka powodziowego (Tokarczyk i in. 2012). Na mapach zagrożenia powodziowego przedstawia się obszary zalewowe wraz z przyporządkowaną wartością prawdopodobieństwa wystąpienia powodzi, głębokość wody, a w uzasadnionych przypadkach

11 Ocena strat materialnych na terenach zagrożonych powodziami w małych miastach również wartość prędkości i przepływu wody (modelowanie dwuwymiarowe jest wykonywane dla miast wojewódzkich i powiatowych oraz takich, w których liczba mieszkańców przekracza osób). Mapy ryzyka powodziowego tworzone są w dwóch zestawach tematycznych, zaznacza się na nich zagrożenie dla ludności oraz potencjalne straty powodziowe, a także użytkowanie terenu oraz obszary i obiekty o szczególnym znaczeniu kulturowym, przyrodniczym i gospodarczym (Walczykiewicz, Buczek 2014). Stanowią one bardzo cenne źródło informacji o stanie zagospodarowania terenów zagrożonych powodziami, niestety zabrakło na nich zróżnicowania poziomu ryzyka powodziowego, aby było ono porównywalne pomiędzy różnymi odcinkami rzek. Informacje te zostały jednak uwzględnione w planach zarządzania ryzykiem powodziowym, których celem jest ograniczenie potencjalnych negatywnych skutków powodzi, poprzez realizację wybranych działań służących minimalizacji zidentyfikowanych zagrożeń 2. 1 Jest to jedyny dokument, który stanowi wyraźne odniesienie do oceny ryzyka powodziowego w Polsce. Niestety, zabrakło w nim szczegółowej analizy zagospodarowania i wielkości strat materialnych na terenach zagrożonych powodziami w odniesieniu do jednostek administracyjnych METODOLOGIA BADAŃ I MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE W badaniach uwzględniono zasięg zarówno terenów szczególnego (tereny tzw. wody 100-letniej), jak i potencjalnego zagrożenia powodzią, które zostały wskazane na mapach zagrożenia powodziowego 3. 2 Za tereny szczególnego zagrożenia powodzią przyjęto w pracy obszary, na których prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi jest średnie i wynosi raz na 100 lat oraz obszary między linią brzegu a wałem przeciwpowodziowym. Z kolei tereny potencjalnego zagrożenia powodzią to obszary narażone na zalanie w przypadku zniszczenia lub uszkodzenia wału przeciwpowodziowego lub wału przeciwsztormowego. Na potrzeby stworzenia niniejszego artykułu przyjęto, że są to tereny, które mogą zostać zalane w przypadku całkowitego zniszczenia wału przeciwpowodziowego (dostęp: ); M. Borowska-Stefańska (2016). 3 Na mapach zagrożenia powodziowego przedstawiono obszary o określonym prawdopodobieństwie wystąpienia powodzi: 1. Obszary, na których prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi jest niskie i wynosi raz na 500 lat (Q 0,2%); 2. Obszary, na których prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi jest średnie i wynosi raz na 100 lat (Q 1%); 3. Obszary, na których prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi jest wysokie i wynosi raz na 10 lat (Q 10%). Do badań najczęściej wykorzystuje się tereny tzw. wody 100-letniej (p = 1%), dlatego autorka również postanowiła ograniczyć się do ich zasięgu (Gutry-Korycka i in. 2006).

12 12 Marta Borowska-Stefańska Podział na te dwa rodzaje obszarów ma niezwykle istotne znaczenie, gdyż równiny zalewowe w dolinach rzek nizinnych są szerokie, w większości podzielone wałami przeciwpowodziowymi, które oddzielają obszar międzywala od dna doliny w obrębie zawala. To właśnie na zawalu zwykle dochodzi do intensywnego zagospodarowania obszarów potencjalnie zagrożonych powodziami (Majda i in. 2012). Do oceny poziomu ryzyka powodziowego w kategoriach potencjalnych strat materialnych dla terenów zagrożonych powodziami wykorzystano przede wszystkim dane o użytkowaniu terenu, pochodzące z Bazy Danych Obiektów Topograficznych (BDOT). Następnie przy użyciu narzędzi GIS scalono warstwy pokrycia i użytkowania terenu pochodzące z BDOT. W wyniku nałożenia na siebie obu warstw otrzymano szczegółowy obraz użytkowania ziemi na obszarach szczególnego zagrożenia powodziami. Dzięki temu możliwe było odpowiednie przyporządkowanie poszczególnych funkcji do określonej grupy w nowo utworzonej klasyfikacji. Do określenia potencjalnych strat materialnych na badanych obszarach częściowo wykorzystano metodologię zawartą w Rozporządzeniu w sprawie opracowywania map zagrożenia i map ryzyka powodziowego (Rozporządzenie 2013). Zgodnie z tym dokumentem, w celu określenia potencjalnych strat majątku na obszarach zagrożonych powodziami, należy wydzielić następujące obszary użytkowania terenu: osiedla mieszkaniowe, tereny działalności gospodarczych, tereny komunikacyjne, lasy, tereny rekreacyjno-wypoczynkowe, użytki rolne, wody oraz pozostałe obszary, dla których nie są określane straty powodziowe (nieużytki). W pracy podzielono jednak użytki rolne na grunty orne oraz użytki zielone, gdyż na polach uprawnych potencjalne straty materialne są większe. Z obszarów działalności gospodarczych wyodrębniono tereny usługowo- -produkcyjne oraz infrastruktury technicznej. Obiekty infrastruktury technicznej, w szczególności oczyszczalnie ścieków i składowiska odpadów stanowią potencjalne ogniska zanieczyszczeń i mogą powodować negatywne skutki dla środowiska przyrodniczego oraz ludzi w przypadku zalania terenu przez wody powodziowe (Borowska-Stefańska 2015abcd). Zgodnie z omawianym dokumentem przyjęto wartość potencjalnych strat majątkowych dla wydzielonych obszarów użytkowania ziemi. Wartość ta dla terenów mieszkaniowych, terenów działalności gospodarczych (usługowo-produkcyjnych) oraz komunikacyjnych oblicza się jako iloczyn wartości majątku w danej klasie użytkowania i funkcji strat określającej stopień utraty majątku w zależności od głębokości wody. Potencjalną wielkość strat materialnych określono dla głębokości wody od 0,5 do 2 m. W przypadku terenów mieszkaniowych wartość funkcji strat w przyjętym przedziale głębokości wody wynosi 35%, dla działalności gospodarczych 40%, zaś dla terenów komunikacyjnych 10%. Wartości potencjalnych strat jednostkowych dla terenów mieszkaniowych, usługowo-produkcyjnych i komunikacyjnych wyrażane są jako:

13 Ocena strat materialnych na terenach zagrożonych powodziami w małych miastach Spij = Wi f(hj), gdzie: Spij oznacza wartości potencjalnych strat jednostkowych dla danej klasy użytkowania terenu oraz przedziału głębokości wody, Wi oznacza wartość majątku w danej klasie użytkowania terenu, f(hj) oznacza wartość funkcji strat wiążącej głębokość wody z utratą wartości majątku w danej klasie użytkowania terenu 4. 3 Dla pozostałych klas użytkowania terenu przyjmuje się stałe wartości strat niezależne od głębokości wody, ponieważ ma ona niewielki wpływ na stopień utraty wartości majątku (dla tych terenów wartość funkcji strat wynosi 1). Dopiero łącznie trzy elementy: użytkowanie terenu, głębokość wody oraz wartość majątku (która dla terenów mieszkaniowych oraz działalności gospodarczej jest zróżnicowana według województw) służą do szacowania potencjalnych strat wyrażonych w pieniądzu (tab. 1) (Borowska-Stefańska 2015abcd). Tabela 1 Wartość utraconego majątku ze względu na klasy użytkowania ziemi i funkcję strat dla przedziału głębokości wody od 0,5 do 2 m Klasa użytkowania terenu Tereny zabudowy mieszkaniowej Tereny działalności gospodarczych Wartość majątku w przedziale głębokości od 0,5 < h 2 m 101,83 zł/m² 331,68 zł/m² Tereny komunikacyjne 43,60 zł/m² Lasy 80 zł/ha Tereny rekreacyjno-wypoczynkowe 5,10 zł/m² Grunty orne zł/ha Użytki zielone 674 zł/ha Źródło: Rozporządzenie Dane o potencjalnej wielkości strat wprowadzono do GIS i przy wykorzystaniu narzędzia Model Builder dokonano obliczeń (rys. 1) (Borowska-Stefańska 2014, 2015cd). 43 W przypadku województwa łódzkiego wartość majątku na terenach zabudowy mieszkaniowej (zł/m 2 ) wynosi 290,94 zł/m 2, na terenach działalności gospodarczych 829,20 zł/m 2. Dla pozostałych klas są one jednakowe dla całej Polski, przy czym dla terenów komunikacyjnych wykorzystuje się również funkcję strat. Potencjalna wartość majątku na terenach komunikacyjnych wynosi 436 zł/m 2.

14 14 Marta Borowska-Stefańska Rys. 1. Schemat szacowania potencjalnych strat materialnych na terenach zagrożonych powodziami w badanych małych miastach województwa łódzkiego stworzony przy użyciu narzędzia Model Builder Źródło: M. Borowska-Stefańska (2015d, s. 10) 1.3. OBSZAR BADAŃ W Planie operacyjnym ochrony przed powodzią dla województwa łódzkiego (2013) wskazano łącznie 21 gmin z obszaru województwa, które cechują się dużym lub bardzo dużym poziomem ryzyka powodziowego. Z tego względu do dalszych badań wybrano małe miasta, położone w zlewniach dwóch głównych rzek: Warty Działoszyn, Warta, Poddębice, Uniejów; Pilicy Sulejów (rys. 2). Działoszyn znajduje się w południowo-zachodniej części województwa łódzkiego, w zlewni rzeki Warty. Rzeka ta płynie na południe od miasta, naturalnym, silnie meandrującym korytem (Studium 2006). Teren tzw. wody 100-letniej zajmuje powierzchnię 131,7 ha, co stanowi ok. 27% obszaru Działoszyna. Szerokość terenu zagrożonego powodzią wynosi od 100 m do nawet 1 km. Analizowany obszar obniża się w kierunku zachodnim, gdzie wysokości bezwzględne dochodzą do 177,5 m n.p.m. Różnica wysokości względnych wynosi ok. 2,5 m (rys. 3). Poddębice znajdują się w północno-zachodniej części województwa łódzkiego, w zlewni rzeki Warty. Sieć hydrograficzną na ich obszarze tworzą: Ner i Pisia. Szerokość terenu zalewowego dochodzi do 0,65 km. Powierzchnia obszaru zagrożonego powodzią wynosi 53,14 ha, co stanowi 9% obszaru miasta. Teren obniża się w kierunku północnym, gdzie wysokości bezwzględne wynoszą 117,5 m n.p.m. (rys. 4).

15 Ocena strat materialnych na terenach zagrożonych powodziami w małych miastach Rys. 2. Tereny zagrożone powodziami w badanych małych miastach województwa łódzkiego o dużym i bardzo dużym poziomie ryzyka powodziowego Źródło: opracowanie własne na podstawie Planu operacyjnego (2013), map zagrożenia powodziowego ( Rys. 3. Ukształtowanie terenu szczególnego zagrożenia powodzią w Działoszynie Źródło: opracowanie własne na podstawie: maps.geoportal.gov.pl i danych z WZMiUW (dostęp: )

16 16 Marta Borowska-Stefańska Rys. 4. Ukształtowanie terenu szczególnego zagrożenia powodzią w Poddębicach Źródło: opracowanie własne na podstawie: maps.geoportal.gov.pl i danych z WZMiUW Sulejów położony jest w południowo-wschodniej części województwa łódzkiego. Przez jego obszar przepływają dwie rzeki: Pilica i Luciąża. Ponadto w granicach miasta częściowo znajduje się zbiornik Sulejów (to drugi pod względem wielkości sztuczny zbiornik w województwie) (Studium 2008). Szerokość terenów zagrożonych powodzią wynosi od ok. 0,2 km do nawet 1 km. Powierzchnia terenu tzw. wody 100-letniej wynosi 331,69 ha, natomiast terenów potencjalnego zagrożenia 134,08 ha, co łącznie stanowi 17,75% obszaru miasta. Pilica została obwałowana na długości 5,5 km, z czego 4 km przypada na wał prawobrzeżny, a 1,5 km na lewobrzeżny. Różnica wysokości względnych dochodzi do ok. 5 m, teren obniża się w kierunku północnym do zbiornika Sulejów (rys. 5). Uniejów to małe miasto, położone w północno-zachodniej części województwa łódzkiego, nad rzeką Wartą (Borowska-Stefańska 2014, 2015c). Warta na znacznej długości została obwałowana, przy granicy miasta długość wałów lewobrzeżnych to ok m. Powierzchnia terenu szczególnego zagrożenia powodzią w Uniejowie wynosi 298,46 ha, natomiast potencjalnego zagrożenia 26,24 ha, co łącznie stanowi 26,49% obszaru miasta. Szerokość terenu zalewowego waha się od ok. 300 m w części północnej do 1 km w południowej. Na analizowanym obszarze wysokości bezwzględne wynoszą od 103,75 m n.p.m. do 107,5 m n.p.m. Teren obniża się w kierunku północnym (rys. 6).

17 Ocena strat materialnych na terenach zagrożonych powodziami w małych miastach Rys. 5. Ukształtowanie terenów szczególnego i potencjalnego zagrożenia powodzią oraz lokalizacja wałów przeciwpowodziowych w Sulejowie Źródło: opracowanie własne na podstawie: maps.geoportal.gov.pl i danych z WZMiUW Rys. 6. Ukształtowanie terenów szczególnego i potencjalnego zagrożenia powodzią oraz lokalizacja wałów przeciwpowodziowych w Uniejowie Źródło: opracowanie własne na podstawie: maps.geoportal.gov.pl i danych z WZMiUW

18 18 Marta Borowska-Stefańska Warta, to małe miasto, które znajduje się w północno-zachodniej części województwa łódzkiego. Sieć hydrograficzną na badanym obszarze tworzy Warta, która płynie z południa na północ, tworząc zbiornik Jeziorsko (największy sztuczny zbiornik wodny w województwie) na km swojego biegu (Studium 2007). Rzeka ta została obwałowana, całkowita długość wałów przeciwpowodziowych w granicach miasta wynosi ponad m, z czego 54% przypada na wał lewobrzeżny, a 46% na prawobrzeżny. Szerokość terenu zalewowego waha się od m (teren międzywala) do 2 km. Powierzchnia terenu szczególnego zagrożenia powodzią wynosi 67,5 ha, zaś potencjalnego zagrożenia aż 188,37 ha, co łącznie stanowi 23,62% obszaru miasta. Wysokości bezwzględne wynoszą od 120 m n.p.m. do 122,5 m n.p.m. Deniwelacje terenu są niewielkie, teren obniża się w kierunku północno-wschodnim (rys. 7). Rys. 7. Ukształtowanie terenów szczególnego i potencjalnego zagrożenia powodzią oraz lokalizacja wałów przeciwpowodziowych w Warcie Źródło: opracowanie własne na podstawie: maps.geoportal.gov.pl i danych z WZMiUW 1.4. WYNIKI I DYSKUSJA W Działoszynie w granicach terenu szczególnego zagrożenia powodzią największą powierzchnię zajmują: użytki zielone (62,35%), lasy (14,85%) oraz grunty orne (7,54%) i wody (7,11%). W grupie terenów zabudowanych dominują tereny usługowo-produkcyjne (3,56%) oraz zabudowy mieszkaniowej (2,92%). Na badanym obszarze zinwentaryzowano 27 budynków o funkcji usługowo-produkcyjnej, w tym m.in. zakład produkcyjno-handlowy Edmar (przetwórstwo warzyw i owoców) oraz 18 budynków o funkcji mieszkaniowej. Zabudowa znajduje się głównie w północnej i zachodniej części analizowanego terenu.

19 Ocena strat materialnych na terenach zagrożonych powodziami w małych miastach Do obiektów infrastruktury technicznej zaliczono oczyszczalnię ścieków, która znajduje się w południowej części miasta. W granicach obszaru badań są również tereny rekreacyjno-wypoczynkowe oraz komunikacyjne. Łączna wielkość potencjalnych strat materialnych na terenie szczególnego zagrożenia powodzią w Działoszynie wynosi tys. zł (rys. 8), z czego aż 67% przypada na tereny usługowo-produkcyjne (tab. 2). Rys. 8. Szacowane straty materialne na terenie szczególnego zagrożenia powodzią w Działoszynie Źródło: opracowanie własne W Poddębicach teren szczególnego zagrożenia powodzią wykorzystywany jest pod użytki zielone (99,55%). Nieznaczna powierzchnia zajęta jest pod tereny komunikacyjne (0,32%), wody (0,11%) oraz grunty orne (0,2%). Łączna wielkość potencjalnych strat materialnych jest najniższa spośród wszystkich badanych miast i wynosi 110 tys. zł, z czego na tereny komunikacyjne przypada ok. 74 tys. zł, a na użytki zielone 35 tys. zł (tab. 2). W Sulejowie na terenie szczególnego zagrożenia powodzią znaczna powierzchnia zajęta jest pod użytki zielone (43,85%), lasy (30,93%) oraz tereny wód (24,71%). W granicach analizowanego obszaru są również tereny zabudowy mieszkaniowej (0,31%), nieużytki (0,12%), tereny rekreacyjno-wypoczynkowe (0,05%), tereny komunikacyjne (0,02%) oraz infrastruktury technicznej (0,01%). W granicach tzw. wody 100-letniej zinwentaryzowano 18 budynków mieszkalnych jednorodzinnych, które znajdują się w centralnej części miasta. Wielkość strat materialnych wynosi tys. zł, z czego ponad 82% przypada na

20 20 Marta Borowska-Stefańska tereny mieszkalne (tab. 2, rys. 9). W przypadku terenów potencjalnego zagrożenia powodzią największa powierzchnia zajęta jest pod użytki zielone (53,24%), lasy (27,41%) oraz tereny zabudowy mieszkaniowej (14,78%). Ponadto w granicach omawianego obszaru znajdują się również tereny wód (1,65%), grunty orne (0,92%), tereny usługowo-produkcyjne (0,86%), tereny komunikacyjne (0,64%), tereny rekreacyjno-wypoczynkowe (0,28%) oraz infrastruktury technicznej (0,23%). Zinwentaryzowano łącznie 269 budynków mieszkalnych jednorodzinnych, zlokalizowanych w centralnej części miasta. Do terenów usługowo- -produkcyjnych na obszarze potencjalnego zagrożenia powodzią zaliczono stację paliw, pawilon handlowo-usługowy, gabinet stomatologiczny, kaplicę pw. NMP, stację kontroli pojazdów. Wielkość potencjalnych strat materialnych wynosi tys. zł, z czego 80% generuje zabudowa mieszkaniowa, a 15% usługowo- -produkcyjna (tab. 3, rys. 9). Rys. 9. Szacowane straty materialne na terenie szczególnego i potencjalnego zagrożenia powodzią w Sulejowie Źródło: opracowanie własne

21 Ocena strat materialnych na terenach zagrożonych powodziami w małych miastach W granicach terenu szczególnego zagrożenia powodzią w Uniejowie, największą powierzchnię zajmują użytki zielone (50,46%), lasy (13,46%), tereny wód (13,33%) oraz tereny rekreacyjno-wypoczynkowe (12,43%). Do terenów usługowo-produkcyjnych (0,7%) zaliczono zamek uniejowski, kompleks leczniczo-rehabilitacyjny oraz firmę zajmującą się produkcją pasz i koncentratów. Na badanym obszarze zinwentaryzowano również 10 budynków mieszkalnych jednorodzinnych (0,97%), które znajdują się po wschodniej stronie rzeki Warty. W granicach tzw. wody 100-letniej w Uniejowie znajdują się również grunty orne (8,58%) oraz tereny komunikacyjne (0,08%). Potencjalna wartość strat materialnych na obszarze szczególnego zagrożenia powodzią w Uniejowie wynosi tys. zł. Na ich wielkość wpływ mają przede wszystkim tereny usługowo- -produkcyjne tys. zł, zabudowy mieszkaniowej tys. zł oraz rekreacyjno-wypoczynkowe tys. zł (tab. 2). Tereny potencjalnego zagrożenia powodzią znajdują się w zachodniej części miasta. W ich granicy największą powierzchnię zajmują użytki zielone 89,94%. Na kolejnych miejscach znajdują się tereny usługowo-produkcyjne, wody, lasy oraz tereny mieszkaniowe, na które przypada odpowiednio 5,11%, 3,35%, 0,99%, 0,61%. Do terenów usługowo- -produkcyjnych na analizowanym obszarze zaliczono zagrodę młynarską. Potencjalna wielkość strat materialnych wynosi tys. zł, którą generują tereny zabudowane (tab. 3). W Warcie na terenie szczególnego zagrożenia powodzią dominują użytki zielone 67,39%. Na kolejnych miejscach znajdują się lasy, tereny wód oraz tereny komunikacyjne, na które przypada odpowiednio 18,93%, 12,16% oraz 1,51%. Zabudowa na obszarze międzywala nie występuje, gdyż jego szerokość wynosi m. Łączna wielkość strat materialnych dochodzi do 474 tys. zł (tab. 2). W granicach miasta znaczną powierzchnię zajmują natomiast tereny potencjalnego zagrożenia powodzią, zlokalizowane głównie po zachodniej stronie rzeki Warty. Zostały one zagospodarowane pod użytki zielone (64,96%) i grunty orne (21,88%). W ich granicach znajdują się również lasy (5,13%), tereny wód (4,37%), tereny komunikacyjne (1,51%), tereny mieszkaniowe (1,13%), tereny usługowo-produkcyjne (0,53%) oraz infrastruktury technicznej (0,49%). Na omawianym terenie zinwentaryzowano łącznie 20 budynków jednorodzinnych, zlokalizowanych w zachodniej i północnej części obszaru. Do terenów usługowo-produkcyjnych zaliczono zakład gospodarki komunalnej i mieszkaniowej, natomiast do terenów infrastruktury technicznej zakład wodociągów i kanalizacji oraz oczyszczalnię ścieków. Wysokość potencjalnych strat materialnych na analizowanym obszarze wynosi tys. zł (tab. 3). Generują ją przede wszystkim tereny zabudowy: usługowo-produkcyjnej, infrastruktury technicznej i mieszkaniowej.

22 22 Marta Borowska-Stefańska Szacowane straty materialne dla terenów szczególnego zagrożenia powodzią w badanych małych miastach województwa łódzkiego Klasa użytkowania terenu Tereny usługowo- -produkcyjne Tereny zabudowy mieszkaniowej Wielkość strat (w tys. zł) dla terenów szczególnego zagrożenia powodzią Tabela 2 Działoszyn Poddębice Sulejów Uniejów Warta ,43 24, , , , ,65 Tereny komunikacyjne 6,69 74,48 24,66 105,18 443,06 Tereny infrastruktury technicznej Tereny rekreacyjno- -wypoczynkowe 3 581,15 56,26 56,77 7, ,55 Grunty orne 14,19 0,01 36,558 Użytki zielone 55,34 35,65 98,03 101,50 30,66 Lasy 1,56 8,21 3,21 1,02 Razem ,99 110, , ,62 474,74 Źródło: opracowanie własne. Szacowane straty materialne dla terenów potencjalnego zagrożenia powodzią w badanych małych miastach województwa łódzkiego Klasa użytkowania terenu Wielkość strat (w tys. zł) dla terenów potencjalnego zagrożenia powodzią Sulejów Uniejów Warta Tabela 3 Tereny usługowo-produkcyjne 3 827, , ,31 Tereny zabudowy mieszkaniowej ,73 160, ,76 Tereny komunikacyjne 373, ,44 Tereny infrastruktury technicznej 1 030, ,10 Tereny rekreacyjno-wypoczynkowe 18,67 Grunty orne 1,75 58,85 Użytki zielone 48,11 15,90 82,47 Lasy 2,94 0,02 0,77 Razem , , ,70 Źródło: opracowanie własne.

23 Ocena strat materialnych na terenach zagrożonych powodziami w małych miastach W badanych miastach tereny szczególnego zagrożenia powodzią zajmują łącznie powierzchnię 882,48 ha, a tereny potencjalnego zagrożenia 348,69 ha. W granicach tzw. wody 100-letniej dominują użytki zielone (54%), lasy (19,84%) oraz wody (15,79%), czyli tereny generujące niewielkie straty materialne w przypadku nadejścia powodzi (tab. 3). Tereny usługowo-produkcyjne, mieszkaniowe i infrastruktury technicznej stanowią łącznie 1,78% badanych obszarów, co jest korzystne ze względu na to, że generują one najwyższe straty. W granicach terenów potencjalnego zagrożenia powodzią największą powierzchnię zajmują użytki zielone (62,33%), lasy (13,39%) oraz grunty orne (12,17%). Wśród terenów zabudowanych dominują tereny mieszkaniowe, które stanowią 6,34% terenów potencjalnego zagrożenia powodzią (tab. 4). Klasy użytkowania terenu Tereny usługowo- -produkcyjne Tereny zabudowy mieszkaniowej Bilans użytkowania ziemi na terenach zagrożonych powodziami w badanych małych miastach województwa łódzkiego Tereny szczególnego zagrożenia powodzią (%) Tereny szczególnego zagrożenia powodzią (ha) Tereny potencjalnego zagrożenia powodzią (%) Tabela 4 Tereny potencjalnego zagrożenia powodzią (ha) 0,77 6,78 1,00 3,48 0,88 7,79 6,34 22,11 Tereny komunikacyjne 0,17 1,50 1,06 3,71 Tereny infrastruktury technicznej Tereny rekreacyjno- -wypoczynkowe 0,12 1,10 0,36 1,24 4,35 38,35 0,11 0,37 Grunty orne 4,03 35,54 12,17 42,44 Użytki zielone 54,00 476,55 62,33 217,34 Lasy 19,84 175,09 13,39 46,68 Tereny wód 15,79 139,37 3,25 11,32 Nieużytki 0,05 0, Razem 100,00 882,48 100,00 348,69 Źródło: opracowanie własne.

24 24 Marta Borowska-Stefańska Najwyższe potencjalne straty materialne w przypadku nadejścia powodzi na terenach szczególnego zagrożenia powodzią generują tereny usługowo-produkcyjne, zlokalizowane głównie w Działoszynie i Uniejowie. W przypadku terenów potencjalnego zagrożenia powodzią najwyższe potencjalne straty dotyczą terenów mieszkaniowych w Sulejowie (rys. 10) (mln zł) Tereny usługowo-produkcyjne Tereny zabudowy mieszkaniowej Tereny komunikacyjne Tereny infrastruktury technicznej Tereny rekreacyjno-wypoczynkowe Grunty orne Użytki zielone Lasy Rys. 10. Szacowana wielkość strat materialnych na terenach szczególnego i potencjalnego zagrożenia powodzią w badanych małych miastach województwa łódzkiego 1.5. WNIOSKI Tereny potencjalnego zagrożenia powodzią Tereny szczególnego zagrożenia powodzią Źródło: opracowanie własne W wyniku analizy aktualnego stanu zagospodarowania stwierdzono, że największe potencjalne straty majątku na terenach szczególnego zagrożenia powodzią (a tym samym najwyższy poziom ryzyka) wystąpią w Działoszynie i Uniejowie, co wynika z istnienia na ich obszarze terenów usługowo-produkcyjnych i mieszkaniowych (głównie jednorodzinnych). W przypadku terenów potencjalnego zagrożenia najwyższe straty mogą wystąpić w Sulejowie, co jest związane z istnieniem w jego granicach 269 budynków mieszkalnych jednorodzinnych, stacji paliw, pawilonu handlowo-usługowego, gabinetu stomatologicznego, kaplicy pw. NMP oraz stacji kontroli pojazdów. Ponadto, analizując udział terenów zabudowanych w granicach obszarów zalewowych należy stwierdzić, że zdecydowanie większy jest on w przypadku terenów potencjalnego zagrożenia (7,7%) niż szczególnego zagrożenia (1,77%). Generalnie tereny potencjalnego zagrożenia powodzią generują wyższe straty

25 Ocena strat materialnych na terenach zagrożonych powodziami w małych miastach materialne w trakcie wystąpienia powodzi, a tym samym poziom ryzyka powodziowego również można tam określić jako wyższy. Wynika to z braku ograniczeń, co do ich zabudowy, w polskim prawie. Ponadto wpływ na to ma również fakt, że budowle ochronne stwarzają fałszywe poczucie bezpieczeństwa w dolinach rzek i tworzą zachętę do inwestowania oraz wkraczania z zabudową. Powstaje tzw. błędne koło ochrony przeciwpowodziowej większa ochrona obszarów zagrożonych powodziami wpływa na wyższe poczucie bezpieczeństwa, co skutkuje powstawaniem nowej zabudowy na tych terenach, a w konsekwencji wystąpienia powodzi może doprowadzić do wyższych strat (Bobiński, Żelaziński 1996; Nachlik 2010). W ostatnich latach powodzie generują ogromne szkody, również w granicach województwa łódzkiego, dlatego też niezbędne staje się wiarygodne szacowanie potencjalnych strat materialnych. Przedstawiona w pracy metoda ma zastosowanie szczególnie w obszarach, gdzie powodzie nie wywołują ogromnych strat i brakuje szczegółowych danych o ich skutkach, w ujęciu historycznym. Na podstawie analizy aktualnego zagospodarowania terenu zagrożonego powodzią, można wnioskować o poziomie ryzyka, co jest szczególnie istotne w prowadzeniu odpowiedniej polityki w zakresie ochrony przeciwpowodziowej (Borowska- -Stefańska 2015ab). LITERATURA I MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE Baza Danych Obiektów Topograficznych (BDOT), 2015, WODGiK. Bobiński E., Żelaziński J., 1996, Czy można przerwać błędne koło ochrony przeciwpowodziowej?, Gospodarka Wodna, 4, s Borowska-Stefańska M., 2014, Ocena ryzyka powodziowego jako element wdrażania Dyrektywy Powodziowej przykład Uniejowa, z. 3, s Borowska-Stefańska M., 2015a, Zagospodarowanie terenów zagrożonych powodziami w wybranych miastach województwa łódzkiego, Prace Geograficzne, 140, s Borowska-Stefańska M., 2015b, Zagospodarowanie terenów zagrożonych powodziami w województwie łódzkim, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Borowska-Stefańska M., 2015c, Zagospodarowanie terenów zagrożonych powodziami w Uniejowie, Biuletyn Uniejowski, 4, s Borowska-Stefańska M., 2015d, Ocena potencjalnych strat materialnych na terenach zalewowych, wyznaczonych dwoma metodami, w wybranych miastach województwa łódzkiego, Problemy Rozwoju Miast, Kwartalnik Naukowy Instytutu Rozwoju Miast, 12 (4). Borowska-Stefańska M., 2016, Metodologia oceny ryzyka powodziowego gmin województwa łódzkiego, Prace Geograficzne, 147 (w druku). Buczek A., Nachlik E., 2011, Wykorzytsanie BDOT w ocenie ryzyka powodziowego problemy integracji informacji przestrzennej, Roczniki Geomatyki, 13, 6 (50), s Czaban S., 2008, Powodzie w Europie w latach , Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich, 7, PAN, s

26 26 Marta Borowska-Stefańska Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007 r. w sprawie oceny ryzyka i zarządzania nim (Dyrektywa Powodziowa). Głosińska E., 2013, Zastosowanie GIS w szacowaniu potencjalnych strat powodziowych w kontekście zagospodarowania obszarów zalewowych na przykładzie miast województwa zachodniopomorskiego, Roczniki Geomatyki, 13, 4 (61), s Gutry-Korycka M., Magnuszewski A., Suchożebrski J., Jaworski W., Marcinkowski M., Szydłowski M., 2006, Numerical estimation of flood zones in the Vistula River valley, Warsaw, Poland. Climate Variability and Change-Hydrological Impacts (Proceedings of the Fifth FRIEND World Conference held at Havana, Cuba, November 2006), IAHS Publ., 308, s Halama A., 2013, Polityka przestrzenna na terenach zalewowych w małych miastach, Studia Ekonomiczne, 144, s Kowalewski Z., 2006, Powodzie w Polsce rodzaje, występowanie oraz system ochrony przed ich skutkami, Woda Środowisko Obszary Wiejskie, 6 (1/16), s Majda T., Wałdykowski P., Adamczyk J., Grygoruk M., 2012, Typologia terenów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi, [w:] Program Bezpieczeństwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej, Warszawa. Merz B., Thieken A.H., 2004, Flood risk analysis: concepts and challenges, Osterreichische Wasser und Abfallwirtschaft, 56 (3 4), s Messner F., Meyer V., 2005, Flood damage, vulnerability and risk perception challengesfor flood damage research, UFZ Discussion Paper 13. Nachlik E., 2010, Niska skuteczność systemu ochrony przeciwpowodziowej. Ryzyko powodzi wciąż duże, Środowisko, 8, s Plan operacyjny ochrony przed powodzią dla województwa łódzkiego, 2013, Oddział Zarządzania Kryzysowego Wydział Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego, Łódzki Urząd Wojewódzki, Łódź. Rozporządzenie Ministra Środowiska, Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej, Ministra Administracji i Cyfryzacji oraz Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 21 grudnia 2012 r. w sprawie opracowywania map zagrożenia powodziowego oraz map ryzyka powodziowego, 2013, Dz. U., poz Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Działoszyn, Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy i miasta Warta, Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Sulejów, Ustawa Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 r. Ustawa o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej. Tokarczyk T., Chudzik B., Garncarz-Wilk B., Pasiecznik-Dominiak A., Wojczakowska Z., 2012, Wstępna Ocena Ryzyka Powodziowego jako element wdrażania Dyrektywy Powodziowej, Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich, 3, s Walczykiewicz T., Buczek A., 2014, Dane geoprzestrzenne w Planach zarządzania ryzykiem powodziowym, Roczniki Geomatyki, 13, 3 (65), s Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Łodzi informacje szczegółowe.

27 Ocena strat materialnych na terenach zagrożonych powodziami w małych miastach Źródła internetowe (dostęp: ). (dostęp: ). (dostęp: ). Abstract The main objective of this paper is to assess the level of flood risk in terms of potential material losses within areas exposed to flooding, in five small towns Działoszyn, Poddębice, Sulejów, Uniejów and Warta. The research includes small towns of Łódź province which display high and very high flood risk levels according to the methodology used in Flood protection operating plan for the Łódź province from 2013 (Plan operacyjny ochrony przed powodzią dla województwa łódzkiego). Assessment of tangible losses was accomplished Under the Regulation of the Minister of the Environment, the Minister of Transport, Construction and Marine Economy, the Minister of Administration and Digitalization and the Minister of Internal Affairs as of 21 December 2012 on elaboration of flood hazard maps and flood risk maps. In this article the research includes areas particularly and potentially exposed to risk of flooding, which have been designated on the flood hazard maps. Potential losses were researched using the analysis of land use, Topographic Data Base and field research. Land use and material damage were presented using GIS methods. In Działoszyn and Uniejów are the highest material losses within particularly flood hazard areas. It is associated with the existence of service-production and residential areas. The potential hazard areas are only in three towns Sulejów, Uniejów and Warta. The largest surface of built up areas and thus the highest potential losses are in Sulejów. The analysis of flood risk levels is of a great importance and it enables authorities to conduct a suitable anti-flood protection policy (Borowska-Stefańska 2015b). Keywords Areas exposed to floods, material losses, flood hazard and risk maps, GIS.

28

29 MARIUSZ CZUPICH Katedra Integracji Europejskiej i Studiów Regionalnych Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu SYTUACJA BUDŻETOWA WYBRANYCH MIAST NA PRAWACH POWIATU 2 BUDGETARY SITUATION OF SELECTED CITIES WITH POWIAT RIGHTS Artykuł wpłynął do redakcji ; po recenzjach zaakceptowany Czupich M., 2016, Sytuacja budżetowa wybranych miast na prawach powiatu, [w:] Bartosiewicz B. (red.), Potencjał rozwoju małych i średnich miast w Polsce. Growth potential of small and medium-sized towns in Poland, Space Society Economy, 16, Institute of the Built Environment and Spatial Policy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s Dr Mariusz Czupich, Katedra Integracji Europejskiej i Studiów Regionalnych, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, ul. Gagarina 13a, Toruń czupich@umk.pl Zarys treści W ostatnich latach wystąpiło szereg niekorzystnych tendencji ekonomicznych związanych z funkcjonowaniem sektora samorządowego w Polsce. Dotyczyły one m.in. spadku dochodów i wzrostu poziomu zadłużenia. Celem artykułu jest zidentyfikowanie kondycji finansowej wybranych miast na prawach powiatu. Szczególną uwagę poświęcono analizie poszczególnych typów dochodów i wydatków tych jednostek oraz dynamice ich zadłużenia. W podsumowaniu zawarto wnioski dotyczące sytuacji ekonomicznej wybranych miast. Słowa kluczowe Miasta na prawach powiatu, budżet samorządu terytorialnego, finanse lokalne.

30 30 Mariusz Czupich 2.1. WPROWADZENIE Status miast na prawach powiatu przysługuje jednostkom, które w dniu 31 grudnia 1998 roku liczyły więcej niż mieszkańców, a także miastom, które z tym dniem przestały być siedzibami wojewodów, chyba że na wniosek właściwej rady miejskiej odstąpiono od nadania miastu praw powiatu, oraz tym, którym nadano status miasta na prawach powiatu, przy dokonywaniu pierwszego podziału administracyjnego kraju na powiaty (Ustawa o samorządzie powiatowym 1998). Potocznie miasta te są nazywane powiatami grodzkimi i ten termin znajduje się w powszechnym użyciu, jednak, co należy podkreślić, nie wynika on z zapisów ustawy. W praktyce, miasta na prawach powiatu są gminami, które mają poszerzony katalog zadań. Istotne jest również wyposażenie gminy w określone instytucje zaliczane do grup administracyjnych, społecznych czy edukacyjnych (Petryszyn 2005). W ostatnich latach miasta na prawach powiatu borykały się z wieloma problemami natury finansowej. Zaliczyć do nich można spadek dochodów własnych w strukturze dochodów spowodowany ograniczaniem działalności przez przedsiębiorstwa i w konsekwencji mniejszymi wpływami z podatków dochodowych od osób fizycznych i prawnych. W ten sposób część miast w coraz szerszy sposób uzależniała się ekonomicznie od środków z budżetu centralnego. Poza tym, problemem pozostawała niska rentowność spółek komunalnych, zwłaszcza związanych z transportem miejskim. Warto podkreślić również wysoką aktywność inwestycyjną miast spowodowaną dostępnością funduszy europejskich. Dzięki wsparciu unijnemu zrealizowano szereg przedsięwzięć infrastrukturalnych, z których wiele budzi spore kontrowersje i stanowi nieuzasadnione obciążenie dla budżetu. Wynikiem wzmożonej działalności inwestycyjnej był wzrost zadłużenia miast i w rezultacie zwiększenie wydatków związanych z jego obsługą. W świetle powyższych zagadnień interesującym staje się pytanie, jak wygląda kondycja finansowa miast na prawach powiatu w Polsce, a zwłaszcza tych najmniejszych, które relatywnie rzadko są przedmiotem badań, bowiem tematyka finansów samorządowych jest szeroko dyskutowana głównie w ujęciu zbiorczym (Dylewski, Filipiak, Gorzałczyńska-Koczkodaj 2007; Sierak 2011; Borodo 2015). Celem artykułu jest ocena sytuacji budżetowej wybranych miast na prawach powiatu. Wykorzystano analizę wskaźnikową następujących elementów budżetowych: dochodów własnych z uwzględnieniem podatku dochodowego od osób prawnych (CIT) oraz fizycznych (PIT), wydatków inwestycyjnych, bieżących oraz zobowiązań finansowych. Zakres czasowy badania obejmuje lata , a więc zawiera okres kryzysu finansowego, który oddziaływał w znaczący sposób na warunki funkcjonowania i wpływy do budżetów miast na prawach powiatu. Biorąc pod uwagę kryterium liczby ludności, do badania wytypowano dziewięć miast: Świnoujście, Piekary Śląskie, Białą Podlaską, Tarnobrzeg, Sopot,

31 Sytuacja budżetowa wybranych miast na prawach powiatu 31 Krosno, Świętochłowice, Skierniewice i Ostrołękę. Wybrano jednostki, w których w 2014 roku zameldowanych było poniżej 60 tys. mieszkańców. Są to najmniejsze spośród miast na prawach powiatu, które nie dysponują, tak dużym, jak większe miasta, potencjałem dochodowym (majątek komunalny) i kadrowym (możliwości pozyskiwania środków zewnętrznych, np. z Unii Europejskiej). Stąd też stanowią interesujące studium przypadków, zwłaszcza w zakresie zarządzania w czasach kryzysowych BUDŻET POWIATU GRODZKIEGO JAKO NARZĘDZIE REALIZACJI ZADAŃ PUBLICZNYCH Rola sektora samorządowego w Polsce zmieniła się na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat diametralnie. Po wprowadzeniu ustroju rynkowego, sektor ten stał się realnym kreatorem rozwoju lokalnego i regionalnego. Zyskał przede wszystkim autonomię w podejmowaniu decyzji w zakresie gospodarki finansowej. Szczególne miejsce w kształtowaniu polityki lokalnej przypada miastom na prawach powiatu (potocznie nazywanym powiatami grodzkimi). Są one współcześnie jednym z najbardziej znaczących usługodawców oraz inwestorów publicznych. Realizacja zadań publicznych jest uzależniona od wielkości uzyskiwanych dochodów. W miastach na prawach powiatu wykonywany jest szeroki zakres obowiązków, co wynika z łączenia funkcji samorządu gminnego i powiatowego. W związku z tym, powiatom grodzkim przysługują dochody przewidziane dla obu szczebli. Są to więc dochody własne oraz uzupełniające w postaci transferów z budżetu państwa lub budżetów innych podmiotów (np. funduszy celowych). Wśród dochodów własnych możemy wyróżnić: podatki komunalne przekazywane ustawowo do dyspozycji samorządów (np. podatek od nieruchomości, leśny, rolny); udziały w podatku dochodowym od osób fizycznych i prawnych; opłaty (np. opłata eksploatacyjna, targowa, miejscowa); dochody majątkowe, czyli osiągane przez samorząd poprzez wykorzystanie jako właściciela należącego do niego mienia. Samorząd może składniki swojego mienia wynająć, wydzierżawić, sprzedać, oddać w wieczyste użytkowanie, wnieść jako udział lub wkład do spółki lub spółdzielni. Zatem dochodami majątkowymi będą w szczególności czynsze, opłaty za wieczyste użytkowanie gruntów, zyski spółek komunalnych (Borodo 2011, s ). System dochodów miast na prawach powiatu jest rozbudowany i skomplikowany, co wynika z faktu, że część wpływów jest charakterystyczna dla gminy, a część dla powiatu. Stąd też postuluje się stworzenie zupełnie odrębnego, samodzielnego systemu dochodów dla powiatów ziemskich i grodzkich (zob. Borodo 2015).

32 32 Mariusz Czupich Przypisane powiatom źródła dochodowe są wyrazem samorządności finansowej i powinny spełniać określone warunki. Przede wszystkim powinny cechować się wydajnością, aby miasta mogły wykonywać przewidziane dla siebie zadania. Ponadto, ważne by sprzyjały rozwijaniu aktywności władz i nie ograniczały ich samodzielności. Biorąc pod uwagę katalog dochodów miast na prawach powiatu należy stwierdzić, że samorządy te narażone są na dużą niepewność. Skoro część wpływów jest związana z aktywnością przedsiębiorstw i sytuacją na rynku pracy, to możliwości oddziaływania samorządu są w tej kwestii bardzo ograniczone. Wiele zależy za to od polityki gospodarczej państwa czy koniunktury na rynkach światowych. Wynika stąd wniosek, że organy powiatów grodzkich mają utrudnione zadanie w zakresie planowania i realizacji polityki rozwojowej na swoim obszarze. Jedną z możliwości wypełnienia luki kapitałowej jest korzystanie ze zwrotnych źródeł finansowania. W skład długu jednostek samorządowych wlicza się zaciągnięte kredyty i pożyczki, wyemitowane papiery wartościowe, przyjęte depozyty oraz wymagalne zobowiązania. Co więcej, w zakres pojęcia kredytów i pożyczek należy również dodać: umowy o partnerstwie publiczno-prywatnym, które mają wpływ na poziom długu publicznego; papiery wartościowe, których zbywalność jest ograniczona; umowy sprzedaży, w których cena jest płatna w ratach; umowy leasingu zawarte z producentem lub finansującym, w których ryzyko i korzyści z tytułu własności są przeniesione na korzystającego z rzeczy; umowy nienazwane o terminie zapłaty dłuższym niż rok, związane z finansowaniem usług, dostaw, robót budowlanych, które wywołują skutki ekonomiczne podobne do umowy pożyczki lub kredytu (Korolewska, Marchewka, Bartkowiak 2011, s ). Z powyższego wynika, że istnieje wiele możliwości pozyskania kapitału i realizacji przedsięwzięć, w tym inwestycji. Należy podkreślić, że zaciąganie zobowiązań nie musi oznaczać trudnej sytuacji dla samorządu. Jest to instrument gospodarki finansowej szeroko wykorzystywany na całym świecie. Poza tym dług, który powstał wskutek realizacji zadań inwestycyjnych można określić jako dług opłacalny, jeżeli sfinansowane przedsięwzięcie jest źródłem dochodów umożliwiających spłatę rat i odsetek (Borodo 2006, s. 218). Z drugiej strony, regulacja prawna pułapów zadłużenia jest potrzebna, ponieważ chroni interesy społeczności lokalnej (Młynarczyk 2012, s. 46). Wynika to stąd, że zbyt duże obciążenie budżetu spłatą rat i odsetek może powodować potrzebę redukcji wydatków bieżących i tym samym obniżenia sposobu zaspokajania potrzeb wspólnoty mieszkańców.

33 Sytuacja budżetowa wybranych miast na prawach powiatu DOCHODY WYBRANYCH MIAST NA PRAWACH POWIATU Biorąc pod uwagę wyniki budżetowe wytypowanych miast należy stwierdzić, że nie odbiegały one od ogólnych tendencji wszystkich miast na prawach powiatu, wśród których w 2014 roku tylko 17 uzyskało nadwyżkę dochodów nad wydatkami. W badanych miastach dodatni wynik finansowy uzyskano tylko w Świnoujściu, Piekarach Śląskich oraz Białej Podlaskiej (tab. 1). Ciekawostką jest fakt, że najwyższe dochody uzyskał najmniejszy w analizowanym gronie Sopot ponad 267 mln zł. Z kolei najwyższe wydatki były udziałem Krosna (303 mln zł). Najgorszy wynik finansowy odnotowały za to Świętochłowice, Skierniewice oraz Ostrołęka, których deficyt budżetowy oscylował wokół 9 11% (przy średniej dla wszystkich miast na prawach powiatu na poziomie 3,2%). Dochody i wydatki wybranych miast na prawach powiatu w 2014 roku Miasto (województwo) Świnoujście (zachodniopom.) Piekary Śląskie (śląskie) Biała Podlaska (lubelskie) Tarnobrzeg (podkarpackie) Sopot (pomorskie) Krosno (podkarpackie) Świętochłowice (śląskie) Skierniewice (łódzkie) Ostrołęka (mazowieckie) Ludność (w tys.) stan na Dochody (w mln zł) Wydatki (w mln zł) Wynik budżetowy (w mln zł) Tabela 1 Deficyt dochodów (w %) 41,3 245,0 231,7 13,3 57,1 200,1 187,0 13,1 57,6 231,7 220,7 11,0 48,2 237,1 237,8 0,7 0,3 37,9 267,2 276,1 8,9 3,3 47,2 293,0 303,0 10,0 3,4 51,8 189,9 206,3 16,4 8,6 48,6 194,9 212,0 17,1 8,8 52,9 266,3 294,4 28,1 10,6 Źródło: GUS 2015, s ; Krajowa Rada Regionalnych Izb Obrachunkowych 2015, s

34 34 Mariusz Czupich Analizy budżetów w jednym roku nie pozwalają na wyciągnięcie głębszych wniosków w zakresie prowadzonej gospodarki finansowej. Stąd, w badaniu dochodów wzięto pod uwagę trzy okresy: , i (rys. 1). Rys. 1. Zmiany dochodów własnych na 1 mieszkańca w wybranych miastach na prawach powiatu w latach (w %) Uwaga: słupek POLSKA prezentuje średnie wartości dla wszystkich miast na prawach powiatu Źródło: opracowanie własne na podstawie: Krajowa Rada Regionalnych Izb Obrachunkowych 2006, 2009, 2010, 2012, 2013, 2015 Okazuje się, że dochody własne na 1 mieszkańca w analizowanych miastach najszybciej rosły w latach Największe przyrosty dochodów odnotował Tarnobrzeg (o 43,5%) oraz Biała Podlaska (43,4%). Jedynie Świętochłowice, Sopot i Piekary Śląskie zrealizowały niższy wzrost dochodów niż średnio wszystkie miasta na prawach powiatu. W latach w polskich miastach miał miejsce o wiele skromniejszy wzrost dochodów (o 8,8%). Na uwagę zasługuje Tarnobrzeg, który w analizowanym okresie zdołał bardzo znacząco poprawić wpływy budżetowe. Pozostałe miasta, oprócz Krosna i Piekar Śląskich, odnotowały wzrosty wyższe od średniej dla wszystkich miast na prawach powiatu. Kolejny okres to czas, kiedy dotychczasowy lider Tarnobrzeg oraz Sopot, Krosno i Świnoujście zmniejszyły swoje wpływy budżetowe. Warto podkreślić, że największy spadek był udziałem Świnoujścia, gdzie o 12% zmniejszyły się dochody w przeliczeniu na 1 mieszkańca. W pozostałych miastach, z wyjątkiem Białej Podlaskiej, notowano większe przyrosty dochodów niż średnio w kraju. Warto podkreślić, że sytuacja Świnoujścia w najbliższych latach ulegnie znaczącej poprawie. Związane jest to z największą instalacją regazyfikacyjną w basenie Morza Bałtyckiego, a mianowicie terminalem LNG, który w 2016 roku

35 Sytuacja budżetowa wybranych miast na prawach powiatu 35 zostanie oddany do użytku właśnie w tym mieście. Władze miasta szacują, że po planowanej rozbudowie terminala, z tytułu podatku od nieruchomości co roku wpływać będzie ok. 50 mln zł, a więc równowartość rocznych wydatków inwestycyjnych (Gazeta Prawna 2015). Z kolei Sopot, chociaż w ostatnim analizowanym okresie zmniejszył swoje dochody o 3,3%, jest jednym z najbogatszych miast w Polsce. W 2005 roku dochody własne na 1 mieszkańca były tam dwukrotnie wyższe niż średnia w kraju, a w 2014 roku przewyższały ten poziom o 60% (Krajowa Rada Regionalnych Izb Obrachunkowych 2006, 2015). Przyczyną takiego stanu rzeczy jest wysoka przedsiębiorczość Sopocian. Liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych (ok. 7500) w przeliczeniu na 1 mieszkańca jest najwyższa wśród wszystkich miast w Polsce. Dominujące branże gospodarcze pod względem liczby przedsiębiorstw to obsługa nieruchomości i firm oraz handel. Stopa bezrobocia na początku drugiej dekady lat oscylowala wokół 4 5%. Ponadto, na wysokie dochody wpływał również fakt, że miasto ma status uzdrowiska, co w połączeniu z jego nadmorskim położeniem sprawia, że jest atrakcyjnym miejscem wypoczynku i rehabilitacji. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w rozwoju usług turystycznych (Sopot zajmuje 11 miejsce spośród 66 miast na prawach powiatu pod względem liczby turystycznych obiektów noclegowych). Wszystko to sprawia, że ok % dochodów miasta stanowią wpływy z podatku dochodowego od osób fizycznych i prawnych. Biorąc pod uwagę dynamikę wzrostu całości dochodów z podatku PIT i CIT w latach okazuje się, że w Sopocie była ona umiarkowana w porównaniu z pozostałymi badanymi miastami (rys. 2). Rys. 2. Zmiany dochodów z PIT i CIT na 1 mieszkańca w wybranych miastach na prawach powiatu w latach (w %) Uwaga: jak w rys. 1 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Krajowa Rada Regionalnych Izb Obrachunkowych 2006, 2009, 2012, 2015

36 36 Mariusz Czupich Wpływy z PIT i CIT są często utożsamiane z efektywnością zarządzania danym miastem. Chodzi tutaj o rezultaty polityki rozwoju jednostki terytorialnej związane z pozyskiwaniem inwestorów i tworzeniem warunków do rozwoju przedsiębiorczości. Wspomniany Sopot przewodził w zakresie wysokości pozyskiwanych podatków w przeliczeniu na 1 mieszkańca. W 2005 roku było to zł w porównaniu do 670 zł średniej krajowej, natomiast w 2014 roku zł w stosunku do zł w kraju (Krajowa Rada Regionalnych Izb Obrachunkowych 2006, 2015). W pozostałych badanych miastach, chociaż dochody te były niższe od średnich w kraju, to z wyjątkiem Krosna i Piekar Śląskich rosły znacznie szybciej niż przeciętne. Na wyróżnienie zasłużyły Biała Podlaska, Ostrołęka i Skierniewice, których wpływy z PIT i CIT w okresie wzrosły o ponad 100%. W przypadku Ostrołęki wpływ na taką sytuację miał przemysł energetyczny oraz celulozowo-papierniczy, który odgrywa znaczącą rolę w gospodarce regionu. Z kolei zaletą Skierniewic jest bliskie położenie względem dwóch dużych miast Warszawy i Łodzi i względnie niskie ceny nieruchomości. Stwarza to dogodne warunki do zamieszkiwania w tym mieście i dojazdów do pracy w metropoliach WYDATKI I ZADŁUŻENIE WYBRANYCH MIAST NA PRAWACH POWIATU Wysokość wydatków inwestycyjnych przypadająca na 1 mieszkańca w poszczególnych miastach w latach różniła się dość znacznie. Na czele tego zestawienia były niezmiennie Świnoujście, Sopot, Krosno i Tarnobrzeg (rys. 3). Świadczy to o tym, że wysokość wydatków w danym roku nie wynikała z jednorazowych przedsięwzięć, lecz była związana z realizacją długofalowej strategii inwestycyjnej. W przypadku Sopotu i Świnoujścia część inwestycji była związana z rozbudową infrastruktury turystycznej. Należy podkreślić, że w pierwszym z tych miast w 2008 roku wydatki inwestycyjne na 1 mieszkańca były 5-krotnie wyższe, a w 2011 roku ponad 3-krotnie wyższe niż wynosiła średnia dla ogółu miast na prawach powiatu. W strukturze sektorowej wydatków inwestycyjnych miast na prawach powiatu dominuje od kilku lat transport. W 2000 roku ok. 30%, natomiast w 2013 roku ok. 47% wszystkich wydatków była przeznaczona właśnie na ten dział (Ranking , s. 4). Obejmuje on m.in. remonty i budowę dróg zarządzanych przez miasta oraz zakup taboru transportowego. Na drugim miejscu znajdowała się gospodarka komunalna (ponad 31% w 2000 roku i ok. 8% wszystkich wydatków w 2013 roku), a więc przedsięwzięcia ukierunkowane na modernizację i remonty sieci ciepłowniczych, wodno-kanalizacyjnych, oczyszczanie miasta czy oświetlenie ulic. Należy podkreślić, że malejący udział gospodarki komunalnej w inwestycjach miast na prawach powiatu wynika z przekształceń zakładów budżetowych w spółki prawa handlowego, których to działalność nie została uwzględnio-

37 Sytuacja budżetowa wybranych miast na prawach powiatu 37 Rys. 3. Wydatki inwestycyjne na 1 mieszkańca w wybranych miastach na prawach powiatu w latach (w zł) Uwaga: czarne słupki z oznaczeniem lat: 2005, 2008, 2011 i 2014 przedstawiają średnie wartości dla wszystkich miast na prawach powiatu Źródło: opracowanie własne na podstawie: Krajowa Rada Regionalnych Izb Obrachunkowych 2006, 2009, 2012, 2015 na. Na ostatnim miejscu wśród inwestycji miejskich znalazła się administracja (3% w 2000 i 4,3% w 2013 roku). Wynika stąd, że działania władz miejskich były ukierunkowane głównie na przebudowę i modernizację infrastruktury twardej (tj. dróg, budynków, sieci wodno-kanalizacyjnych), co wynikało z chęci nadrobienia wieloletnich zaniedbań w tej dziedzinie. Wartość inwestycji w e-administrację czy poprawę dostępności usług poszczególnych urzędów była znacząco mniejsza 1. 1 Należy przy tym pamiętać, że inwestycje infrastrukturalne pochłaniają o wiele wyższe kwoty niż pozostałe działania, stąd też przedsięwzięcia administracyjne znalazły się w omawianym zestawieniu na ostatnim miejscu. Nie zmienia to jednak faktu, że wielu polskim miastom obca jest koncepcja tzw. miasta inteligentnego (ang. smart city), która zakłada wdrożenie różnego rodzaju innowacyjnych rozwiązań w obszarze transportu, gospodarki odpadami, energetyki czy jakości życia mieszkańców. Mają one przyczynić się do podniesienia sprawności zarządzania miastem, obniżenia kosztów jego funkcjonowania oraz wzrostu jakości życia mieszkańców. Przykładem innowacyjnego podejścia w sferze administracji jest Barcelona, gdzie zainstalowano w różnych punktach miasta kioski z odpowiednimi aplikacjami zapewniające mieszkańcom możliwość realizacji czynności administracyjnych on-line. Utworzono także portal umożliwiający zgłaszanie przez mieszkańców rozwiązań i pomysłów na rzecz poprawy jakości życia w mieście, a także udostępniono bezpłatną aplikację na telefon, która umożliwia obywatelom komunikację z przedstawicielami miasta. Mogą oni w ten sposób wyrażać swoje opinie, oceniać politykę miejską i angażować się w różne procesy w mieście ( dostęp: ).

38 38 Mariusz Czupich Innym rodzajem wydatków lokalnych są wydatki bieżące. Obejmują one m.in. wynagrodzenia pracowników jednostek samorządu terytorialnego oraz zakup towarów i usług na potrzeby funkcjonowania administracji. Wydatki te w przeliczeniu na 1 mieszkańca informują o kosztach funkcjonowania całej administracji miejskiej oraz pomocy społecznej, oświaty itd. Za wyjątkiem Sopotu, w grupie analizowanych miast na prawach powiatu wzrost wydatków w latach był niższy niż przeciętny we wszystkich miastach powiatowych (rys. 4). W najmniejszym stopniu wydatki bieżące wzrosły w Krośnie (61,3%), Piekarach Śląskich (67,6%) oraz Świnoujściu (72,9%). Na drugim biegunie znalazł się wspomniany Sopot, który nieznacznie przekroczył średnią dla Polski. W mieście tym wydatki bieżące wzrosły o ponad 100%, co jest konsekwencją m.in. większych kosztów administracyjnych wynikających m.in. ze wzrostu zatrudnienia. Rys. 4. Zmiany wydatków bieżących na 1 mieszkańca w wybranych miastach na prawach powiatu w latach (w %) Uwaga: jak w rys. 1 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Krajowa Rada Regionalnych Izb Obrachunkowych 2006, 2009, 2012, 2015 Wzrost ogółu wydatków miejskich, a zwłaszcza związanych z inwestycjami infrastrukturalnymi spowodował gwałtowny przyrost zadłużenia. Wszystkie miasta na prawach powiatu w latach powiększyły je o 18,7 mld zł (tab. 2). Spośród analizowanego grona, najmniejszy wzrost długu wystąpił w Piekarach Śląskich (o 25,3 mln zł) oraz Świętochłowicach i Białej Podlaskiej (45 mln zł). Z kolei najbardziej dynamiczny jego wzrost odnotowano w Tarnobrzegu, Krośnie i Sopocie (odpowiednio: o 84,1, 87,2 i 94,7 mln zł). Biorąc pod uwagę kwotę bazową zadłużenia w 2005 roku należy zwrócić uwagę także na Skierniewice, które

39 Sytuacja budżetowa wybranych miast na prawach powiatu 39 Zobowiązania finansowe wybranych miast na prawach powiatu w latach (w mln zł) Miasta Tabela 2 Wzrost w latach Piekary Śląskie 18,3 29,7 61,0 43,6 25,3 Świętochłowice 25,1 27,2 51,1 70,1 45,0 Skierniewice 13,8 12,5 56,4 73,1 59,3 Biała Podlaska 47,4 67,4 123,3 92,5 45,1 Ostrołęka 39,0 28,2 58,4 107,7 68,7 Świnoujście 54,9 51,0 73,6 113,2 58,3 Sopot 21,3 7,8 119,9 116,0 94,7 Tarnobrzeg 37,5 49,1 103,4 121,6 84,1 Krosno 35,8 55,2 94,9 123,0 87,2 POLSKA* * Zobowiązania finansowe wszystkich miast na prawach powiatu. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Krajowa Rada Regionalnych Izb Obrachunkowych 2006, 2009, 2012, powiększyły swoje zadłużenie ponad 5-krotnie (rys. 5). Można zatem stwierdzić, że miasta, które wykazywały się dużą aktywnością inwestycyjną finansowały ją ze zwrotnych źródeł finansowania. W wymienionych miastach były to głównie kredyty i pożyczki. W świetle powyższych rozważań powstaje pytanie, czy wzrost zadłużenia spowodował przekroczenie dopuszczalnych limitów Ograniczenia długu samorządowego wynikają z przepisów zawartych w ustawie o finansach publicznych. Do końca 2013 roku obowiązywały dwa: 60% limit relacji łącznej kwoty długu do dochodów budżetowych oraz 15% limit relacji planowanych spłat kredytów, pożyczek i wykupu obligacji wraz z odsetkami i dyskontem w danym roku budżetowym do dochodów budżetowych. Począwszy od 2014 roku obowiązuje nowy sposób obliczania dopuszczalnego limitu zadłużenia. Opiera się on na indywidualnym wskaźniku zadłużenia (IWZ). IWZ stanowi, że w danym roku budżetowym wartość spłaty zobowiązań wraz z kosztami ich obsługi do dochodów ogółem budżetu jednostki samorządu terytorialnego nie może przekroczyć średniej arytmetycznej z obliczonych dla ostatnich trzech lat relacji jej dochodów bieżących, powiększonych o dochody ze sprzedaży majątku oraz pomniejszonych o wydatki bieżące do dochodów ogółem budżetu. Zob.: Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U., 2013, poz. 885 z późn. zm.), art Ze względu na fakt, że w artykule zestawione są dane z lat 2005, 2008, 2011 i 2014 zdecydowano, że dalsza analiza zadłużenia będzie odbywać się w odniesieniu do 60% limitu relacji długu do dochodów budżetowych.

40 40 Mariusz Czupich Rys. 5. Zobowiązania finansowe wybranych miast na prawach powiatu w latach (w % dochodów) Uwaga: jak w rys. 3 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Krajowa Rada Regionalnych Izb Obrachunkowych 2006, 2009, 2012, 2015 Z danych rys. 5 wynika, że żadne z analizowanych miast, pomimo znacznego wzrostu zobowiązań, nie przekroczyło dopuszczalnego limitu zadłużenia. Najbliżej tej granicy była Biała Podlaska w 2011 roku, jednak w następnych latach zdołała zredukować dług do ok. 40% dochodów. Warto zwrócić uwagę na fakt, że tylko w sporadycznych przypadkach analizowane miasta przekraczały średnie zadłużenie dla miast na prawach powiatu. W 2005 roku były to dwa miasta Biała Podlaska i Świnoujście, w 2008 i 2011 roku trzy miasta (Tarnobrzeg, Krosno i Biała Podlaska w 2008 roku i Tarnobrzeg, Sopot, Biała Podlaska w 2011 roku), zaś w 2014 roku już tylko jedno Tarnobrzeg, którego dług przekroczył nieznacznie granicę połowy dochodów. Wydaje się więc, że zadłużenie badanych miast na prawach powiatu jest w bezpiecznych granicach i nie stanowi zagrożenia dla przekroczenia przepisów ustawowych. Większe problemy mogą mieć duże miasta na prawach powiatu, które zadłużają się w szybszym tempie niż analizowane jednostki. Spowodowane jest to potrzebami inwestycyjnymi na większą skalę. Sytuacja finansowa polskich miast znajduje odzwierciedlenie w całym sektorze finansów publicznych, który w latach zwiększył swoje zobowiązania o ok. 25% (tab. 3). Dostępność środków europejskich oraz największy po 1989 roku boom inwestycyjny spowodował, że dług samorządowy przyrastał także bardzo szybko: z ponad 39 mld zł w 2009 roku do ok. 72 mld zł w roku

41 Sytuacja budżetowa wybranych miast na prawach powiatu Obok miast na prawach powiatu również pozostałe samorządy często korzystały ze zwrotnych źródeł finansowania. W efekcie udział miast w długu samorządowym pozostawał niemal na niezmienionym poziomie ok. 37%. Zadłużenie całego sektora finansów publicznych a zadłużenie sektora samorządowego z uwzględnieniem miast na prawach powiatu Tabela 3 Wyszczególnienie Zadłużenie (w mld zł) Sektora finansów publicznych 669,8 747,8 815,3 840,4 882,2 826,7 Sektora samorządowego 39,3 53,5 64,2 67,3 68,3 71,6 w tym miast na prawach powiatu 14,7 18,1 22,1 23,8 24,9 26,4 Miast na prawach powiatu do długu samorządowego Sektora samorządowego ogółem do zadłużenia całego sektora finansów publicznych Relacja zadłużenia (w %) 37,4 33,8 34,4 35,4 36,5 36,9 5,9 7,2 7,9 8,0 7,7 8,7 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Ministerstwa Finansów 2015; Krajowa Rada Regionalnych Izb Obrachunkowych, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, Wydaje się, że problemem polskich samorządów jest nie wielkość zadłużenia, bowiem jego udział w całym sektorze finansów publicznych wahał się między 5,9% a 8,7%, a szybki przyrost. Stawia to pod znakiem zapytania możliwość korzystania z funduszy europejskich w perspektywie finansowej oraz ogranicza zdolności rozwojowe w dłuższym horyzoncie czasowym. Należy podkreślić, że wszystkie miasta na prawach powiatu chociaż partycypują w długu samorządowym nie obciążają go w znaczący sposób. 31 Jako przyczynę rosnącego długu samorządowego, oprócz zwiększenia inwestycji współfinansowanych ze środków europejskich i spadku dochodów własnych wskutek kryzysu finansowego, wymienia się także mobilizację podmiotów samorządowych do zadłużania się na zasadach obowiązujących do końca 2013 roku w obawie przed formalną utratą zdolności kredytowej w obliczu nowych zasad wyznaczających limity zadłużenia (Poniatowicz i in. 2010, s. 38).

42 42 Mariusz Czupich 2.5. WNIOSKI Kryzys finansowy, który wybuchł pod koniec pierwszej dekady lat przyniósł negatywne konsekwencje dla funkcjonowania przedsiębiorstw, a w rezultacie budżetów samorządowych. Niemniej jednak, wpływ ten w badanych miastach na prawach powiatu wydawał się bardzo ograniczony. Potwierdza to fakt, że w większości analizowanych miast w latach nastąpił większy wzrost dochodów własnych niż przeciętnie w kraju. Dodatkowym pozytywnym aspektem był również wzrost wpływów z podatku dochodowego od osób fizycznych i prawnych, który ma duże znaczenie wśród źródeł dochodów własnych. Po stronie wydatkowej budżetu warto podkreślić niższy przyrost wydatków bieżących od średnich w kraju oraz dużą aktywność inwestycyjną zwłaszcza w sferze transportu i gospodarki komunalnej. Na szczególną uwagę zasłużyły Krosno, Sopot, Tarnobrzeg i Świnoujście, które w badanym okresie notowały wyższe wydatki inwestycyjne na mieszkańca niż średnia dla wszystkich miast na prawach powiatu. W rezultacie, całość prowadzonej gospodarki budżetowej w wybranych miastach należy uznać za ostrożną i racjonalną. Kwoty zobowiązań względem dochodów znajdują się w bezpiecznych przedziałach (nie przekraczają ustawowych limitów), co umożliwia prowadzenie dalszej polityki rozwojowej w oparciu o realizację przedsięwzięć inwestycyjnych. LITERATURA Borodo A., 2006, Samorząd terytorialny. System prawno-finansowy, Wydawnictwo Lexis Nexis Polska, Warszawa, s Borodo A., 2011, System finansowy samorządu terytorialnego w Polsce, Wydawnictwo Dom Organizatora, Toruń, s Borodo A., 2015, Zagadnienia prawne systemu dochodów samorządu powiatowego i propozycje jego reformy,,,prawo Budżetowe Państwa i Samorządu, 2 (3), s Dylewski M., Filipiak B., Gorzałczyńska-Koczkodaj M., 2007, Finanse samorządowe: narzędzia, decyzje, procesy, PWN, Warszawa. Gazeta Prawna, (dostęp: ). Korolewska M., Marchewka K., Bartkowiak K., 2011, Zadłużenie samorządów terytorialnych w Polsce, Studia BAS, 4 (28), s Ministerstwo Finansów, (dostęp: ). Młynarczyk A., 2012, Zadłużenie jednostek samorządu terytorialnego a państwowy dług publiczny,,,finanse Komunalne, 1 2 ( ), s. 46. Petryszyn J., 2005, Instytucyjne podstawy ośrodków centralnych poziomu powiatowego w Polsce, Uniwersytet Śląski, Sosnowiec.

43 Sytuacja budżetowa wybranych miast na prawach powiatu 43 Poniatowicz M., Salachna J., Perło D., 2010, Efektywne zarządzanie długiem w jednostce samorządu terytorialnego, Wolters Kluwer Polska, Warszawa, s. 38. Powierzchnia i ludność w przekroju regionalnym w 2015 r., 2015, GUS, Warszawa, s Ranking inwestycje w infrastrukturę techniczną, 2014,,,Wspólnota, s. 4. Sierak J., 2011, Zarządzanie finansami jednostek samorządu terytorialnego w warunkach kryzysu, [w:] Owsiak S. (red.), Nowe zarządzanie finansami publicznymi w warunkach kryzysu, PWE, Warszawa. Sprawozdanie z działalności Regionalnych Izb Obrachunkowych i wykonania budżetu przez Jednostki Samorządu Terytorialnego w 2005, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014 roku, Krajowa Rada Regionalnych Izb Obrachunkowych, Warszawa 2006, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz. U., 2013, poz. 885 z późn. zm., art Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, Dz. U., Abstract In recent years there was a series of negative economic trends related to the functioning of the local government sector in Poland. They concerned, among others, a decrease in revenues and increased debt levels. This article aims to identify the financial condition of selected city counties (cities with powiat rights). Particular attention was paid to the analysis of individual types of income and expenses of these units and the dynamics of their debt. The summary contains conclusions concerning the economic situation of selected cities. Keywords Cities on powiat status, local government budget, local finances.

44

45 JERZY DZIECIUCHOWICZ Emerytowany pracownik UŁ Wydział Nauk Geograficznych Uniwersytet Łódzki MILIONERZY NOWA GRUPA SPOŁECZNA 3 W REGIONIE ŁÓDZKIM MILLIONAIRES A NEW SOCIAL GROUP IN ŁÓDŹ REGION Artykuł wpłynął do redakcji ; po recenzjach zaakceptowany Dziedziuchowicz J., 2016, Milionerzy nowa grupa społeczna w regionie łódzkim, [w:] Bartosiewicz B. (red.), Potencjał rozwoju małych i średnich miast w Polsce. Growth potential of small and medium-sized towns in Poland, Space Society Economy, 16, Institute of the Built Environment and Spatial Policy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s Dr hab. Jerzy Dzieciuchowicz, prof. UŁ, emerytowany pracownik UŁ, Wydział Nauk Geograficznych, Uniwersytet Łódzki, ul. Kopcińskiego 31, Łódź; jdziec@geo.uni.lodz.pl Zarys treści Przedmiotem tego opracowania jest przede wszystkim struktura przestrzenna milionerów w województwie łódzkim i jej zmiany w 2014 roku. Analizie poddano również ważniejsze rodzaje działalności gospodarczej osób najbogatszych. Na przykładzie Antoniego Ptaka przedstawiono drogę kariery społeczno-zawodowej przedstawicieli tej grupy społecznej. Problematyka ta jest rozważana na tle pozycji przypisanej najbogatszym elitom w teorii struktur i zmian społecznych, a także rankingów osób najzamożniejszych w Polsce i na świecie. Uwzględnione zostały przy tym dwie kategorie milionerów wyróżnione w oparciu o kryterium dochodowe i majątkowe. Cel pracy stanowi ustalenie wyróżniających właściwości struktury przestrzennej i układów terytorialnych cechujących najzamożniejszych mieszkańców województwa łódzkiego, dynamiki zmian ich liczebności, jak też głównych dziedzin aktywności ekonomicznej. Słowa kluczowe Bogactwo, milionerzy, struktura przestrzenna najbogatszych, region łódzki.

46 46 Jerzy Dzieciuchowicz 3.1. WPROWADZENIE Bogactwo w okresie PRL-u było obiektem walki ideologiczno-propagandowej, zmierzającej do likwidacji klasy posiadającej. Dzięki transformacji ustrojowej i społeczno-gospodarczej w Polsce po 1989 roku wzrosła dynamicznie aktywność ekonomiczna i zamożność całych grup społeczno-zawodowych. Współczesne zmiany sytuacji materialnej tych grup polegają na dopasowaniu poziomu dochodów do wykształcenia i pozycji zawodowej jednostek. Doprowadziły one do polaryzacji dochodowej społeczeństwa i powstania kategorii nowych bogatych, reprezentowanych przede wszystkim przez pracujących na własny rachunek. Doszło przy tym do wyodrębnienia stopniowo coraz liczniejszej kategorii osób o wyjątkowo wysokich dochodach, reprezentowanej przede wszystkim przez milionerów. Osiąganie wysokiej pozycji majątkowej, zawodowej i społecznej łączy się ze wzrostem aspiracji i zmianą dotychczasowego stylu życia ludzi zamożnych, co znajduje wyraz m.in. w ich zapotrzebowaniu na nowe, luksusowe dobra 1 (apartamenty, rezydencje, duże nieruchomości gruntowe, najdroższe samochody, biżuteria itp.). Wzrostowi zamożności określonych grup społecznych towarzyszy pauperyzacja dużej części społeczeństwa. Należy podkreślić, że w dotychczasowej literaturze geograficznej niewiele miejsca poświęcano enklawom ludzi bogatych, gdy tymczasem często podejmowane były studia dotyczące obszarów biedy i ich mieszkańców (Hay, Muller 2012). Jednymi z pierwszych, którzy zwrócili uwagę geografom na potrzebę szczegółowych badań przestrzennych grupy najbogatszych (super-rich), zdefiniowanych jako osoby z aktywami powyżej 1 mln dol., byli J.V. Beaverstock, P. Hubbard i J.R. Short (2004). Przedmiotem tego opracowania jest w głównej mierze struktura przestrzenna milionerów w województwie łódzkim oraz jej zmiany w 2014 roku. Analizie poddano również ważniejsze rodzaje działalności gospodarczej najbogatszych przedsiębiorców. Drogę ich zawrotnej kariery społeczno-zawodowej przedstawiono na przykładzie Antoniego Ptaka. Cel pracy stanowi zidentyfikowanie wyróżniających właściwości struktury przestrzennej i układów terytorialnych cechujących najzamożniejszych mieszkańców województwa łódzkiego, dynamiki zmian ich liczebności, jak też głównych dziedzin aktywności ekonomicznej. Problematyka ta jest rozważana na tle pozycji przypisanej najbogatszym elitom w teorii struktur i zmian społecznych, a także rankingów osób najzamożniejszych w Polsce i na świecie. Zakres przestrzenny pracy reprezentują zasięgi działania 27 podstawowych urzędów skarbowych wydzielonych na obszarze województwa łódzkiego. Z re- 1 Zgodnie z paradoksem Veblena (1998 [1899]) są to dobra, na które popyt rośnie po zwiększeniu ceny.

47 Milionerzy nowa grupa społeczna w regionie łódzkim 47 guły działają one w granicach poszczególnych powiatów. Jednakże zasięg terytorialny dwóch urzędów skarbowych z siedzibami w Skierniewicach i Piotrkowie Trybunalskim obejmuje powiaty grodzkie połączone ze znajdującymi się w ich otoczeniu powiatami ziemskimi. Z kolei na obszarze powiatu zgierskiego zostały wydzielone dwa urzędy: Urząd Skarbowy Zgierz i Urząd Skarbowy Głowno. Należy też zaznaczyć, że w tym opracowaniu w celu ujednolicenia przyjętego podziału terytorialnego z 7 urzędów skarbowych wydzielonych na terenie Łodzi i powiatu wschodniego łódzkiego utworzono tylko jedną jednostkę przestrzenną. Można zauważyć, że poszczególne urzędy skarbowe różnią się znacznie liczbą obsługiwanych gmin (4 15), przy czym przeciętnie na jeden urząd przypada 9 takich jednostek administracyjnych. Ostatecznie przyjęty podział terytorialny składa się z 22 jednostek, nazywanych w dalszej części pracy rejonami skarbowymi (rys. 1). Zakres czasowy prezentowanych badań odnosi się w głównej mierze do określonych cech milionerów rozpatrywanych według stanu z 30 kwietnia 2014 i 2015 roku. Podmiotem badań w tym opracowaniu są dwie zbiorowości milionerów w województwie łódzkim, wyróżnione w oparciu o kryterium dochodowe i majątkowe, określone w złotych lub dolarach. Do kategorii milionerów według kryterium dochodowego zaliczone zostały osoby, których przychód w 2014 roku 2 i w roku poprzednim osiągnął przynajmniej 1 milion zł. W tym przypadku w grę wchodziła wielkość przychodu podana w zeznaniach podatkowych (PIT), których rodzaje wskazują na główne źródła zamożności rozpatrywanej grupy społecznej. Stwierdzono, że zdecydowana większość milionerów w regionie łódzkim czerpała dochody z wykonywania własnej pozarolniczej działalności gospodarczej (PIT 36), natomiast niewielka część z nich pozostawała w stosunku pracy wykonywanej osobiście (PIT 37), odpłatnie zbywała papiery wartościowe (PIT 38) lub nieruchomości (PIT 39). Za mieszkańców województwa łódzkiego uznani zostali ci milionerzy, którzy wskazali w swoim zeznaniu podatkowym miejsce zamieszkania położone na obszarze tego województwa. Trzeba przy tym zauważyć, że wiele osób bogatych dysponuje obecnie kilkoma rezydencjami lub mieszkaniami położonymi na terenie Polski lub za granicą. Stosując kryterium majątkowe, do grona milionerów włączone zostały osoby zamieszkujące w województwie łódzkim, których szacowane aktywa przekraczały 1 milion zł. Pozyskanie danych dotyczących kategorii ludzi bardzo zamożnych, podobnie jak ustalenie kryteriów zamożności, jest trudne. Potocznie osoby takie utożsamia się z milionerami, którzy tworzą elitę biznesu (Jasiecki 2002; Zagórski 2009). Praca ta bazuje przede wszystkim na informacjach Izby Skarbowej w Łodzi o milionerach (złotówkowych) w województwie łódzkim. Oprócz tego posłużono się rankingami publikowanymi przez magazyn Forbes, a także raportami 2 Deklarowany do końca kwietnia 2015 roku.

48 48 Jerzy Dzieciuchowicz Rys. 1. Granice rejonów skarbowych i gmin w województwie łódzkim w 2015 roku Źródło: opracowanie własne wybranych instytucji finansowych oraz doradztwa podatkowego i gospodarczego, odnoszącymi się do najbogatszych osób w województwie łódzkim, w Polsce i na świecie. Dodatkowo dla celów porównawczych wykorzystane zostały wybrane dane dotyczące ludności w rejonach skarbowych regionu łódzkiego pochodzące z bieżącej obserwacji statystycznej prowadzonej przez GUS NAJBOGATSI W ŚWIETLE TEORII STRUKTUR I ZMIAN SPOŁECZNYCH W studiach teoretycznych i badaniach empirycznych stan zamożności i dostatku danych osób ocenia się w oparciu o określone oznaki ich sytuacji materialnej, uwzględniając wysokość dochodów, posiadanie cennych dóbr materialnych i niematerialnych, dziedziny działalności ekonomicznej oraz formy rekreacji i wypoczynku (Atkinson 1980; Lisowski 1990; Landes 2005; Dzieciuchowicz 2011; Kurowska 2011; Zalewski 2012; Piketty 2015). Ze społecznego punktu widzenia równie istotne są partycypacyjne aspekty bogactwa, zwłaszcza zwiększone możliwości udziału osób zamożnych w życiu społecznym i ich oddziaływanie na społeczeństwo (władza polityczna i ekonomiczna).

49 Milionerzy nowa grupa społeczna w regionie łódzkim 49 W myśl teorii struktur i zmian społecznych współcześnie, podobnie jak i w przeszłości historycznej, społeczeństwa pod względem majątkowym tworzą strukturę hierarchiczną (Blok 1999). Na szczycie tej struktury, przyjmującej formę piramidy (trójkąta, bączka), znajduje się najbogatsza elita, stanowiąca wyróżniającą się pozytywnie mniejszość, natomiast dominującą kategorię tworzy biedna większość. Z uwagi na swoje dochody i stan posiadania zamożni mają wysoki status społeczny, przy czym obecnie inaczej niż w przeszłości z reguły nie jest on przesądzony pochodzeniem społecznym. T. Veblen (1998 [1899]) w swojej kontrowersyjnej teorii dotyczącej świata ludzi zamożnych uznał, że tworzą oni niezależnie od swej skłonności do oszczędzania i pracowitości klasę próżniaczą. Próżniacze i beztroskie życie jest najlepszym świadectwem bogactwa. Teorie elit powstały zarówno z inspiracji, jak też opozycji w stosunku do materializmu historycznego, który zakłada, że siła klasy panującej jest zdeterminowana głównie przez posiadanie i własność środków produkcji. Pozostałe teorie elit dowodzą, że nie można zbudować społeczeństwa bezklasowego. Przyjmują zarazem, że w skład elit wchodzą określone jednostki, nie tylko ze względu na własność środków produkcji, ale także z powodu szczególnych, wybitnych zdolności i umiejętności. Tym niemniej, zdaniem M. Webera (Derczyński, Jasińska-Kania, Szacki 1975) posiadanie i własność mają w tym przypadku większe znaczenie. Jak zauważa H.D. Lasswell i A. Kaplan (Żyromski 1984) elity ludzi bogatych bazują głównie na sile pieniądza i kapitału. W czasach współczesnych na wierzchołku struktury społecznej znajdują się bogacze świata korporacji. Rozważana w tej pracy problematyka odnosi się również do koncepcji teoretycznych dotyczących nierówności społecznych. Są one przedmiotem różnych teorii funkcjonalnych i konfliktowych ukształtowanych w historii myśli socjologicznej (Szacki 1981). Funkcjonalny punkt widzenia nawiązujący do tradycji liberalnej zakłada, że nierówność warunków społecznych jest akceptowana jako przejaw nierówności proporcjonalnej, w przypadku której uczestnictwo w podziale cenionych społecznie zasobów jest proporcjonalne do wkładu pracy lub zasług, przy losowym rozkładzie uzdolnień. W myśl teorii konfliktu, powiązanej z tradycją egalitarną (socjalistyczną), nierówność stanowi społecznie kontestowaną konsekwencję stosunków dominacji i władzy MILIONERZY NA ŚWIECIE I W POLSCE Osoby zamożne z majątkiem powyżej 1 mln dol. tworzą na świecie dość liczną i zróżnicowaną zbiorowość. Według raportu Global Wealth Report 2015, przygotowanego przez bank Credit Suisse, do tej kategorii zaliczono 33,7 mln osób, co oznacza, że średnio na tysiąc mieszkańców kuli ziemskiej przypadało prawie 5 (4,6) milionerów. Są oni przy tym skoncentrowani w głównej mierze w krajach

50 50 Jerzy Dzieciuchowicz wysoko rozwiniętych oraz w Chinach. Do dziesięciu państw o największej liczbie milionerów należą kolejno: USA ( tys.), Wielka Brytania (2 364), Japonia (2 126), Francja (1 791), Niemcy (1 525), Chiny (1 333), Włochy (1 126), Kanada (984), Australia (961) i Szwajcaria (667). Łącznie kraje te skupiają aż 84,7% ogółu milionerów. Warto zauważyć, że Polska pod względem liczby milionerów (43 tys.) wśród sklasyfikowanych krajów zajmuje 36 miejsce. Na czele rankingu najbogatszych na świecie, opublikowanego przez magazyn Forbes w 2015 r. 3, plasuje się twórca Microsoftu, Bill Gates z majątkiem o wartości 79,2 mld dol. (tab. 1). Drugie miejsce zajmuje Carlos Slim Helu (77,1 mld), który założył w Ameryce Łacińskiej sieć telefonii komórkowej America Movil, a trzecie miejsce Warren Buffett (72,7 mld) właściciel zdywersyfikowanego holdingu Berkshire Hathaway. Według raportu organizacji humanitarnej Oxfam opracowanego w 2015 roku o przepaści między bogatymi i biednymi na świecie dobitnie świadczy fakt, że 1% najbogatszych dysponuje takim majątkiem, jak 99% pozostałej ludności. Należy przy tym podkreślić, iż najzamożniejsi z roku na rok bogacą się coraz bardziej, a najszybciej przybywa ich w Chinach. Od 2010 roku majątek najbogatszych na świecie wzrósł o 44%, gdy tymczasem ubogich zmalał o 41%. Coraz częściej bogaczami zostają ludzie młodzi, poniżej 40 roku życia. Charakterystycznym przykładem jest tutaj Mark Zuckerberg założyciel Facebooka. Według listy Forbesa łączna wartość majątku samych tylko miliarderów (1826) osiągnęła w 2015 roku wartość 7,05 biliona dol., przewyższając dwukrotnie PKB Niemiec. Jednocześnie tempo wzrostu ich majątku było czterokrotnie szybsze niż gospodarki amerykańskiej. Największe światowe fortuny powstały zarówno ze sprzedaży dóbr konsumpcyjnych, jak i z handlu nieruchomościami, produkcji leków, opracowywania nowych technologii, a także z działalności w branży budowlanej, motoryzacyjnej, rozrywkowej itp. Z raportu firmy finansowej UBS AG i firmy doradczej PwC wynika, że epatująca na świecie bogactwem grupa miliarderów jest silnie zmaskulinizowana, o czym świadczy bardzo wysoki udział mężczyzn w tej grupie, który w 2014 roku dochodził aż do 89%. Należy przy tym zauważyć, że w skali globalnej miliarderek przybywa szybciej niż miliarderów. W latach liczba miliarderek wzrosła z 255 do 1 347, tj. aż 5,3 razy. W jeszcze szybszym tempie, gdyż aż 9-krotnie, zwiększyła się wartość ich majątku (z 600 do mld dol.). Równocześnie udział kobiet w całej grupie miliarderów zwiększył się we wspomnianym okresie z 9 do 11%. Szczególnie dynamicznie liczba miliarderek wzrosła w Azji (z 3 do 25). 3 Rankingi Forbesa ulegają z roku na rok zmianom, przy czym ich zakres jest z reguły dosyć ograniczony. Z listy tego magazynu opublikowanej w 2016 roku wynika, że Bill Gates po raz trzeci z kolei został najbogatszym człowiekiem świata, z majątkiem wycenianym na 75 mld dol.

51 Milionerzy nowa grupa społeczna w regionie łódzkim 51 Pozycja w roku 2015 Pozycja w roku 2014 Najbogatsi na świecie w 2015 roku Imię i nazwisko Kraj Majątek w mld dol. Tabela 1 Firma, branża działalności 1 1 Bill Gates USA 79,2 Microsoft 2 2 Carlos Slim Helu Meksyk 77,1 3 4 Warren Buffett USA 72,7 4 3 Amancio Ortega Berkshire Hathaway Hiszpania 64,5 handel 5 5 Larry Ellison USA 54,3 Oracle 6 6 Charles Koch USA 42,9 6 6 David Koch USA 42,9 8 9 Christy Walton USA 41,7 Wal-Mart 9 10 Jim Walton USA 40,6 Wal-Mart Liliane Bettencourt Francja 40,1 L'Oreal Alice Walton USA 39,4 Wal-Mart S. Robson Walton Bernard Arnault Michael Bloomberg USA 39,1 Wal-Mart Francja 37,2 LVMH USA 35,5 Bloomberg LP Jeff Bezos USA 34,8 Amazon. Com Mark Zuckerberg USA 33,4 Facebook Li Ka-shing Hongkong 33, Sheldon Adelson telekomunikacja zdywersyfikowane zdywersyfikowane zdywersyfikowane USA 31,4 kasyna Larry Page USA 29,7 Google Sergey Brin USA 29,2 Google Źródło: Forbes, edycja amerykańska 2015.

52 52 Jerzy Dzieciuchowicz W Polsce, według danych izb skarbowych, przychód w 2014 roku przewyższający milion zł deklarowało osób. W stosunku do roku poprzedniego zanotowano wzrost liczby milionerów o 1 400, tj. aż o 9,6%, co świadczy o bardzo wysokim tempie ich rozwoju. Dynamiczny wzrost liczebności tej grupy społecznej cechował przede wszystkim regiony uznawane dotychczas za niezamożne. Najwyższe tempo tego wzrostu wystąpiło bowiem w województwach świętokrzyskim i podlaskim. Rozmieszczenie miejsc zamieszkania milionerów na terenie Polski wyróżnia silna koncentracja przede wszystkim w najbogatszym województwie mazowieckim (4 278 milionerów). W dużo mniejszym stopniu skupiają się oni w województwach: śląskim, wielkopolskim, małopolskim, pomorskim i dolnośląskim, przy czym w każdym z tych pięciu województw liczba milionerów przekroczyła Zwraca również uwagę ich znaczne skupienie (> 400 osób) w regionach dużych i wielkich miast (Warszawa, Poznań, Kraków, Łódź, Wrocław). Warto przy tym odnotować stosunkowo dużą liczbę milionerów (103) zamieszkujących w rejonie Nowego Sącza, liczącego jedynie ok. 80 tys. mieszkańców. Najczęstszym źródłem dochodów polskich milionerów jest własna działalność gospodarcza 4, prowadzona w szczególności w takich branżach, jak górnictwo, finanse, media, telekomunikacja, transport i logistyka, handel, budownictwo oraz różnorakie przemysły przetwórcze: chemiczny, obuwniczy, odzieżowy, spożywczy, farmaceutyczny, maszynowy i motoryzacyjny. Na drugim miejscu wśród najważniejszych źródeł dochodów w tej grupie społecznej znajduje się zatrudnienie na stanowiskach menedżerów wysokiego szczebla, zwłaszcza pracujących w spółkach giełdowych. Źródła dochodów pozostałej grupy milionerów są zróżnicowane, obejmując m.in. zyski z obrotu nieruchomościami i inwestycji giełdowych. W 2015 roku 5 na liście 100 najbogatszych Polaków, opracowanej przez Forbes (tab. 2), czołowe miejsce zajmował Jan Kulczyk, którego majątek osiągnął wartość 15,1 mld zł, wzrastając aż o 33,6% w stosunku do roku poprzedniego. Ten najaktywniejszy na arenie międzynarodowej polski biznesmen czerpał dochody przede wszystkim z inwestycji w infrastrukturę i wydobycie surowców. W tym samym rankingu drugie miejsce zdobył Zygmunt Solorz-Żak (majątek 11,9 mld), prowadzący działalność w branżach obejmujących finanse, media i telekomunikację (TV Polsat, Cyfrowy Polsat, Polkomtel). Natomiast na trzecim miejscu uplasował się Michał Sołowow (7,7 mld), uzyskujący dochody z inwestycji giełdowych oraz działalności w dziedzinie budownictwa i przemysłu chemicznego. 4 Opodatkowana według liniowej stawki 19%. 5 W 2016 roku pierwsze miejsce na polskiej liście Forbesa przejęły dzieci Jana Kulczyka zmarłego r. Sebastian i Dominika Kulczyk z majątkiem szacowanym na 15,9 mld zł, drugie miejsce zajął Zygmunt Solorz-Żak z majątkiem 9,9 mld zł, a trzecie Michał Sołowow z majątkiem 9,2 mld zł.

53 Milionerzy nowa grupa społeczna w regionie łódzkim 53 Pozycja w roku 2015 Pozycja w roku 2014 Najbogatsi Polacy w 2015 roku Imię i nazwisko Majątek w mln PLN Tabela 2 Branża działalności 1 1 Jan Kulczyk Infrastruktura, surowce 2 2 Zygmunt Solorz-Żak Michał Sołowow finanse, media, telekomunikacja budownictwo i architektura, przemysł chemiczny 4 3 Leszek Czarnecki finanse, nieruchomości 5 6 Dariusz Miłek Wiaczesław Smołokowski Grzegorz Jankilewicz German Efromovich Anna Woźniak-Starak i Jerzy Starak nieruchomości, przemysł obuwniczy surowce surowce transport i logistyka przemysł spożywczy i farmacja 10 8 Roman Karkosik przemysł chemiczny Antoni Ptak Grażyna Kulczyk handel, przemysł odzieżowy handel, nieruchomości, sztuka 13 9 Tomasz Domogała przemysł maszynowy Tadeusz Chmiel 1650 meblarstwo Jarosław Pawluk infrastruktura, transport i logistyka Zbigniew Jakubas iwestycje Hieronim Ruta media Maciej i Małgorzata Adamkiewiczowie farmacja Arkadiusz Muś przemysł Solange i Krzysztof Olszewscy Źródło: Forbes, edycja polska motoryzacja

54 54 Jerzy Dzieciuchowicz Firma KPMG, należąca do czołowych sieci międzynarodowych, świadczących usługi audytu oraz doradztwa podatkowego i gospodarczego, szacuje liczbę Polaków o majątku przewyższającym w 2015 roku milion dolarów na 47 tys. Profil demograficzny tej kategorii milionerów znamionuje dominacja osób w wieku lat (37%), zamieszkujących w miastach (96%), zwłaszcza dużych. Ci najbogatsi Polacy to najczęściej przedsiębiorcy, ale wśród krezusów są również przedstawiciele wyższej i średniej kadry kierowniczej oraz wolnych zawodów, a także specjaliści (np. eksperci, konsultanci) ZNACZENIE MILIONERÓW NA OBSZARZE WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO W 2014 ROKU Według danych Izby Skarbowej w Łodzi przychody, wynoszące co najmniej milion zł w 2014 roku w całym województwie łódzkim, uzyskało 956 osób 6, stanowiących 5,98% ogółu milionerów w Polsce. O znaczeniu milionerów w określonych rejonach skarbowych województwa łódzkiego świadczy m.in. ich udział w całej populacji tych jednostek terytorialnych, określony liczbą milionerów przypadających na 10 tys. mieszkańców (rys. 2). Wskaźnik ten jest w umiarkowanym stopniu skorelowany z gęstością milionerów, odniesioną do powierzchni rejonów skarbowych (r = 0,593). Jego zmienność przestrzenna jest przy tym dosyć wysoka (V = 40,8%), ale dużo niższa, aniżeli zróżnicowanie przestrzenne gęstości milionerów. Jednocześnie rozkład ten jest zbliżony do symetrycznego (A = 0,399), co oznacza brak wyraźnej bezwzględnej dominacji określonych rejonów o udziale milionerów niższym lub wyższym od przeciętnego (3,06). Zwraca też uwagę znaczna wysmukłość omawianego rozkładu (K = 2,41). W układzie przestrzennym udziału milionerów w ogólnej liczbie ludności wyraźnie wyodrębnia się bardzo silnie zurbanizowana strefa centralna, w której jest on znacznie wyższy od przeciętnego w województwie. Strefa ta rozciąga się wzdłuż linii Łask Rawa Mazowiecka. Podobna sytuacja występuje w rejonie Wieruszowa i Pajęczna. Dla odmiany szczególnie niskie wartości tego wskaźnika obserwuje się w zachodnich rejonach województwa, rozciągających się od Łęczycy aż do Wielunia, a także w rejonie Głowna i Opoczna STRUKTURA PRZESTRZENNA MILIONERÓW W WOJEWÓDZTWIE ŁÓDZKIM W 2014 ROKU Za podstawę odniesienia analizy struktury przestrzennej milionerów w województwie łódzkim przyjęto rozmieszczenie ogółu ludności według rejonów skarbowych (rys. 3), odzwierciedlające ich potencjał społeczno-ekonomiczny. Rozkład 6 W 2015 roku liczba ta w województwie łódzkim wzrosła do 1 003, przy czym w samej Łodzi zmalała do 427.

55 Milionerzy nowa grupa społeczna w regionie łódzkim 55 Rys. 2. Liczba milionerów przypadających na 10 tys. ludności w województwie łódzkim w 2014 roku (stan ) Źródło: dane Izby Skarbowej w Łodzi; opracowanie własne przestrzenny liczby mieszkańców tych rejonów cechuje bardzo silne zróżnicowanie (V = 134,5%), powiązane z wyjątkowo wysoką asymetrią prawostronną (A = 3,95) i kurtozą (K = 17,79). W związku z tym w województwie łódzkim uwidacznia się znaczna dominacja rejonów skarbowych, które odznaczają się małymi zasobami ludnościowymi, co potwierdzają wyniki wcześniejszych badań zróżnicowania demograficznego tego regionu (Dzieciuchowicz 2002). W połowie badanych rejonów skarbowych liczba ludności nie dochodzi do 78,2 tys., a tylko w ¼ rejonów przekracza 119,7 tys. Najwięcej ludności (781,1 tys. osób) skupia się w rejonie obejmującym Łódź i powiat wschodni łódzki. Ponadto dość dużymi zasobami ludnościowymi wyróżniają się trzy pasma osadnicze złożone z wielu rejonów skarbowych: Zgierz Kutno, Pabianice Sieradz i Bełchatów Piotrków Trybunalski. Ogólnie biorąc, liczba ludności zamieszkującej województwo łódzkie obniża się w kierunku odśrodkowym. Na tle rozmieszczenia ogółu ludności, rozkład przestrzenny w przekroju rejonów skarbowych liczby milionerów w województwie łódzkim w 2014 roku (rys. 4) okazał się dużo bardziej zróżnicowany (V = 209,9%). Pozostaje to w związku z niezwykle wysoką dodatnią asymetrią tego rozkładu (A = 4,20), świadczącą o ogromnej przewadze liczebnej tych rejonów działania urzędów skarbowych, w których liczebność milionerów jest niższa od przeciętnej w całym regionie (43,5). Jednocześnie rozkład ten odznacza się niezwykle silną kurtozą (K = 19,1). W tych warunkach tendencję centralną w rozmieszczeniu milionerów

56 56 Jerzy Dzieciuchowicz Rys. 3. Struktura przestrzenna ludności województwa łódzkiego w 2014 roku (stan ) wg urzędów skarbowych Źródło: dane GUS; opracowanie własne Rys. 4. Struktura przestrzenna milionerów w województwie łódzkim w 2014 roku (stan ) Źródło: dane Izby Skarbowej w Łodzi; opracowanie własne

57 Milionerzy nowa grupa społeczna w regionie łódzkim 57 dobrze określa mediana, której wartość jest równa 22 milionerom. Warto dodać, że liczba milionerów w poszczególnych rejonach skarbowych nie jest istotnie skorelowana z wielkością ich powierzchni (r = 0,131), natomiast pozostaje w bardzo silnej zależności od ogólnej liczby ludności (r = 0,987). Ogromne różnice pomiędzy strukturą przestrzenną ogółu ludności i osób najbogatszych można zauważyć w mniejszej skali przestrzennej, wewnątrz poszczególnych miast i gmin. Pokazują to m.in. drastyczne dysproporcje pomiędzy rozmieszczeniem ludności i nowych rezydencji na terenie Łodzi (Dzieciuchowicz 2014; Dzieciuchowicz, Groeger 2016). Ludność miasta skupia się przede wszystkim w strefie śródmiejskiej wraz z przyległymi zespołami wielorodzinnych osiedli mieszkaniowych. Tymczasem współczesna zabudowa rezydencjonalna, należąca do najlepiej sytuowanych łodzian, powstawała z reguły w rejonach peryferyjnych. Wewnątrz regionu łódzkiego milionerzy koncentrują się w głównej mierze w samej Łodzi wraz z jej wschodnią otoczką oraz w rejonie pabianickim. Rejony te wyróżnia wyjątkowo duży potencjał gospodarczy oraz dobrze rozwinięta infrastruktura techniczna i społeczna, sprzyjające prowadzeniu dużych firm. Tylko tam zamieszkuje łącznie aż 447 milionerów, tj. 46,8% całej tej zbiorowości. Znacznie mniejsze skupienia milionerów występują w rejonie Piotrkowa Trybunalskiego, Tomaszowa Mazowieckiego, Radomska, Skierniewic, Zgierza, Wieruszowa i Sieradza. Najmniej milionerów mieszka w rejonie Brzezin, Głowna, Łęczycy i Poddębic. W rejonach skarbowych województwa łódzkiego przeciętna liczba milionerów przypadających na 100 km2 bardzo silnie skorelowana z gęstością ogółu ludności (r = 0,93) (rys. 5), będącą wykładnikiem całokształtu relacji pomiędzy społeczeństwem i przestrzenią geograficzną dochodzi zaledwie do 6, a mediana nie przekracza 3. Z uwagi na nader wysoką skośność (A = 4,06) i kurtozę (K = 18,23), wskaźnik gęstości milionerów podobnie jak sama ich liczba wykazuje ogromną zmienność przestrzenną (V = 203,2%). Gęstość milionerów znacznie przewyższającą wartość jej mediany notuje się w rejonie Łodzi (łącznie z powiatem łódzkim wschodnim) i Pabianic. W mniejszym stopniu gęstość ta przekracza swoją wartość środkową w rejonie Bełchatowa, Brzezin, Łasku, Rawy Mazowieckiej, Zduńskiej Woli i Zgierza. Dla odmiany, szczególnie niska gęstość milionerów (< 2) znamionuje zachodnią, peryferyjną część województwa łódzkiego (bez rejonu Wieruszowa), a także rejon Głowna i Opoczna KONCENTRACJA PRZESTRZENNA MILIONERÓW Stopień koncentracji przestrzennej milionerów w regionie łódzkim, uzależniony od dyspersji i asymetrii rozkładu terytorialnego ich liczby i gęstości, jest dość wysoki. Świadczy o tym zarówno określony stosunek koncentracji (η = 0,5849), jak też kształt krzywej koncentracji (rys. 6).

58 58 Jerzy Dzieciuchowicz 100,00 Liczba milionerów na 100 km kw 10,00 1,00 R kwadrat dla Liniowej = 0,86 1,00E-5 10,00 100,00 Liczba osób na 1km kw 1000,00 Rys. 5. Zależność pomiędzy gęstością milionerów i gęstością ogółu ludności w 2014 roku (stan ) Źródło: opracowanie własne Milionerzy % cum Powierzchnia % cum Rys. 6. Stopień koncentracji przestrzennej milionerów w województwie łódzkim w 2014 roku (stan ) Źródło: dane Izby Skarbowej w Łodzi; opracowanie własne

59 Milionerzy nowa grupa społeczna w regionie łódzkim 59 Strefa najsilniejszej koncentracji milionerów obejmuje tylko dwa, najbardziej zurbanizowane rejony skarbowe, które tworzy Łódź z powiatem łódzkim wschodnim i pow. pabianicki (rys. 7). Na tym obszarze na 5,3% całkowitej powierzchni województwa łódzkiego przypada ponad połowa wszystkich milionerów. Z tą strefą sąsiadują trzy rejony skarbowe: tomaszowski, zgierski i zduńskowolski, wyróżniające się stosunkowo dużym skupieniem milionerów. Najniższy poziom koncentracji milionerów cechuje peryferyjne rejony skarbowe położone wzdłuż zachodniej granicy województwa łódzkiego łęczycki, poddębicki, sieradzki, wieluński wraz z rejonem głowieńskim i opoczyńskim. W tym przypadku na 1/10 ogółu milionerów przypada ponad ⅓ (34,8%) powierzchni województwa. Warto też zauważyć, że w jego części peryferyjnej niewielkie skupienia milionerów wytworzyły się w rejonie kutnowskim, skierniewickim, rawskim i wieruszowskim. Rys. 7. Koncentracja przestrzenna milionerów w województwie łódzkim w 2014 roku (stan ) Źródło: dane Izby Skarbowej w Łodzi; opracowanie własne 3.7. ZMIANY STRUKTURY PRZESTRZENNEJ MILIONERÓW W WOJEWÓDZTWIE ŁÓDZKIM W 2014 ROKU Milionerzy tworzą społeczność zmienną w czasie i przestrzeni. W ciągu 2014 roku zbiorowość milionerów w województwie łódzkim rozwijała się bardzo dynamicznie, świadcząc korzystnie o rozwoju gospodarczym całego tego regionu. Dowodzi

60 60 Jerzy Dzieciuchowicz tego zarówno bezwzględny przyrost liczby milionerów, dochodzący do 104 osób, jak również względny przyrost ich liczebności, który osiągnął 12,2%. Rozwój populacji milionerów, który począwszy od 2008 roku zachodził z reguły w sposób systematyczny, wiąże się z poprawą koniunktury gospodarczej, sprzyjającą wzrostowi inwestycji i zamożności społeczeństwa. Kontrastuje on z szeroko rozprzestrzenioną w analizowanym regionie depopulacją. Rozkład przestrzenny indeksu dynamiki liczby milionerów w regionie łódzkim w 2014 roku (2013 = 100) był słabo zróżnicowany (V = 23,02%) i zarazem wysmukły (K = 2,72). Jednocześnie cechuje go niewielka ujemna skośność, świadcząca o małej przewadze liczebnej rejonów skarbowych o dynamice wyższej od przeciętnej w regionie (113,6%). Pod względem dynamiki liczby milionerów w 2014 roku obszar województwa łódzkiego dzieli się w uproszczeniu na część północną i południową (rys. 8). W części północnej, z wyjątkiem rejonu Głowna i Skierniewic, indeks tej dynamiki jest z reguły wyższy od 100, dowodząc istotnego wzrostu liczebności milionerów. Najbardziej dynamiczny ich przyrost notujemy przy tym w pasie peryferyjnych rejonów północnych o dobrze rozwiniętym rolnictwie towarowym (indeks > 130). Należy jednakże zaznaczyć, iż maksymalny przyrost bezwzględny liczby milionerów wystąpił w rejonie Łodzi (o 51 osób). W części południowej analizowanego regionu obserwujemy zazwyczaj spadek liczby milionerów, przy czym do największego spadku doszło w rejonie Wieruszowa (o 7 osób), gdy tymczasem maksymalne jego tempo odnotowano w rejonie Głowna (indeks 57,1). Na południu regionu łódzkiego wyjątkowa sytuacja panuje w rejonach Bełchatowa i Opoczna wyróżniających się dynamicznym przyrostem liczebności milionerów. Rozwój górnictwa, energetyki i przemysłu materiałów budowlanych sprzyja tam bogaceniu się wielu przedsiębiorców. Warto też zwrócić uwagę na fakt, że bardzo zróżnicowaną dynamikę liczby milionerów notują rejony o małej ich liczebności i niewielkich zasobach ludnościowych. Natomiast w rejonach dużej koncentracji milionerów, a także ogółu ludności, dynamika wzrostu ich liczby jest z reguły niska. Utrzymywanie się takiej tendencji nie prowadzi do wyrównywania dysproporcji przestrzennych w rozmieszczeniu zamożniejszych warstw społecznych DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA MILIONERÓW W WOJEWÓDZTWIE ŁÓDZKIM W świetle informacji przekazanych przez Izbę Skarbową w Łodzi, milionerzy w województwie łódzkim w 2014 roku, to w głównej mierze przedsiębiorcy, którzy prowadzą swoją działalność w wielu, zarówno nowoczesnych, jak i tradycyjnych branżach gospodarki. Wśród tych branż na pierwszy plan wysuwa się handel, w szczególności artykułami AGD, przemysłowymi, chemicznymi, meblami

61 Milionerzy nowa grupa społeczna w regionie łódzkim 61 Rys. 8. Dynamika liczby milionerów w województwie łódzkim w 2014 roku Źródło: dane Izby Skarbowej w Łodzi; opracowanie własne i płodami rolnymi, a także obrót nieruchomościami. Istotne znaczenie ma także produkcja wyrobów chemicznych, odzieży, dzianin, przędzy, maszyn, instrumentów i przyrządów pomiarowych, materiałów budowlanych, wyrobów tartacznych oraz leków i suplementów diety. Wielu milionerów zajmuje się również działalnością budowlaną i deweloperstwem, jak też usługami, zwłaszcza remontowo- -budowlanymi, geologicznymi, architektonicznymi, ochroniarskimi, transportowymi, agencyjnymi oraz naprawą pojazdów samochodowych. Dla odmiany tylko nieliczni milionerzy prowadzą działalność obejmującą recykling, tłumaczenia i szkolnictwo policealne. Wyjątkowo wysoką pozycję wśród milionerów w regionie łódzkim osiągnęli właściciele lub współwłaściciele centrów handlowych, sklepów wielkopowierzchniowych, wielkich firm produkujących artykuły chemiczne oraz sieci restauracji. Do firm dysponujących największym przychodem w regionie łódzkim należy Spółka Polskie Centra Handlowe Ptak S.A., Grupa Atlas oraz Sfinks Polska S.A. Ugruntowaną, wysoką pozycję na rynkach krajowych i zagranicznych zdobyło szereg największych i najprężniejszych firm rodzinnych 71 funkcjonujących w województwie łódzkim. Zazwyczaj wyróżnia je dynamiczna i efektywna działalność gospodarcza finansowana głównie poprzez reinwestowanie zysków i kredyty bankowe, duża odporność na kryzysy, długoterminowe planowanie i rozwój 7 1Do firm rodzinnych zaliczane są takie, w których rodzina ma co najmniej 50% udziałów i przynajmniej dwie osoby z rodziny zasiadają w zarządzie lub radzie nadzorczej spółki.

62 62 Jerzy Dzieciuchowicz organiczny. Wśród spółek rodzinnych w omawianym regionie i zarazem w całym kraju najwyższe przychody w 2014 roku ( tys. zł) uzyskała spółka Transfer Multisort Elektronik z Łodzi, utworzona przez braci Adama i Zbigniewa Kuczyńskich. Swoją działalność zaczynali w 1990 roku od niewielkiego sklepu z elektroniką. Obecnie ich firma, będąca czołowym europejskim dystrybutorem podzespołów elektronicznych, należy w kraju do najszybciej rozwijających się przedsiębiorstw. Warto również zauważyć, że oprócz dominujących przedsiębiorców w gronie milionerów w województwie łódzkim znaleźli się też przedstawiciele wyższej kadry kierowniczej, wolnych zawodów, a także specjaliści MIESZKAŃCY WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO O NAJWIĘKSZYM MAJĄTKU Z województwa łódzkiego pochodzi wielu biznesmenów zaliczanych do najbogatszych w Polsce. Według rankingu 100 najzamożniejszych Polaków opublikowanego w 2015 roku przez magazyn Forbes, w regionie łódzkim czołową pozycję zdobył Antoni Ptak (fot. 1), który w kraju zajął 11 miejsce 8. 2 Jego majątek, obejmujący m.in. centrum handlowe Ptak w Rzgowie, został wyceniony na prawie 2 miliardy zł. W stosunku do poprzedniej edycji tego rankingu (2014 r.), w którym zajmował 10 miejsce, wartość jego majątku wzrosła o 2,6%. Zgodnie z tym samym rankingiem, na drugim miejscu w regionie łódzkim, ale aż na 32 miejscu (w poprzednim roku 34) w kraju, uplasował się Grzegorz Grzelak, z majątkiem wycenionym na 650 mln zł. Jest on współwłaścicielem firmy Atlas. W stosunku do poprzedniego roku wartość jego majątku wzrosła o 3,2%. Trzecie miejsce w regionie łódzkim i 56 (poprzednio 46) w skali ogólnopolskiej uzyskał Andrzej Walczak, którego majątek został wyceniony na 540 mln. Biznesmen ten jest również współwłaścicielem firmy Atlas. W ciągu 2014 roku wartość jego majątku wzrosła o blisko 4%. Na 4 pozycji w regionie łódzkim i 86 (poprzednio 80) w kraju uplasowali się Dorota i Sylwester Cacek, do których należy m.in. sieć restauracji Sfinks. Ich majątek został wyceniony na 330 mln zł. Drogę zawrotnego awansu społeczno-zawodowego najbogatszych przedsiębiorców w regionie łódzkim poddano szczegółowej analizie na przykładzie działalności ekonomicznej Antoniego Ptaka (fot. 1), który swoją karierę biznesmena 8 2Według krajowej edycji Forbesa z 2016 roku najbogatszymi w województwie łódzkim okazali się bracia Jacek, Wojciech i Tomasz Furmanowie (siódme miejsce w kraju) z Pabianic, współwłaściciele firmy farmaceutycznej Aflofarm z Pabianic. Ich majątek wyceniono na 1,61 mld zł. Tym razem rzgowski biznesmen Antoni Ptak zajął drugie miejsce (9 w kraju) z majątkiem oszacowanym na 1,5 mld zł. Trzecie miejsce (87 w kraju) zdobył Janusz Kruk, właściciel hurtowni medycznej i stomatologicznej Skamex, z majątkiem 377 mln zł. Na czwartym miejscu (93 w kraju) uplasował się Grzegorz Grzelak, współwłaściciel Grupy Atlas, z majątkiem 363 mln zł.

63 Milionerzy nowa grupa społeczna w regionie łódzkim 63 zaczynał prawie od zera (Dzieciuchowicz 2012). Przedsiębiorca ten urodził się w 1952 roku, przy czym wychowywał się w Piotrkowie Trybunalskim. Obecnie w Polsce zamieszkuje okresowo w Tuszynie, a także za granicą na Florydzie w Stanach Zjednoczonych lub na południu Francji. Dwukrotnie wstępował w związek małżeński, ma przy tym czworo dzieci, kształconych za granicą. Jego najstarsi synowie Dawid i Albert, pochodzący z pierwszego małżeństwa, biorą już udział w rodzinnym biznesie. Fot. 1. Antoni Ptak Źródło: J. Pokora (2012) Antoni Ptak, po przejęciu po rodzicach gospodarstwa rolnego, pracował na własny rachunek. Zaczynał od ogrodnictwa, natomiast później prowadził własną ogólnopolską sieć hurtowni spożywczych i tytoniowych. Na początku lat 90. XX wieku w Rzgowie po wykupieniu ziemi od miejscowych rolników zajął się budową wielkiego bazaru. Zauważmy, że w tym samym czasie rodziła się w kraju większość wielkich fortun, których właściciele doskonale wykorzystali nowe warunki oferowane przez gospodarkę wolnorynkową. Rozbudowując swoje centrum targowe, Antoni Ptak wkrótce znalazł się w gronie najbogatszych Polaków. W roku 1996 i 1997 zdobył 27 miejsce na ich liście publikowanej przez tygodnik Wprost. Warto też zauważyć, że w 1996 roku kapituła Polish Business Club przyznała Antoniemu Ptakowi tytuł Biznesmena roku Do powstania Centrum Handlowego Ptak doszło w styczniu 1993 roku, gdy została utworzona spółka rodzinna Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowo- -Usługowe (PPHU) Ptak Sp. z o.o., która zlokalizowała swoją siedzibę w Rzgowie. Jej działalnością kierował Antoni Ptak, który wkrótce potem przystąpił tam

64 64 Jerzy Dzieciuchowicz do budowy dużego hurtowego centrum targowego, dążąc do wykorzystania przede wszystkim lokalnych źródeł zaopatrzenia. Centrum to na samym początku swej działalności konkurowało z targowiskami zlokalizowanymi w Tuszynie i Głuchowie. Sprzedawane w tym centrum wyroby pochodziły z licznych drobnych zakładów odzieżowych, dziewiarskich, galanteryjnych i obuwniczych położonych głównie w Rzgowie i jego okolicach. Duży popyt na te wyroby był zgłaszany nie tylko na rynku lokalnym i regionalnym, ale też krajowym i zagranicznym, zwłaszcza za wschodnią granicą Polski. Według stanu z połowy 2011 roku wszystkie obiekty handlowe omawianego centrum, położone na obszarze 25 ha, zajmowały powierzchnię 120 tys. m2. Działalność prowadziło tam około 3,5 tys. producentów, importerów i handlowców z kraju i zagranicy (m.in. z Chin). Plasowało to centrum w gronie największych ośrodków handlu targowego w Polsce. W jego działalności handlowej głównie hurtowej dominowała branża tekstylna, galanteryjna i obuwnicza. Właściciele Centrum czerpali zyski przede wszystkim z wynajmowania stanowisk handlowych. Działalność handlowa centrum została wzbogacona o usługi świadczone przez punkty wymiany walut, filię banku, bankomaty, pocztę, bary i restauracje, a także punkt informacyjny, biuro i radio CH Ptak. Centrum brało również udział w działalności charytatywnej. W 2011 roku Antoni Ptak przystąpił w sąsiedztwie starego centrum handlowego do budowy nowego, ogromnego kompleksu handlowego Ptak Expo, który ma składać się z centrum outletowego, wystawienniczego i kongresowego. Całkowita powierzchnia wszystkich obiektów tego kompleksu ma dochodzić do 2 mln m2. Grunty pod tę inwestycję, zajmujące łącznie 200 ha, przedsiębiorca skupował od rolników przez kilkanaście lat. Architektem odpowiedzialnym za oszczędny w formie projekt Ptak Expo, nawiązujący do przemysłowego klimatu Łodzi, jest Bartłomiej Rusiecki. Jednym z głównych wykonawców tego kompleksu została firma Trans-Kop. Koszt tej inwestycji obliczono na 500 mln. Budowę kompleksu można podzielić na dwa etapy. W pierwszym, już zrealizowanym etapie powstał outlet, należący do największych w Polsce, który zajmuje wraz z częścią parkingową 7,8 ha. Wewnątrz tego obiektu, sprzedającego głównie odzież znanych marek, pochodzącą z końcówek serii, o cenach co najmniej o 30% niższych niż w zwykłych sklepach, przewidziano miejsce dla 140 sklepów, a także dla restauracji i kawiarni. Najemcami są tam m.in. takie firmy, jak Puma, Reebok, Adidas, Gatta, Gabor i Converse. Założono, że outlet docelowo będzie obsługiwał ponad tysiąc klientów dziennie. Otwarcie outletu nastąpiło jesienią 2012 roku. Z kolei, w 2015 roku zostało oddane do użytku unikalne w skali krajowej centrum targowo-wystawiennicze ze stałymi wystawami przeznaczonymi dla wystawców zagranicznych i krajowych. Otwarto również tunel samochodowo-pieszy pod drogą krajową (nr 1), łączący

65 Milionerzy nowa grupa społeczna w regionie łódzkim 65 starą (Centrum Handlu Hurtowego) i nową część całego centrum handlowego (od sierpnia 2014 roku nosi ona nazwę Ptak Miasto Mody Ptak Fashion City). Budowa tunelu została sfinansowana ze środków firmy Ptak Holding S.A. W drugim etapie inwestycji przewidywano budowę Retail Park, będącego kompleksem złożonym z hipermarketu spożywczego, meblowego i mniejszych sklepów wraz z Multikinem (8 10 sal). Planowana jest również budowa hotelu biznesowego o standardzie 3,5-gwiazdkowym oraz centrum kongresowego ze strefą rozrywki. Ma powstać też hipermarket motoryzacyjny z instytucjami kredytowymi, oferujący nowe i używane samochody, a także strefa logistyczno- -produkcyjna. W projekcie przewidziano również strefę mieszkaniową, zlokalizowaną na zachodnim obrzeżu centrum. Cała inwestycja ma zostać zakończona w ciągu 10 lat. Przewiduje się, że na terenie nowego kompleksu Ptak Expo będzie pracować tys. osób. Nową inwestycją Grupy Ptak oddaną do użytku w 2015 roku stało się Ptak Warsaw Expo zlokalizowane w Nadarzynie. Można tam organizować największe w Polsce targi. Powierzchnia całkowita tego obiektu wynosi m2, a powierzchnia wystawiennicza w halach dochodzi do m2. Targi te dysponują miejsc parkingowych. Ponadto A. Ptak kontroluje niemiecką firmę marketingową i gdański Elmet. Jest też właścicielem hoteli i moteli na Florydzie WNIOSKI Po 1989 roku w Polsce wyodrębniała się stopniowo coraz liczniejsza kategoria osób o wyjątkowo wysokich dochodach, reprezentowana przede wszystkim przez milionerów. Rosnącej zamożności tej nowej grupy społecznej towarzyszy pauperyzacja dużej części społeczeństwa. W dotychczasowej literaturze geograficznej niewiele miejsca poświęcano enklawom ludzi bogatych, chociaż ze względu na stan posiadania i własność odgrywają oni wiodącą rolę w kreowaniu elit w społeczeństwie. Ludzie najbogatsi na świecie, tworzący coraz liczniejszą zbiorowość, koncentrują się głównie w krajach wysoko rozwiniętych i w Chinach. W Polsce przychód powyżej 1 mln zł w 2014 roku osiągnęło prawie 16 tys. osób. Najwięcej milionerów zamieszkuje przy tym na Mazowszu, a w mniejszym stopniu w województwach śląskim, wielkopolskim, małopolskim, pomorskim i dolnośląskim. Zwraca też uwagę ich silne skupienie w regionach dużych i wielkich miast. Szczególnie dynamicznie w ujęciu rocznym ich liczebność wzrosła w regionach uznawanych dotychczas za niezamożne. Na obszarze województwa łódzkiego w 2014 roku zamieszkiwało 956 milionerów, stanowiących 5,98% ogółu milionerów w Polsce. Ich znaczenie, mierzone liczbą milionerów przypadającą na mieszkańców, jest przestrzennie silnie

66 66 Jerzy Dzieciuchowicz zróżnicowane. Wartości tego wskaźnika, zdecydowanie wyższe od przeciętnej dla województwa (3,06), występują w bardzo silnie zurbanizowanej strefie centralnej, rozciągającej się od Łasku aż do Rawy Mazowieckiej, a także w rejonie Wieruszowa i Pajęczna. Rozkład przestrzenny liczby milionerów w badanym regionie na tle rozmieszczenia ogółu ludności okazał się dużo bardziej zróżnicowany. Milionerzy są skupieni przede wszystkim w rejonie Łodzi i powiatu łódzkiego wschodniego oraz w rejonie pabianickim. Są to obszary o wyjątkowo dużym potencjale gospodarczym i dobrze rozwiniętej infrastrukturze technicznej i społecznej. Mniejsze skupienia milionerów powstały w rejonie piotrkowskim, tomaszowskim, radomszczańskim, skierniewickim, zgierskim, wieruszowskim i sieradzkim. Gęstość milionerów jest bardzo silnie skorelowana z ogólną gęstością zaludnienia, będącą wykładnikiem całokształtu relacji pomiędzy społeczeństwem i przestrzenią geograficzną. Koncentracja przestrzenna milionerów w skali całego województwa łódzkiego osiągnęła dość wysoki poziom (η = 0,5849). Strefę centralną województwa o najwyższej koncentracji osób najbogatszych tworzą dwa rejony skarbowe: łódzki i pabianicki. Zajmują one zaledwie 5,3% powierzchni województwa, skupiając ponad połowę zamieszkujących w nim milionerów. Jednocześnie znacznym ich skupieniem wyróżniają się takie rejony, położone w sąsiedztwie wymienionej strefy, jak tomaszowski, zgierski i zduńskowolski. Milionerzy w rozpatrywanym województwie reprezentują społeczność zmienną w czasie i przestrzeni. W ciągu 2014 roku w całym tym regionie zanotowano ich przyrost względny aż o 12,2%. Ze względu na wysoką dynamikę liczby milionerów w ujęciu rocznym, korzystnie wyróżnia się prawie cała północna część tego regionu, w szczególności rejony o dobrze rozwiniętym rolnictwie towarowym. Podobna sytuacja występuje w nowych silnie uprzemysławianych rejonach Bełchatowa i Opoczna. Osoby o najwyższych dochodach w województwie łódzkim to głównie przedsiębiorcy prowadzący swoją działalność w wielu dziedzinach gospodarki, wśród których największe znaczenie ma handel artykułami AGD, przemysłowymi, chemicznymi, meblami i płodami rolnymi, a także wiele gałęzi przemysłu, w tym zwłaszcza produkcja wyrobów chemicznych, odzieży, dzianin, przędzy, maszyn, instrumentów i przyrządów pomiarowych, materiałów budowlanych, wyrobów tartacznych oraz leków i parafarmaceutyków, jak również budownictwo i usługi. Do grona milionerów należą także przedstawiciele wyższej i średniej kadry kierowniczej, wolnych zawodów oraz specjaliści. Wśród mieszkańców województwa łódzkiego o największym majątku czołową pozycję według rankingu Forbesa z 2015 roku zajmuje Antoni Ptak, którego majątek obejmujący m.in. centrum handlowe Ptak w Rzgowie, został oszacowany na prawie 2 mld zł. Na dwóch kolejnych miejscach uplasowali się

67 Milionerzy nowa grupa społeczna w regionie łódzkim 67 Grzegorz Grzelak i Andrzej Walczak, współwłaściciele firmy Atlas. Czwartą pozycję w regionie łódzkim zdobyli Dorota i Sylwester Cacek, do których należy m.in. sieć restauracji Sfinks. W świetle omawianych badań można oczekiwać dalszego, dynamicznego rozwoju warstwy najbogatszych mieszkańców regionu łódzkiego. Będą oni wywierać coraz większy wpływ na kształtowanie przestrzeni tego regionu oraz jego gospodarki i środowiska społecznego. Jednocześnie należy spodziewać się w tym regionie wzrostu terytorialnych nierówności społecznych. LITERATURA Atkinson A.B. (red.), 1980, Wealth, income and inequality, Oxford University Press. Beaverstock J.V., Hubbard P., Short J.R., 2004, Getting away with it? Exposing the geographies of the super-rich, Geoforum, 35, s Blok Z., 1999, Teorie struktur i zmian społecznych. Podobieństwa i różnice, Wydawnictwo INPiD UAM, Poznań. Derczyński W., Jasińska-Kania A., Szacki J. (red.), 1975, Elementy teorii socjologicznych. Materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej, PWN, Warszawa. Dzieciuchowicz J., 2002, Zróżnicowanie demograficzne regionu łódzkiego, [w:] Jewtuchowicz A., Suliborski A. (red.), Struktury i procesy kształtujące łódzki region społeczno-gospodarczy, UŁ ZERiOŚ, Łódź. Dzieciuchowicz J., 2011, Rozwój społeczny współczesnego świata struktura i typologia przestrzenna, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Gegraphica Socio-Oeconomica, 11, s Dzieciuchowicz J., 2012, Wielkie centrum handlowe w przestrzeni miejskiej i podmiejskiej. Manufaktura w Łodzi i Ptak w Rzgowie, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Dzieciuchowicz J., 2014, Ludność Łodzi rozwój i przemiany strukturalne, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Dzieciuchowicz J., Groeger L., 2016, Nowa przestrzeń mieszkaniowa lofty i rezydencje w Łodzi, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Hay I., Muller S., 2012, That tiny, stratospheric apex that owns most of the world exploring geographies of super-rich, Geographical Research, 50 (1), s Jasiecki K., 2002, Elita biznesu w Polsce. Drugie narodziny kapitalizmu, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa. Kurowska A., 2011, Wskaźniki społeczne w polityce społecznej. Historia, teoria i zastosowanie w praktyce, Difin, IPS UW, Warszawa. Landes D., 2005, Bogactwo i nędza narodów, Muza, Warszawa. Lisowski A., 1990, Wstęp do geografii społecznej, Wydawnictwo UW, Warszawa. Piketty T., 2015, Kapitał w XXI wieku, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa. Szacki J., 1981, Historia myśli socjologicznej, PWN, Warszawa. Veblen T., 1998, Teoria klasy próżniaczej, Muza, Warszawa. Zagórski K., 2009, Dochody, ubóstwo, zamożność i nierówności w przestrzeni społeczno- -gospodarczej, [w:] Zagórski K., Gorzelak G., Jałowiecki B., Zróżnicowania warunków życia. Polskie rodziny i społeczności lokalne, Scholar, Warszawa.

68 68 Jerzy Dzieciuchowicz Zalewski D., 2012, Ubóstwo i zamożność, [w:] Giza A., Sikorska M. (red.), Współczesne społeczeństwo polskie, PWN, Warszawa. Żyromski M., 1984, Socjologiczne teorie elity, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 3, s Abstract After 1989 a new social category emerged in Poland a gradually more and more numerous group of people with exceptionally high incomes, represented above all by millionaires. The pauperization of the majority of the society accompanies the growing affluence of this new social group. In current geographical literature little attention is devoted to enclaves of rich people, although their assets and property make them play a leading role in creating elites in the society. The richest people in the world, constituting an increasingly populous community, are mainly concentrated in the developed countries and in China. In Poland, almost 16 thousand persons reached an income of above 1 million zlotys in They mostly live in Mazovia and in Greater Poland. In 2014, about one thousand millionaires lived in Łódź voivodeship, constituting 6% of their total number in Poland. Their significance, measured by their number per residents, is strongly diversified. The highest values of this indicator, definitely higher than average for the province (3.06), are found in the strongly urbanised central zone, stretching from Łask all the way to Rawa Mazowiecka, and in the area of Wieruszów and Pajęczno. The greatest concentrations of millionaires are in the area of Łódź and Pabianice. Smaller concentrations are found in the area of Piotrków Trybunalski, Tomaszów Mazowiecki, Radomsko, Skierniewice, Zgierz, Wieruszów and Sieradz. Keywords Wealth, millionaires, spatial structure richest, Łódź region.

69 MARIA GÓRSKA-ZABIELSKA Zakład Geoturystyki i Geologii Środowiskowej Instytut Geografii Wydział Matematyczno-Przyrodniczy Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach RYSZARD ZABIELSKI Państwowy Instytut Geologiczny Państwowy Instytut Badawczy WALORY GEOTURYSTYCZNE MIASTA 4 NA PRZYKŁADZIE PRUSZKOWA GEOTOURISTIC VALUES OF THE CITY AN EXAMPLE FROM PRUSZKÓW, SW MASOVIA, POLAND Artykuł wpłynął do redakcji ; po recenzjach zaakceptowany Górska-Zabielska M., Zabielski R., 2016, Walory geoturystyczne miasta na przykładzie Pruszkowa, [w:] Bartosiewicz B. (red.), Potencjał rozwoju małych i średnich miast w Polsce. Growth potential of small and medium-sized towns in Poland, Space Society Economy, 16, Institute of the Built Environment and Spatial Policy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s Dr hab. Maria Górska-Zabielska, prof. UJK, Zakład Geoturystyki i Geologii Środowiskowej, Instytut Geografii, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, ul. Świętokrzyska 15, Kielce; maria.gorska-zabielska@ujk.edu.pl Dr Ryszard Zabielski, Państwowy Instytut Geologiczny Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, Warszawa; ryszard.zabielski@pgi.gov.pl Zarys treści W artykule przedstawiono dziedzictwo geologiczne małego mazowieckiego miasta, które stanowi potencjał rozwoju geoturystyki miejskiej. Od zaangażowania lokalnych władz samorządowych w zagospodarowanie elementów przyrody nieożywionej do pełnienia funkcji turystycznych z zachowaniem zasad ochrony przyrody zależy możliwość czerpania korzyści ekonomicznych z rozwijającej się zrównoważonej geoturystyki.

70 70 Maria Górska-Zabielska, Ryszard Zabielski Słowa kluczowe Geozasoby, geowalory, geoturystyka miejska, skandynawskie głazy narzutowe, południowo-zachodnie Mazowsze WPROWADZENIE Powiatowe miasto południowo-zachodniego Mazowsza Pruszków, pełni obecnie funkcję sypialni stolicy. Ten dzisiejszy błogostan był w przeszłości regionu wielokrotnie przerywany ważnymi wydarzeniami. Dziedzictwo historyczno- -kulturowe miasta i okolicy, sięgające schyłku doby starożytnej, wzbogacone jest następstwami rewolucji przemysłowej XIX wieku i tragicznymi wydarzeniami II wojny światowej. To wszystko jest współcześnie prezentowane na wystawach Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego i Muzeum Dulag 121. Na rewitalizację czeka kwartał dawnej Fabryki Ołówków Majewskiego, a Zakłady (konstrukcyjne i produkujące obrabiarki) Stowarzyszenia Mechaników Polskich z Ameryki (obecnie w rozbiórce) przynajmniej godne są ich upamiętnienia. W Pruszkowie, obok obiektów dziedzictwa kulturowego, występują też elementy (zwane również zasobami) dziedzictwa przyrodniczego. Te ostatnie, z racji lokalizacji w strefie zurbanizowanej oraz niewystarczającej wiedzy gospodarzy miasta i mieszkańców, pozostają niedostrzeżone. Wśród wszystkich zasobów przyrodniczych i kulturowych (Kowalczyk 2000) znajdują się takie, które wzbudzają ciekawość turysty, stanowiąc przedmiot jego zainteresowania. Teofil Lijewski i in. (2002) nazywają je walorami turystycznymi. Dla wyraźnego zaakcentowania cennych i atrakcyjnych turystycznie zasobów abiotycznych środowiska naturalnego proponuje się wyróżnić walory geoturystyczne. Dla porządku należy wskazać, że zasoby przyrody nieożywionej geozasoby to: podłoże skalne (łącznie z odsłonięciami wychodni skalnych i typami petrograficznymi skał), gleba, rzeźba terenu, wody powierzchniowe i podziemne, pogoda oraz lokalny klimat (np. Kożuchowski 2005; Dowling 2013; Palacio-Prieto 2015). Lokalizacja geozasobów nie jest ograniczona do terenów pozamiejskich. Cenne przykłady dziedzictwa geologicznego (= geostanowiska) mogą być obecne także w granicach miasta (Migoń 2012; Dowling 2013; Del Lama i in. 2015; Pica i in. 2015). José Luis Palacio-Prieto (2015) określa geostanowiska miejskie jako miejsca reprezentujące wartości geologiczne lub geomorfologiczne, powstałe w wyniku procesów geologicznych lub wytworzone ręką człowieka, ale wykazujące ścisły związek z geologią. Według niego mogą to być m.in. budowle miejskie, do budowy których użyto skał naturalnych. Geowalory są obiektem zainteresowania geoturystyki (m.in. Hose 1995; Słomka, Kicińska-Świderska 2004; Newsome, Dowling 2006, 2010; Migoń 2012). Jest to nowa gałąź turystyki, jaka pojawiła się przed kilkoma laty na pograniczu turystyki krajoznawczej i kwalifikowanej. Geoturystyka jest działem turystyki

71 Walory geoturystyczne miasta na przykładzie Pruszkowa 71 poznawczej nastawionej na przeżycia bazujące na poznawaniu obiektów i procesów geologicznych oraz doznawaniu w kontakcie z nimi wrażeń estetycznych. Geoturystyka jest działalnością gospodarczą, a więc oferowanie geoproduktów przynosi realne korzyści finansowe osobom związanym w jakikolwiek sposób z jej realizowaniem. Turystyka rozwijającą się w oparciu o dziedzictwo geologiczne w granicach miasta nosi nazwę geoturystyki miejskiej (urban geotourism; Pica i in. 2015). Celem niniejszego artykułu jest ukazanie dziedzictwa geologicznego i geomorfologicznego Pruszkowa, które może przyczynić się np. do rozwoju turystyki czy promocji miasta. Autorzy wyrażają również nadzieję na upowszechnienie wiedzy o przyrodzie nieożywionej, obecnej w strefie zurbanizowanej. Kiedy mieszkańcy miasta posiądą wiedzę o obiektach geoturystycznych swego miasta, rozwój gospodarczy miasta poprzez obsługę ruchu turystycznego będzie bardzo realny (Gordon 2012). Odpowiednio wyeksponowane obiekty przyrody nieożywionej podtrzymują i wzmacniają charakter geograficzny miejsca jego środowisko, kulturę, estetykę, dziedzictwo i dobrobyt jego mieszkańców (National Geographic 2005; Reynard 2008). Ich rola w zrównoważonym rozwoju gminy i miasta jest nie do przecenienia. Współkształtują wizerunek miasta, które zagospodarowuje elementy przyrody nieożywionej do pełnienia funkcji turystycznych z zachowaniem zasad ochrony przyrody GEOZASOBY PRUSZKOWA I OKOLICY Rzeźba i osady Powiat pruszkowski położony jest na Równinie Błońsko-Łowickiej, należącej do Niziny Środkowomazowieckiej (Kondracki 2013). Prawie płaską ( m n.p.m.) równinę tworzy morena denna. Są to osady zakumulowane przez lądolód skandynawski podczas zlodowacenia warty, tj. około tys. lat temu (Mojski 2005). Morenę denną stanowi glina lodowcowa osad o zróżnicowanej frakcji (wielkości ziaren). Osad ten został pobrany i przetransportowany przez lądolód z obszaru źródłowego (np. w Skandynawii), a po jego stopieniu, zdeponowany w miejscu, gdzie występuje obecnie (np. na Równinie Błońsko- -Łowickiej). Glina lodowcowa charakteryzuje się słabą przepuszczalnością, cechą szczególnie cenną w rolnictwie. W wyniku procesów glebotwórczych glina lodowcowa przekształciła się w czarne ziemie. Są one pomiędzy Pruszkowem a Grodziskiem Mazowieckim wykorzystywane pod uprawę warzyw. W granicach miasta Pruszków tereny rolnicze znajdują się w jego północnej części. Należą one do zabytkowego zespołu produkcyjnego gospodarstwa ogrodniczego Piotra Ferdynanda Hosera, założonego około 1898 roku (Gminna Ewidencja Zabytków

72 72 Maria Górska-Zabielska, Ryszard Zabielski 2009). Rozległe tereny otwarte Równiny Błońsko-Łowickiej, zagospodarowane jako łąki i pola uprawne, stanowią przedpole dla zespołów pałacowo-parkowych, eksponując ich architektoniczne i kompozycyjne walory (Lewin, Korzeń 2008). W ścisłym centrum Pruszkowa znajduje się zabytkowy pałac Jadwigi i Antoniego hrabiów Potulickich. W sąsiadujących z miastem wsiach Helenówek i Pęcice znajdują się dwie inne budowle pałacowe, odpowiednio: Ośrodek Reprezentacyjny MON i pozostający w rękach prywatnych dawny Dwór Polski. Działalność ostatniego na tym terenie lądolodu zapisała się m.in. intensywnymi procesami glacitektonicznymi (spiętrzenia, wyciśnięcia osadów), które doprowadziły do wyruszenia ze swego pierwotnego położenia zalegających w podłożu iłów plioceńskich (Kowalczyk, Nowicki 2007). Osad ten potocznie nazywany jest gliną. W wielu miejscach w Pruszkowie i okolicy iły występują na powierzchni terenu, względnie na niewielkiej głębokości. Walory iłów, jako surowca budowlanego dla przemysłu i budowy domów mieszkalnych, zostały docenione przez spółkę Jonasa Abramsona i Szulima Ditmana i później hr. Antoniego Potulickiego, którzy w latach prowadzili nieźle prosperującą cegielnię (Kaleta 2010). Dziś pozostałością po etapie boomu budowlanego są w mieście stare kamienice, tzw. Dzielnicy Milionerów (Krzyczkowski 2009), zbudowane z cegły, np. wzdłuż ulic Stalowej czy Ołówkowej oraz nazwy pruszkowskich ulic, jak np. Ceglana, Cegielniana, Ceramiczna, Żwirowa. Natomiast śladami po wyrobiskach poeksploatacyjnych są zagłębienia terenowe, popularnie zwane gliniankami hrabiego w dzielnicy Pruszkowa Ostoi (Kaleta 2010) oraz sztuczne stawy w Parku Potulickich w centrum miasta (Bielawski 2009). Niewielkie stawy, wypełniające tak zwane Doły, znajdujące się pomiędzy Kościołem p.w. Matki Bożej Nieustającej Pomocy a nowym Przedszkolem Miejskim nr 13 na Os. Prusa, są także dowodem na eksploatację iłów w tej części Pruszkowa. Innym surowcem wydobywanym w okolicy Pruszkowa i Brwinowa była ruda darniowa. Jest to powstająca na torfowiskach i innych podmokłych terenach (rys. 1) skała osadowa o niewielkiej zawartości żelaza (Ratajczak, Rzepa 2011; Mazurek 2016). W okresie II BC IV AD zasoby tego bogactwa naturalnego stały się podstawą do rozwoju dużego ośrodka produkcji i obróbki żelaza (Woyda 2002, 2006; Tomczak 2007). Wyniki archeologicznych prac wykopaliskowych można obejrzeć w niedawno odrestaurowanym Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego ( Woda Bogactwem naturalnym, niedocenianym przez mieszkańców Mazowsza, jest woda. Na Równinie Łowicko-Błońskiej woda występuje przede wszystkim w licznych ciekach. Omawiany teren odwadniany jest przez rzekę Utratę (fot. 1) i jej dopływy (Żbikówkę, Regułkę, Raszynkę, Zimną Wodę), których wody

73 Walory geoturystyczne miasta na przykładzie Pruszkowa 73 A B Rys. 1. A: Dawne hutnictwo mazowieckie zaznaczono stanowiska archeologiczne; B: Powstawanie rudy darniowej Źródło: M. Rutkowski (2001) (zmienione) przerzucając bieg z jednego brzegu na drugi, wykształciły klasyczne meandry, rozlewiska. Niektóre z nich przekształciły się w starorzecza. Wszystkie te formy są dowodem na działalność erozji bocznej rzeki. Rzeźba rzeczna (fluwialna), będąc naturalnym elementem kompozycyjnym założeń parkowych, stanowi duży potencjał turystyczny tego regionu. Brak naturalnego jeziora w najbliższej okolicy jest rekompensowany, oddanym do użytku w 2014 roku, lokalnym kąpieliskiem w Parku Kultury i Wypoczynku Mazowsze w północnej części Pruszkowa. Popularna nazwa glinianki świadczy o wydobywanych tu wcześniej iłach plioceńskich. Po przeprowadzonej w ostatnich latach modernizacji, Park stanowi idealne miejsce odpoczynku dla pruszkowian i mieszkańców okolic. Po drugiej stronie miasta znajduje się inny zbiornik wody Zalew Komorowski. Zalew powstał poprzez spiętrzenie wód Utraty między Komorowem-Wsią a Pęcicami i jest dziś zbiornikiem retencyjnym tej rzeki. Przekształcone sztucznie przez człowieka naturalne zasoby wodne w Pruszkowie i najbliższej okolicy są niewątpliwym walorem geoturystycznym (fot. 2). Są one doceniane przez mieszkańców Pruszkowa i okolic, którzy chętnie wybierają się tam na spacer. Zalew doceniają także wędkarze. Nowo wybudowany plac zabaw dla dzieci po północnej stronie Zalewu stanowi dodatkową atrakcję dla całych rodzin. Wędkarze z okolicy mają do dyspozycji jeszcze jeden obiekt wodny niewielki staw w Nowej Wsi. Woda pojawia się w usytuowanych wzdłuż doliny Utraty zabytkowych układach hydrotechnicznych funkcjonujących w stawach rybnych Potulickich (fot. 3), w stawach majątku Pęcice i Tworkowskich (Skwara 2002; Lewin, Korzeń 2008; Jakubowski 2009) oraz we wspomnianych wcześniej gliniankach hrabiego. Najbardziej reprezentacyjne z nich są stawy w Parku Potulickich, których

74 74 Maria Górska-Zabielska, Ryszard Zabielski walor krajobrazowy wraz z pałacem został dość wcześnie doceniony i objęty już w 1963 roku ochroną konserwatorską poprzez wpisanie do Rejestru Zabytków. Wszystkie te obiekty powstały dzięki dogodnemu naturalnemu ukształtowaniu terenu oraz zaadoptowaniu starorzeczy Utraty i wyrobisk pocegielnianych (Bielawski 2009). Fot. 1. Omawiany teren odwadniany jest przez rzekę Utratę; na zdjęciu rzeka po opuszczeniu Zalewu Komorowskiego Fot. 2. Zalew Komorowski ulubione miejsce spacerów okolicznych mieszkańców fot. M. Górska-Zabielska (2011) fot. M. Górska-Zabielska (2011) Fot. 3. Największy z czterech stawów w Parku Potulickich z nowym nabytkiem w postaci fontanny fot. M. Górska-Zabielska (2011) Woda w Pruszkowie to także eksploatowane na potrzeby mieszkańców miasta zasoby wód podziemnych (Kowalczyk, Nowicki 2007). Do dyspozycji pozostają trzy ujęcia wody z warstw osadów oligoceńskich przy ul. Jasnej, Lipowej i Żbikowskiej (z głębokości odpowiednio 244, 245 i 238 m p.p.t.) oraz ujęcie wody z pokładów czwartorzędowych, eksploatowanej z głębokości 29,5 m p.p.t., przy ul. Prusa1. Są to wody występujące pod ciśnieniem. 1 Informację uzyskałam w 2010 roku od Pani Danuty Przybysz, pracownika Wydziału Ochrony Środowiska Urzędu Miasta Pruszkowa, za co Jej serdecznie dziękuję.

75 Walory geoturystyczne miasta na przykładzie Pruszkowa Głazy narzutowe W środowisku przyrodniczym miasta znajdują się, poza wymienionymi powyżej, liczne obiekty, które bezsprzecznie stanowią jego zasób geoturystyczny. Mowa tu o obiektach przyrody nieożywionej głazach narzutowych, które tu i ówdzie wyłaniają się z zieleni skweru, leżą na poboczu alei, stanowią obelisk w parku. Niestety, jak dotąd nie zyskały one właściwej sobie uwagi ze strony mieszkańców Pruszkowa. Mało kto je w ogóle dostrzega, nie mówiąc o uświadomionym znaczeniu poznawczym, edukacyjnym, konserwatorskim i w końcu geoturystycznym. A gdyby dołożyć starań i wydobyć piękno tych głazów, objąć je nadzorem konserwatorskim, zaopatrzyć w tablicę informacyjną, może gdyby utworzyć w oparciu o te głazy ścieżkę geoturystyczną, to okazałoby się, że są w stanie przyciągnąć uwagę mieszkańców i turystów. A wtedy ich ranga zmieniłaby się z zasobu w walor turystyczny. Głazy narzutowe są śladem po ostatnim zlodowaceniu jakie objęło Mazowsze. Zostały one wyegzarowane przez lądolód z powierzchni terenu w Skandynawii, włączone w obręb masy lodu i w czasie nasunięcia tego lądolodu na obszar środkowej Polski, w okresie między 215/210 (niektóre źródła podają 185) a 130/125 tys. lat temu (Mojski 2005) zdeponowane ( [na]rzucone ) w osadach powierzchniowych, np. okolic Pruszkowa. Głazy narzutowe stanowią niewielką część materiału przytransportowanego przez lądolód skandynawski. Noszą nazwę narzutniaków albo eratyków (łac. erro, as, are błądzić, wałęsać się). Przyjmuje się, że narzutniaki to frakcja powyżej 0,256 m. Z reguły jednak, mówiąc o głazach narzutowych, rozumie się fragment skalny o długości krótszej osi nie mniejszej niż 0,5 m (Górska 2003, 2006). Cel i zakres badań narzutniaków skandynawskich były wielokrotnie przedmiotem publikacji autorów (m.in. Böse, Górska 1995; Czubla i in. 2006; Górska- -Zabielska 2008), stąd nie ma potrzeby w tym miejscu powtarzania tych treści. Największym głazem narzutowym Pruszkowa jest granit, znajdujący się tuż za ogrodzeniem Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego (fot. 4), w pobliżu Placu Jana Pawła II. Zgodnie z informacją na tablicy, głaz ten został wydobyty podczas robót budowlanych przy ul. Grunwaldzkiej w 1995 roku. Obecność głazu w osadach powierzchniowych Pruszkowa pozwala sądzić, że został on przywleczony na ten teren wraz z lądolodem skandynawskim podczas młodszego nasunięcia środkowopolskiego (= warty), czyli około 215 (185) 130 tys. lat temu (Mojski 2005). Prawdopodobnie został on wyegzarowany z podłoża południowo-wschodniej Szwecji (z regionu Småland). Świadczyć o tym mogą zarówno wielkość głazu, jak i jego skład petrograficzny. Jego wymiary to: długość 3,1 m, szerokość 2,2 m, wysokość 1,3 m, obwód 8,0 m, objętość 4,6 m3, szacowana waga 12,8 t.

76 76 Maria Górska-Zabielska, Ryszard Zabielski Granit jest jedynym pomnikiem przyrody nieożywionej powiatu pruszkowskiego; chroni go prawo zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody z 2004 roku. Obok, na niewielkim wzniesieniu, znajduje się inny duży głaz narzutowy miasta (nr 4 w tab. 1). Tym razem jest to piaskowiec, przykład skały osadowej okruchowej, powstającej przez scementowanie drobnych luźnych ziaren piasku. Dzieje się to wraz z upływem czasu i pod wpływem nacisku skał nadległych. Na ścianie bocznej głazu doskonale widoczne jest pierwotne warstwowanie luźnego osadu (fot. 5). Powstaje ono podczas depozycji ziaren piasku na dnie zbiorników wodnych (mórz, jezior). Piasek może też być odkładany w warunkach pustynnych. Takiej jednak depozycji towarzyszy inne warstwowanie i z reguły inna barwa minerałów. Wymiary omawianego piaskowca to: długość 2,65 m, szerokość 0,55 m, wysokość 1,85 m, obwód 5,85 m, objętość 1,4 m3, szacowana waga 3,9 t. Zanim głaz znalazł się na obecnym miejscu, musiał przez dłuższy czas podlegać niszczącemu oddziaływaniu strumieni wiatrowo-piaszczystych(-śnieżnych?), wiejących z jednego kierunku. W miejscu, gdzie został zdeponowany przez lądolód skandynawski podlegał zatem korazji, co dziś przejawia się eolizacją (wygładzeniem; gr. Aiolos mityczny władca wiatrów) powierzchni ścian bocznych. Na głazie widać ponadto antropogeniczne zniszczenia w postaci otworów po śrubach przytrzymujących prawdopodobnie tablicę pamiątkową. Fot. 4. Największy głaz narzutowy w Pruszkowie, znajdujący się tuż za ogrodzeniem Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego; jest to jedyny w Pruszkowie pomnik przyrody nieożywionej fot. M. Górska-Zabielska (2011) Fot. 5. Czwarty pod względem wielkości głaz narzutowy Pruszkowa piaskowiec; na bocznej ścianie doskonale widoczne warstwowanie skały oraz nieodwracalne zniszczenia w postaci śladów po otworach, w które najprawdopodobniej wkręcono śruby mocujące płytę fot. M. Górska-Zabielska (2011) Drugim pod względem wielkości (tab. 1) głazem narzutowym Pruszkowa jest okaz zdobiący skwer przed Zakładem Ubezpieczeń Społecznych w Pruszkowie przy ul. Stalowej 25. Głaz, ze względów bezpieczeństwa, jest zakopany w podłoże. Wymiary części naziemnej są następujące: dług. 2,05 m, szer. 1,7 m,

77 Walory geoturystyczne miasta na przykładzie Pruszkowa 77 wys. 1,15 m, obwód 6 m, objętość 2,1 m3, waga 4,19 t. Pod względem petrograficznym jest to piaskowiec o lepiszczu węglanowym z zachowanymi nielicznymi skamieniałościami (fot. 6). W obszarze depozycji lądolodu warty skały osadowe o takich rozmiarach należą do bardzo rzadkich okazów. Z tego więc punktu widzenia omawiany głaz narzutowy jest obiektem unikalnym na mapie geoturystycznej Pruszkowa. Skała pochodzi prawdopodobnie z wychodni skał kredy, które występują w podłożu doliny Dolnej Wisły i kontynuują się w dnie Zatoki Gdańskiej. Kolejnym, jak się okazuje (tab. 1) trzecim pod względem wielkości głazem Pruszkowa jest ten, znajdujący się po południowej stronie ulicy Wojska Polskiego na wysokości bloku nr 3 przy ul. Lalki na Os. Prusa (fot. 7). Jest to granit, pochodzący prawdopodobnie z południowo-wschodniej Szwecji. W jego wyglądzie zewnętrznym zwraca uwagę dobre wygładzenie wszelkich krawędzi i wyniosłości, co jest efektem korazji (to jest szlifowania wystających elementów skały przez strumienie wiatrowo-piaszczysto-śnieżne). Głaz jest częściowo zakotwiczony w podłożu. Jego górna, wystająca część, ma następujące wymiary: długość 2,15 m, szerokość 1,3 m, wysokość 1,0 m, obwód 5,6 m, objętość 1,46 m3, szacowana waga 4 t. Fot. 6. Drugim pod względem wielkości głazem Pruszkowa jest piaskowiec o lepiszczu węglanowym z zachowanymi nielicznymi skamieniałościami, zdobiący skwer przed budynkiem ZUS-u przy ul. Stalowej 25 fot. M. Górska-Zabielska (2015) Fot. 7. Eolizowany granit różowy znajdujący się w pobliżu bloku nr 3 przy ul. Lalki na Os. Prusa; trzeci pod względem wielkości głaz narzutowy w Pruszkowie fot. M. Górska-Zabielska (2011) W północnej części Parku Sokoła, wzdłuż alejki biegnącej od ul. Kościuszki, znajduje się grupa 12 głazów narzutowych. Pod względem petrograficznym reprezentują wszystkie trzy podstawowe typy skał: magmowe, metamorficzne i osadowe. Niektóre z nich są obtoczone (otoczaki). Wskazuje to na wysokoenergetyczne, pod względem przepływu, środowisko transportowe. Znajdujący się w tunelach wewnątrz lądolodu materiał skalny uderza o siebie, co prowadzi do wygładzenia i obtoczenia powierzchni zewnętrznej skał. Inne skały opisywanej grupy są ostrokrawędziste to skały metamorficzne gnejsy. W grupie znajduje się

78 78 Maria Górska-Zabielska, Ryszard Zabielski Lp Lokalizacja Za ogrodze- -niem MSHM, przy Pl. Jana Pawła II Ul. Stalowa 25, przed budynkiem ZUS Trawnik między ul. Wojska Polskiego a ul. Lalki 3, Os. Prusa Niewielkie wzniesienie przy Pl. Jana Pawła II Największe głazy narzutowe w Pruszkowie według wielkości Długość (m) Szerokość Wysokość (m) (m) Obwód (m) Objętość (m3) Ciężar (t) 3,10 2,30 1,30 8,00 4,64 12,8 2,05 1,70 1,15 6,00 2,10 4,19 2,15 1,30 1,00 5,60 1,46 4,00 2,65 0,55 1,85 5,85 1,40 3,90 Tabela 1 Typ petrograficzny, pochodzenie granit, prawdopodobnie z płd.-wsch. Szwecji piaskowiec, wiek kreda (mezoz.); możliwa wychodnia: Zat. Gdańska i podłoże doliny Dolnej Wisły granit, prawdopodobnie z płd.-wsch. Szwecji piaskowiec skandynawski Objaśnienia: objętość głazu wyliczono na podstawie wzoru: 0,523 x długość x szerokość x wysokość (Schulz 1999), a jego ciężar uwzględniając zależność 1 m3 = 2,75 t. Źródło: opracowanie własne. również granit o czerwonawym zabarwieniu, pochodzący z wychodni na terenie Wysp Alandzkich. W południowej części Parku Sokoła, w cokole fontanny, umieszczono w celach dekoracyjnych trzy średniej wielkości głazy narzutowe (fot. 8, 9). Wszystkie są otoczakami, czyli charakteryzują się zaokrągloną i wygładzoną powierzchnią. Liczne głazy narzutowe znajdują się także w graniczącym z Pruszkowem, Komorowie. Dwa granity blokują wjazd dużych pojazdów na teren ścieżki wokół Zalewu Komorowskiego (fot. 10). Są to prawdopodobnie granity Karlshamn z regionu Blekinge, z południowej części Szwecji. Świadczyć o tym mogą duże kryształy skaleni widoczne w teksturze obu skał. Naroża skał są wyraźnie zaokrąglone, co dowodzi transportu w środowisku wysokoenergetycznych przepływów. Mieszkańcy Komorowa podnoszą estetykę swoich ulic i ogrodów umieszczając liczne głazy, np. wzdłuż ulic 3 Maja, Bankowej czy Zamoyskiego. Wiele

79 Walory geoturystyczne miasta na przykładzie Pruszkowa 79 Fot. 8. W południowej części Parku Sokoła, w cokole fontanny, umieszczono w celach dekoracyjnych trzy średniej wielkości głazy narzutowe fot. M. Górska-Zabielska (2011) Fot. 9. Petrograficzny detal fontanny w Parku Sokoła fot. M. Górska-Zabielska (2011) takich przykładów można wskazać także w Pruszkowie, wzdłuż ulic o niskiej zabudowie mieszkalnej. Głazy bardzo często stawia się, by upamiętnić ważne wydarzenie. Nie inaczej stało się po katastrofie smoleńskiej. Na terenie Kościoła p.w. Narodzenia NMP w Komorowie stanął w 2010 roku symboliczny głaz upamiętniający dwie narodowe tragedie: tę sprzed 70 laty w Katyniu i tę z kwietnia 2010 roku (fot. 12). Autor pomnika, komorowski architekt Andrzej Pietraszak, wykorzystał do jego budowy skałę metamorficzną, pochodzącą z kamieniołomu spod Częstochowy. Wykorzystanie tym razem skały lokalnej, potwierdza ponadczasowe, trwałe znaczenie kamiennego obelisku (np. Kopczyński, Skoczylas 2006; Skoczylas, Żyromski 2007) Materiał kamienny w architekturze miasta Zasoby przyrody nieożywionej w postaci materiału kamiennego pojawiają się także w obiektach architektonicznych Pruszkowa. Są to: gabiony (wł. gabbione), czyli duże klatki zbudowane z prętów, wypełnione frakcją żwirową (fot. 11); pełnią funkcję estetyczną czy wręcz dekoracyjną, np. wyznaczając granicę prywatnej posesji przy ul. Podhalańskiej na granicy pruszkowskiej dzielnicy Ostoi i miasta-ogrodu Komorów. Pełnią one także funkcję stabilizującą zbocza tzw. Dołów, czyli dawnych glinianek hr. Potulickiego. Te ostatnie zlokalizowane są w południowej części Pruszkowa w sąsiedztwie przedszkola przy ul. Antka;

80 80 Maria Górska-Zabielska, Ryszard Zabielski grota Matki Bożej Fatimskiej przy kościele pw. Św. Kazimierza, którą zbudowano m.in. z otaczaków skał skandynawskich; w sąsiedztwie groty ustawiono kilka dużych dobrze obtoczonych bloków skalnych; budynek Starostwa Powiatowego, którego ściany zewnętrzne zdobi cegła elewacyjna Novabrik (fot. 13); jest ona wyprodukowana z mieszanki kruszyw naturalnych: granitu, marmuru i miki. Do mieszanki dodano plastyfikatory, spoiwa i barwniki dla podniesienia właściwości technicznych i wizualnych. Fot. 10. Dwa granity blokują wjazd dużych pojazdów na teren ścieżki wokół Zalewu Komorowskiego fot. M. Górska-Zabielska (2011) Fot. 11. Gabiony ozdobne umocnienia (zbudowane z otoczaków skandynawskich narzutniaków) zboczy tzw. Dołów, czyli dawnych glinianek hr. Potulickiego wyrobisk eksploatacyjnych iłów neogeńskich w płd. części Pruszkowa fot. M. Górska-Zabielska (2015) Fot. 12. Symboliczny głaz upamiętniający dwie narodowe tragedie: tę sprzed 70 laty w Katyniu, i tę z kwietnia 2010 roku fot. M. Górska-Zabielska (2015) Fot. 13. Elewację budynku Starostwa Powiatowego zdobi cegiełka Novabrik, będąca mieszanką kruszyw naturalnych (granitu, marmuru, miki) fot. M. Górska-Zabielska (2015)

81 Walory geoturystyczne miasta na przykładzie Pruszkowa WNIOSKI Zmiany społeczno-gospodarcze w Polsce w ostatnich 25 latach skutkują tym, że Pruszków, miasto od zawsze przemysłowe (starożytne hutnictwo) i robotnicze (warsztaty kolejowe, mechanicy amerykańscy), gwarantujące w 1977 roku miejsc pracy swoim mieszkańcom, dziś przekształca się w kolejną podwarszawską sypialnię. Gospodarze miasta czynią wiele starań, aby uatrakcyjnić pobyt swoim mieszkańcom. Są to działania wpisane na stałe do lokalnego kalendarza wydarzeń artystyczno-kulturalnych. Wydaje się jednak, że nie dostrzeżono w mieście obiektów, które w jego granicach znajdują się od zawsze, a których wartość edukacyjna, poznawcza i równie ważna dekoracyjna, powinny zostać podkreślone. Czynność ta nie pociąga za sobą żadnych wielkich pieniędzy, bo obiekty już istnieją. Czekają jedynie na zwrócenie na siebie uwagi. Mowa tu o obiektach dziedzictwa abiotycznego, tj.: staroglacjalnej rzeźbie terenu, osadach: iłach plioceńskich i glinie lodowcowej oraz wodzie. Z listy geozasobów zadbano jedynie o rudę żelaza (Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego). Wśród obiektów przyrody nieożywionej na uwagę zasługują głazy narzutowe: niedocenione i traktowane niefrasobliwie cenne geozasoby świadczące o georóżnorodności regionu i przeszłości geologicznej. Obecne w środowisku przyrodniczym podnoszą jego walor geoturystyczny. Stąd zasługują na większą uwagę ze strony instytucji konserwatorskich i samorządowych, którym nieobca powinna być troska o należyte zachowanie dziedzictwa przyrodniczego. Mądra promocja obiektów (np. poprzez ulotkę, folder, ścieżkę dydaktyczną, szlak geoturystyczny, tabliczkę informacyjną, wykład popularno-naukowy) tego dziedzictwa ze strony lokalnego towarzystwa krajoznawczego i/lub innych struktur popularyzujących miasto z pewnością mogłaby wpłynąć na zdynamizowanie rozwoju turystyki, w tym i zrównoważonej geoturystyki południowo-zachodniego Mazowsza. Mowa tu o wzroście miejsc pracy w bezpośredniej obsłudze gości (hotele, restauracje, przewodnicy), a także w sferze produkcji dóbr konsumpcyjnych (mieszkańców i gości) czy w poszerzeniu infrastruktury paraturystycznej (por. Dowling 2013). Poszerzenie miejskiej oferty turystycznej jest potrzebą chwili, bo jak wykazały przeprowadzone badania, aż 75% badanych (z grupy 450 osób w wieku lat) nie dostrzega walorów turystycznych miasta (Przystanek Pruszków 2007). Nie bez znaczenia pozostaje wiedza mieszkańców Pruszkowa o roli poznawczej głazów narzutowych oraz pozostałych, wymienionych w tekście, obiektów przyrody nieożywionej dla odtworzenia przeszłości geologicznej regionu. Tym bardziej, że pruszkowska sypialnia poszerza nieustannie ofertę mieszkaniową. Budując coraz głębsze budynki wielorodzinne z podziemnymi garażami oraz przygotowując infrastrukturę okołomieszkaniową, narusza warstwę osadów

82 82 Maria Górska-Zabielska, Ryszard Zabielski powierzchniowych, w których ukrytych jest nadal wiele skandynawskich głazów narzutowych 2. 1 Wobec powyższego, warto byłoby zadbać o wydobywane spod ziemi nowe głazy narzutowe, eksponując je w reprezentacyjnych miejscach miasta. Z pewnością przyczyniłoby się to do podniesienia walorów geoturystycznych Pruszkowa. Na koniec warto też zauważyć, że podejmowanie lokalnych inicjatyw, wzrost świadomości wśród mieszkańców oraz promocja wszystkich walorów geoturystycznych z pewnością przyczyni się do zwrócenia uwagi na konieczność ochrony nieożywionych zasobów Ziemi, w większym stopniu niż ma to miejsce do tej pory. LITERATURA Bielawski P., 2009, Pruszków. Plan Miasta, Urząd Miasta w Pruszkowie. Böse M., Górska M., 1995, Lithostratigraphical studies in the outcrop at Ujście, Toruń- -Eberswalde Pradolina, western Poland, Eiszeitalter und Gegenwart, 45, s Czubla P., Gałązka D., Górska M., 2006, Eratyki przewodnie w glinach morenowych Polski, Przegląd Geologiczny, 54 (4), s Del Lama E.A., de La Corte Bacci D., Martins L., da Glória Motta Garcia M., Kazumi Dehira L., 2015, Urban Geotourism and the Old Centre of São Paulo City, Brazil, Geoheritage, 7 (2), s Dowling R.K., 2013, Global Geotourism An Emerging Form of Sustainable Tourism, Czech Journal of Tourism, 2 (2), s Gminna Ewidencja Zabytków, 2009, (dostęp: ). Gordon J.E., 2012, Rediscovering a sense of Wonder: Geoheritage, geotourism and cultural landscape experiences, Geoheritage, 4, s Górska M., 2003, Analiza petrograficzna narzutniaków skandynawskich, [w:] Harasimiuk M., Terpiłowski S. (red.), Analizy sedymentologiczne osadów glacigenicznych, Wydawnictwo UMCS, Lublin, s Górska M., 2006, Fennoscandian erratics in glacial deposits of the Polish Lowland methodical aspects, Studia Quaternaria, 23, s Górska-Zabielska M., 2008, Fennoskandzkie obszary alimentacyjne osadów akumulacji glacjalnej i glacjofluwialnej lobu Odry, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 330 s. Hose T.A., 1995, Selling the story of Britain s stone, Environmental Interpretation, 10 (2), s Jakubowski T.H., 2009, Lata prawie bezgrzeszne, Wydawnictwo Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. H. Sienkiewicza w Pruszkowie, 371 s. Kaleta J., 2010, Pruszków przemysłowy, Wydawnictwo Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. H. Sienkiewicza w Pruszkowie, 230 s. Kondracki J., 2013, Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa, 468 s. 2 1www.wpr24.pl nr 129 z dn

83 Walory geoturystyczne miasta na przykładzie Pruszkowa 83 Kopczyński K., Skoczylas J., 2006, Kamień w religii, kulturze i sztuce, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 148 s. Kowalczyk A., 2000, Geografia turyzmu, PWN, 287 s. Kowalczyk A., Nowicki Z., 2007, Warszawa, [w:] Nowicki Z. (red.), Wody podziemne miast wojewódzkich Polski, Informator Państwowej Służby Hydrogeologicznej, s Kożuchowski K., 2005, Walory przyrodnicze w turystyce i rekreacji, Wydawnictwo Kurpisz, Poznań, 200 s. Krzyczkowski H., 2009, Dzielnica milionerów, Wydawnictwo Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. H. Sienkiewicza w Pruszkowie, 350 s. Lewin M., Korzeń J., 2008, Park Kulturowy Gminy Michałowice jako narzędzie ochrony walorów i środowiska kulturowego gminy Michałowice, Wydawnictwo Gmina Michałowice, 17 s. Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J., 2002, Geografia turystyki Polski, PWE, Warszawa, 378 s. Mazurek S., 2016, Zapomniana ruda darniowa, Nowy Kamieniarz, 87 (2), s Migoń P., 2012, Geoturystyka, PWN, Warszawa, 197 s. Mojski J.E., 2005, Ziemie polskie w czwartorzędzie. Zarys morfogenezy, Wydawnictwo Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa, 404 s. National Geographic, 2005, Geotourism Charter, travel/sustainable/pdf/geotourism_charter_template.pdf (dostęp: ). Newsome D., Dowling R., 2006, The scope and nature of geotourism, [w:] Newsome D., Dowling R. (red.), Geotourism. Sustainability, impacts and management, Oxford, UK, Elsevier/Heineman Publishers, s Newsome D., Dowling R. (red.), 2010, Geotourism: The Tourism of Geology and Land- -scape, Goodfellow Publisher, Oxford. Palacio-Prieto J.L., 2015, Geoheritage within Cities: urban geosites in Mexico City, Geoheritage, 7 (4), s Pica A., Vergari F., Fredi P., Del Monte M., 2015, The Aeterna Urbs Geomorphological Heritage (Rome, Italy), Geoheritage, 8 (1), s Przystanek Pruszków, 2007, Badanie wykonane na zlecenie gminy Pruszków przez PBS DGA Spółkę z o.o., (dostęp: ). Ratajczak T., Rzepa G., 2011, Polskie rudy darniowe, Wydawnictwo AGH, Kraków, 369 s. Reynard E., 2008, Scientific research and tourist promotion of geomorphological heritage, Geografia Fisica e Dinamica Quaternaria, 31, s Rutkowski M., 2001, Żelazne łąki, Wiedza i Życie, 5, asp (dostęp: ). Schulz W., 1999, Sedimentäre Findlinge im norddeutschen Vereisungsgebiet, Archiv für Geschiebekunde, 2 (8), s Skoczylas J., Żyromski M., 2007, Symbolika kamienia jako element procesu legitymizacji władzy w cywilizacji europejskiej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 178 s. Skwara M., 2002, Pruszków. Nasze miasto, Wydawnictwo Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. H. Sienkiewicza w Pruszkowie, 72 s.

84 84 Maria Górska-Zabielska, Ryszard Zabielski Słomka T., Kicińska-Świderska A., 2004, Geoturystyka podstawowe pojęcia, Geoturystyka, 1 (1), s Tomczak E., 2007, Starożytne centrum metalurgiczne koło Warszawy. Zagadnienia dyskusyjne, Archeologia Polski, 52 (1 2), s Woyda S., 2002, Mazowieckie centrum metalurgiczne z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich, [w:] Orzechowski S. (red.), Hutnictwo świętokrzyskie oraz inne centra i ośrodki starożytnej metalurgii żelaza na ziemiach polskich, Wydawnictwo Świętokrzyskie Stowarzyszenie Dziedzictwa Przemysłowego, Kielce, s Woyda S., 2006, Mazowieckie Centrum Metalurgiczne z czasów Imperium Rzymskiego, [w:] Horban I., Chmurowa Z., Zegadło G. (red.), Przegląd Pruszkowski, 1 2, s Abstract In the urbanized area of Pruszków there are objects of geological and geomorphological heritage, i.e. objects of inanimate nature. They include glacier- -originated relief and deposits: Pliocene clays, till, Scandinavian boulders and water. Their considerable differentiation proves geodiversity of this city, lying in south-western Mazovia. Some of them have potential to become geotouristic attractions of this region. Unfortunately, the city authorities, and consequently the city residents are not aware of the value of these assets. The lack of dissemination of knowledge about the less known natural resources causes that they remain unused in the sustainable development of the municipality and the city, as well as in shaping the image of the city. Keywords Geo-resources, geovalues, urban geotourism, Scandinavian erratic blocks, south-western Masovia.

85 INDIA PECYNA Instytut Zagospodarowania Środowiska i Polityki Przestrzennej Wydział Nauk Geograficznych Uniwersytet Łódzki TERENY PKP S.A. W MAŁYCH MIASTACH 5 WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO PKP S PROPERTIES IN SMALL TOWNS IN LODZKIE VOIVODESHIP Artykuł wpłynął do redakcji ; po recenzjach zaakceptowany Pecyna I., 2016, Tereny PKP S.A. w małych miastach województwa łódzkiego, [w:] Bartosiewicz B. (red.), Potencjał rozwoju małych i średnich miast w Polsce. Growth potential of small and medium-sized towns in Poland, Space Society Economy, 16, Institute of the Built Environment and Spatial Policy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s Mgr India Pecyna, doktorantka, Instytut Zagospodarowania Środowiska i Polityki Przestrzennej, Wydział Nauk Geograficznych, Uniwersytet Łódzki, ul. Kopcińskiego 31, Łódź; kurczynska@tlen.pl Zarys treści PKP S.A. posiada w zarządzaniu ponad 100 tys. nieruchomości. W wyniku zmian społeczno-gospodarczych, postępu technologicznego, wiele z tych nieruchomości stało się zbędnych z punktu widzenia działalności prowadzonej przez PKP. Poza użytkowaniem nieruchomości PKP na potrzeby organizacji transportu kolejowego, część z nich może być wykorzystana na cele mieszkaniowe lub komercyjne i inwestycyjne. Celem artykułu jest identyfikacja gruntów należących do PKP S.A. w małych miastach województwa łódzkiego oraz ocena ich atrakcyjności inwestycyjnej dla potrzeb działalności niezwiązanej z transportem kolejowym. Słowa kluczowe Tereny PKP S.A., nieruchomości kolejowe, małe miasta, województwo łódzkie.

86 86 India Pecyna 5.1. WPROWADZENIE Spółka Polskie Koleje Państwowe, zgodnie z danymi na początek 2015 roku, była w posiadaniu gruntów o łącznej powierzchni ok. 982 km2. Mimo, iż powierzchnia terenów posiadanych przez PKP z roku na rok maleje (w 2000 roku Spółka posiadała ok km2) 1, Spółka nadal pozostaje jednym z wyróżniających się właścicieli gruntów w skali kraju. Wielkość, struktura rodzajowa i lokalizacja gruntów posiadanych przez PKP są wynikiem historycznego kształtowania się sieci kolejowej w Polsce. Przyrost powierzchni terenów należących do PKP wiązał się z rozwojem sieci kolejowej, której długość rosła jeszcze po II Wojnie Światowej, mimo zamykania już wtedy niektórych linii, co kompensowano budową nowych (Taylor 2007). W zarządzanie PKP trafiały nie tylko grunty pod drogi kolejowe, ale także tereny zajmowane przez towarzyszące im obiekty infrastruktury technicznej i społecznej, jak np. nastawnie, wieże ciśnień czy domy pracowników kolei. Z czasem nastąpił regres sieci kolejowej, a Spółka zaczęła ograniczać działalność w zakresie przewozów osób i rzeczy. Nastąpiły także znaczne zmiany w technologii przewozów. W wyniku powyższego, część gruntów i obiektów przestała być niezbędna dla prowadzenia transportu kolejowego. Utrzymywanie zbędnego majątku trwałego nie leży w interesie Spółki, gdyż wiąże się z generowaniem dodatkowych kosztów, wynikających z konieczności opłacania podatków, utrzymania i konserwacji mienia czy też ochrony obiektów (Załuski 2009). Powyższe czynniki zadecydowały o zmniejszaniu się powierzchni gruntów posiadanych przez PKP oraz o ich aktualnej strukturze funkcjonalnej. Artykuł posiada dwa cele główne. Pierwszy z nich obejmuje identyfikację terenów posiadanych przez PKP S.A. w małych miastach województwa łódzkiego, drugi natomiast ocenę ich atrakcyjności dla potrzeb inwestycji niezwiązanych z transportem kolejowym. Drugi z celów głównych zrealizowany został poprzez osiągnięcie dodatkowych celów szczegółowych, polegających na identyfikacji struktury funkcjonalnej terenów według przewidzianej dla nich przez Spółkę funkcji (kolejowej, mieszkalnej lub komercyjnej i inwestycyjnej) oraz ich położenia w strukturze przestrzennej miasta ZAŁOŻENIA BADAWCZE Badaniami objęto nieruchomości w małych miastach województwa łódzkiego, które znajdują się w posiadaniu 2 (czyli głównie użytkowaniu wieczystym) PKP. 1 Za danymi PKP S.A. 2 Zarówno nieruchomości o uregulowanym, jak i nieuregulowanym stanie prawnym, według stanu na maj 2015 roku. Nie uwzględniano czy dany teren jest zabudowany czy też nie.

87 Tereny PKP S.A. w małych miastach województwa łódzkiego 87 Przyjęto, że małe miasta to ośrodki posiadające prawa miejskie o liczbie mieszkańców nie większej niż 25 tysięcy 3. Na potrzeby artykułu wykorzystano dane udostępnione przez PKP S.A., dane zebrane podczas inwentaryzacji w terenie oraz skorzystano z danych udostępnionych przez Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej: państwowego rejestru granic oraz bazy danych ogólnogeograficznych (BDOO). Przy opracowaniu pozyskanych danych posłużono się podstawowymi miarami statystycznymi, tj. klasyczną miarą średnią oraz bezwzględną miarą zróżnicowania (Dobrowolska 2009; Grzelak 2009). Wśród zastosowanych metod znalazły się także analizy kartograficzne oraz grupowania. Literaturę poświęconą szeroko rozumianej problematyce kolejnictwa należy uznać za bardzo bogatą, jednak tematyka gruntów posiadanych przez PKP S.A. nie została dotychczas wyczerpana. Zagadnieniem tym w skali kraju, wykorzystując w znacznej mierze raporty Najwyższej Izby Kontroli 4, zajął się przede wszystkim D. Załuski (2009). Ważnym uzupełnieniem dla ww. pozycji jest późniejszy raport NIK: Informacja o wynikach kontroli wykorzystania nieruchomości kolejowych, na cele komercyjne, niezwiązane z prowadzeniem ruchu kolejowego (2011). Problematyka majątku PKP S.A. badana jest przede wszystkim przez pryzmat innych, pokrewnych zagadnień, z których za jej najbliższe należy uznać te związane z kształtowaniem się sieci kolejowej oraz z rolą infrastruktury kolejowej w rozwoju poszczególnych ośrodków, w szczególności w zakresie zagospodarowania terenów kolejowych, rewitalizacji terenów pokolejowych oraz wartości obiektów architektury kolejarskiej. W przypadku pierwszej grupy dostępna jest szeroka gama publikacji przedstawiających, jak rozwijała się sieć kolejowa zarówno w skali kraju (np. Koziarski 1993; Taylor 2007), jak i w odniesieniu do poszczególnych regionów, w tym regionu łódzkiego (np. Paszke i in. 1995; Jerczyński, Roszak 2003). Opracowania z drugiej grupy podzielić można na te, które ukazują ogólny kontekst zagadnienia oraz analizy lokalne i studia przypadku (np. Gubańska 2005). Wybiórcze pokrewne informacje można odnaleźć także w opracowaniach o charakterze ogólnym, np. dotyczących lokalnych programów rewitalizacji w małych miastach województwa łódzkiego (Figlus 2011). W nielicznych opracowaniach podjęto badania w skali całego regionu (np. Balińska i in. 2011). 3 Mimo, że za powszechne kryterium wydzielania małych miast w opracowaniach naukowych przyjęło się stosować liczbę 20 tys. mieszkańców (Zuzańska-Żyśko 2006; Sołtys 2011), uwzględniając rozkład liczby mieszkańców w miastach województwa łódzkiego, za bardziej stosowny uznano limit odpowiadający 25 tys. mieszkańców. 4 Informacja o wynikach kontroli utrzymania liniowej infrastruktury kolejowej PKP (2002); Informacja o wynikach kontroli gospodarowania majątkiem przez PKP S.A. (2005); Informacja o wynikach kontroli stanu technicznego i przygotowania kolejowych obiektów dworcowych do obsługi pasażerów (2008).

88 88 India Pecyna 5.3. IDENTYFIKACJA GRUNTÓW PKP S.A. W MAŁYCH MIASTACH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO Aktualnie PKP posiada nieruchomości w 15 małych miastach województwa łódzkiego (tab. 1). Zdecydowanie największą powierzchnią gruntów, liczącą ok. 83 ha i stanowiącą niemal 1/10 obszaru miasta, dysponuje w Koluszkach. Poza Koluszkami, Spółka posiada tereny o największych łącznych powierzchniach w Opocznie, Głownie, Wieluniu, Łęczycy i Łasku, czyli w większych małych miastach (każde z tych miast liczy ponad 14 tys. mieszkańców). PKP najmniejszą łączną powierzchnią terenów dysponuje w Rawie Mazowieckiej oraz Białej Rawskiej. W pierwszym z tych miast Spółka posiada wyłącznie jedną działkę ewidencyjną, liczącą powierzchnię niecałych 100 m2. Odnośnie udziału gruntów PKP w ogólnej powierzchni małych miast, poza Koluszkami wyróżniają się Wieruszów oraz Łęczyca, w których grunty PKP stanowią ponad 3% powierzchni miasta, a także Krośniewice, Drzewica, Opoczno i Głowno, gdzie majątek Spółki tworzony jest przez ok. 2,0 2,6% powierzchni tych miast. Od 2000 do 2015 roku powierzchnia terenów należących do PKP zmalała w 10 spośród 15 małych miast (średnio o 4,6 ha). Uwzględniając ww. trend oraz strukturę funkcjonalną gruntów omówioną w dalszej części artykułu (występowanie w większości miast gruntów o funkcji komercyjnej i inwestycyjnej, czyli m.in. przewidywanych do sprzedaży), za prawdopodobne uznać należy, że powierzchnia gruntów PKP w większości z tych miast nadal będzie się zmniejszać. Na jedno małe miasto przypada przeciętnie (Xśr) 23,8 ha gruntów PKP S.A. Jednocześnie suma powierzchni gruntów Spółki w małych miastach przeciętnie różni się od wartości średniej (Sx) o powierzchnię ok. 21,7 ha. Oznacza to, że zbiór małych miast pod względem powierzchni terenów PKP w nich zlokalizowanych jest bardzo zróżnicowany i średnia wartość powierzchni gruntów nie daje pełnego obrazu sytuacji w poddanych badaniu miastach. Wskazane wartości średniej arytmetycznej (Xśr) i odchylenia standardowego (Sx) zostały wykorzystane do pogrupowania miast według powierzchni usytuowanych w nich gruntów PKP. Kierując się niżej wymienionymi kryteriami wskazano istnienie 4 grup miast (rys. 1): 1. Miasta, w których PKP posiada tereny o bardzo dużej łącznej powierzchni (powierzchnia terenów PKP > Xśr + Sx, tj. większa niż 45,5 ha): Koluszki oraz Opoczno; 2. Miasta, w których PKP posiada tereny o dużej łącznej powierzchni (Xśr < powierzchnia terenów PKP Xśr + Sx): Głowno, Łask, Łęczyca oraz Wieluń; 3. Miasta, w których PKP posiada tereny o małej i średniej łącznej powierzchni (Xśr Sx < powierzchnia terenów PKP Xśr ): Drzewica, Kamieńsk, Krośniewice, Ozorków, Stryków, Szadek oraz Wieruszów;

89 Tereny PKP S.A. w małych miastach województwa łódzkiego 89 Grunty posiadane przez PKP S.A. w małych miastach województwa łódzkiego Tabela 1 Miasto Powierzchnia (ha) Grunty posiadane przez PKP S.A Udział w powierzchni miasta (%) Powierzchnia (ha) Udział w powierzchni miasta (%) Biała Rawska 3,4 0,3 0,7 0,1 Drzewica 11,2 2,3 11,2 2,3 Głowno 46,9 2,4 41,4 2,1 Kamieńsk 11,3 0,9 11,2 0,9 Koluszki 87,6 9,3 82,6 8,3 Krośniewice 15,5 5,2 10,7 2,6 Łask 25,6 1,7 25,6 1,6 Łęczyca 27,5 3,1 27,5 3,1 Opoczno 65,1 2,7 53,2 2,1 Ozorków 20,3 1,3 20,3 1,3 Rawa Maz. 8,4 0,6 0,0 5 0,0 Stryków 16,5 2,0 15,6 1,9 Szadek 8,8 0,5 8,8 0,5 Wieluń 32,5 1,9 28,5 1,7 Wieruszów 22,6 3,8 19,6 3,3 Suma 403,2 356,9 Średnia 26,9 2,5 23,8 2,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKP S.A. oraz GUS BDL. 4. Miasta, w których PKP posiada tereny o bardzo małej łącznej powierzchni (powierzchnia terenów PKP Xśr Sx, tj. mniejsza bądź równa 2,1 ha): Biała Rawska oraz Rawa Mazowiecka. Prawie połowa, bo aż 7 z 15 miast, to ośrodki w których PKP posiada tereny o małej i średniej łącznej powierzchni (grupa nr 3). Pięć z tych miast to ośrodki, których liczba mieszańców nie przekracza 5 tys. mieszkańców. Aż w 9 ośrodkach łączna powierzchnia terenów PKP w danym mieście nie przekracza wartości średniej dla wszystkich miast (grupy nr 3 i 4). 5 5 Dokładnie: 0,0098 ha.

90 90 India Pecyna Rys. 1. Powierzchnia gruntów PKP S.A. w małych miastach województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKP S.A. (stan na maj 2015 r.) 5.4. STRUKTURA FUNKCJONALNA GRUNTÓW PKP S.A. W MAŁYCH MIASTACH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO PKP S.A., w ramach posiadanych gruntów, wydziela tereny o różnych funk- -cjach 6. 1 Podstawową grupę tworzą tereny o funkcji kolejowej, a należą do niej tereny uznane przez Spółkę za potrzebne dla prowadzenia działalności w zakresie transportu kolejowego. Poza tą grupą PKP wydziela jeszcze dwie inne podstawowe grupy, tj. tereny o funkcji mieszkalnej oraz o funkcji komercyjnej i inwestycyjnej. Grunty w granicach jednego miasta mogą być przeznaczone tylko na jedną funkcję lub też być przeznaczone na różne cele, w ramach dwóch lub wszystkich trzech funkcji. W 11 spośród 15 miast wśród terenów PKP współistnieją grunty o wszystkich wymienionych funkcjach. Oznacza to, że w większości z małych miast występują grunty przeznaczone nie tylko na cele kolejowe, ale także na cele mieszkalne oraz komercyjne i inwestycyjne. Tylko w dwóch miastach tereny PKP przeznaczone zostały do pełnienia wyłącznie jednej funkcji. 61 Grunty podzielone zostały ze względu na docelową funkcję. Funkcja ta może odpowiadać obecnemu sposobowi wykorzystania gruntów lub być tylko odzwierciedleniem pożądanego sposobu wykorzystania gruntu.

91 Tereny PKP S.A. w małych miastach województwa łódzkiego 91 Do grupy terenów o funkcji kolejowej należą tereny przeznaczone przez Spółkę na infrastrukturę kolejową 7, 2 tereny pod dworcami kolejowymi oraz pod siedzibami jednostek organizacyjnych. Największą powierzchnię gruntów o tej funkcji Spółka posiada w Koluszkach, Opocznie i Głownie (od 33 do 47 ha) (rys. 2). Grunty te dominują w ogóle gruntów posiadanych przez PKP w danym mieście niemal we wszystkich małych miastach (rys. 3) wyjątkami są: Rawa Mazowiecka, gdzie PKP nie posiada żadnych gruntów przeznaczonych na swoje potrzeby, oraz Krośniewice, z ich bardzo małym, ok. 3% udziałem. W porównaniu do pozostałych miast, stosunkowo niski udział gruntów o funkcji kolejowej, ma miejsce w Koluszkach i Łęczycy w miastach tych udział ten wynosi ok. 55%. Część gruntów posiadanych przez PKP posiada funkcję mieszkalną. Na większości z nich zlokalizowane są budynki mieszkalne, niegdyś wybudowane dla pracowników. Poza Koluszkami, mogącymi pochwalić się największą powierzchnią terenów przeznaczonych na cele mieszkalne, o łącznej powierzchni niemal 4 ha, oraz Drzewicą i Krośniewicami, w których na cele mieszkalne wskazano ich po ok. 1 ha, w żadnym innym mieście powierzchnia gruntów o funkcji mieszkalnej nie przekracza 0,7 ha (tab. 2). W ogóle gruntów PKP w danym mieście, największy udział terenów o funkcji mieszkalnej występuje w Krośniewicach i Drzewicy, gdzie stanowią one ok. 9 10%, a następnie w Koluszkach, gdzie ich udział wynosi ok. 5% (rys. 3). PKP nie posiada gruntów o funkcji mieszkalnej w Białej Rawskiej, Kamieńsku, Rawie Mazowieckiej oraz Szadku. Do terenów o funkcji komercyjnej i inwestycyjnej zaliczono grunty, które podlegają lub mają podlegać najmowi, dzierżawie, sprzedaży lub nieodpłatnemu przekazaniu, w tym grunty zbędne. Największą powierzchnię takich gruntów (rys. 2) Spółka posiada w Koluszkach (ponad 30 ha) oraz Opocznie, Łęczycy, Wieluniu i Krośniewicach (od 9 do 15 ha). Mając na względzie największy udział gruntów komercyjnych i inwestycyjnych w ogóle gruntów PKP w danym mieście (rys. 3), w grupie małych miast wyróżniają się Krośniewice (prawie 90% gruntów PKP), a następnie Łęczyca (prawie 55%), Koluszki (prawie 40%), Wieluń (ok. 35%) oraz Łask, Opoczno i Wieruszów (prawie po 30%). Ponadto wszystkie grunty PKP w Rawie Mazowieckiej zakwalifikowane zostały do funkcji komercyjnej i inwestycyjnej, jednak wartość ta odpowiada bardzo małej powierzchni 0,0098 ha. W 11 małych miastach PKP już wynajmuje lub dzierżawi grunty innym podmiotom (tab. 2). Największą łączną powierzchnię gruntów, ok. 4,8 ha, wynajmuje na postawie 67 umów w Koluszkach. Czynnymi umowami komercyjnymi objęte jest także ok. 2,4 ha gruntów w Opocznie oraz ok. 1,4 ha w Głownie. W pozostałych miastach łączna powierzchnia gruntów objętych najmem lub dzierżawą nie 72 Grunty pod liniami kolejowymi oraz innymi budowlami, budynkami i urządzeniami przeznaczonymi do zarządzania, obsługi przewozu osób i rzeczy, a także utrzymania niezbędnego w tym celu majątku zarządcy.

92 92 India Pecyna przekracza 1 ha. Poza Koluszkami, najwięcej umów zawarto w Krośniewicach (33), Opocznie, Łęczycy i Głownie (od 12 do 15) oraz Łasku, Wieluniu i Wieruszowie (od 7 do 8). Najmniej umów zawarto w Strykowie (2) oraz Drzewicy i Ozorkowie (po 1). Nie podlegają najmowi ani dzierżawie grunty PKP w Białej Rawskiej, Kamieńsku, Rawie Mazowieckiej oraz Szadku. Rys. 2. Powierzchnia gruntów PKP w małych miastach województwa łódzkiego według ich funkcji Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKP S.A.(stan na maj 2015 r.) Rys. 3. Udział gruntów PKP według ich funkcji w ogóle gruntów PKP w małych miastach województwa łódzkiego Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKP S.A.(stan na maj 2015 r.)

93 Tereny PKP S.A. w małych miastach województwa łódzkiego 93 Powierzchnia gruntów posiadanych przez PKP w małych miastach województwa łódzkiego według ich funkcji oraz liczba umów komercyjnych na tych gruntach Tabela 2 Powierzchnia (ha) Miasto Infrastruktura kolejowa Kolejowa Dworcowa Siedziby jednostek organizacyjnych Łącznie Mieszkalna Komercyjna i inwestycyjna Łącznie Łączna powierzchnia objęta umowami komercyjnymi Liczba umów komercyjnych Biała Rawska 0,67 0,00 0,00 0,67 0,00 0,00 0,67 0,00 0 Drzewica 8,81 0,00 0,00 8,81 1,09 1,30 11,20 0,04 1 Głowno 33,38 0,30 0,00 33,68 0,58 7,15 41,41 1,34 12 Kamieńsk 9,68 0,04 0,00 9,72 0,00 1,51 11,23 0,00 0 Koluszki 33,79 0,06 13,02 46,86 3,85 31,87 82,58 4,83 67 Krośniewice 0,32 0,00 0,00 0,32 0,96 9,46 10,73 0,23 33 Łask 16,45 0,60 0,39 17,44 0,40 7,73 25,57 0,73 8 Łęczyca 14,39 0,61 0,00 14,99 0,55 11,99 27,53 0,78 13 Opoczno 36,65 0,70 1,20 38,55 0,63 14,02 53,20 2,40 15 Ozorków 14,97 0,10 1,12 16,19 0,40 3,72 20,30 0,56 1 Rawa Maz. 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,01 0,01 0,00 0 Stryków 12,62 0,44 0,00 13,06 0,37 2,17 15,60 0,05 2 Szadek 8,63 0,00 0,00 8,63 0,00 0,14 8,77 0,00 0 Wieluń 17,80 0,30 0,25 18,35 0,62 9,52 28,50 0,40 8 Wieruszów 13,23 0,77 0,00 14,00 0,40 5,25 19,65 0,76 7 Suma 221,39 3,92 15,98 241,27 9,85 105,84 356,95 12, Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKP S.A. (stan na maj 2015 r.).

94 94 India Pecyna 5.5. POŁOŻENIE TERENÓW PKP W STRUKTURZE PRZESTRZENNEJ MAŁYCH MIAST Położenie terenów należących do PKP związane jest przede wszystkim z przebiegiem drogi kolejowej przez dany obszar. Kierując się kryterium położenia terenów PKP względem terenów zainwestowanych 81 w danym mieście można wyróżnić kilka podstawowych grup miast. Mając na uwadze, że część terenów Spółki w niemal każdym z miast na pewnym odcinku linii kolejowej, przebiegającym przez niezabudowane obszary wykorzystywane rolniczo, ogranicza się wyłącznie do gruntów pod drogą kolejową, przy wyznaczaniu grup kierowano się terenami PKP położonymi najkorzystniej (najbliżej lub w obszarze) względem obszaru zainwestowanego. Wyróżniono następujące grupy miast: 1. Miasta, w których tereny PKP związane są z centrum obszaru zainwestowanego i stanowią istotny fragment struktury przestrzennej miasta. Do grupy tej należą Koluszki oraz Krośniewice. W przypadku Koluszek niemal wszystkie tereny PKP położone są w obszarze zainwestowanym. Linie kolejowe wzdłuż których położone są grunty PKP, przebiegają przez centrum miasta, dzieląc obszar zainwestowany na dwie, podobne pod względem powierzchni części: wschodnią i zachodnią (rys. 4). Koluszki są ważnym węzłem kolejowym w skali kraju, obszar stacji jest rozbudowany, a w mieście zlokalizowanych jest wiele kolejowych budynków biurowych, warsztatowych, mieszkalnych i innych obiektów towarzyszących. Powyższe spowodowało, że tereny towarzyszące liniom kolejowym w większości nie ograniczają się do gruntów pod drogami kolejowymi i dworcem, lecz tworzą szeroki pas terenów, miejscami osiągający ok. 300 m szerokości. Ponadto Spółka dysponuje rozległym terenem dawnych zakładów naprawczych, położonym we wschodniej części miasta, w znacznej mierze przeznaczonym już wyłącznie na cele komercyjne i inwestycyjne. Położenie gruntów PKP w centralnej części miasta, ich duże szerokości względem dróg kolejowych oraz ich bardzo duża łączna powierzchnia i niemal 10% udział w powierzchni miasta, powodują, że tereny te są ważnym elementem struktury przestrzennej miasta, tworzącym jej podstawowy szkielet. Lokalizacja gruntów PKP w Krośniewicach związana jest z przebiegiem jednej z najdłuższych linii wąskotorowych w Polsce: Krośniewickiej Kolei Dojazdowej (Kurowska-Ciechańska, Ciechański 2009). Podobnie jak w Koluszkach i w przeciwieństwie do pozostałych małych miast, związane z nią grunty PKP nie stanowią wyłącznie pasma terenów wzdłuż linii kolejowej. Na ok. 580 metrowym odcinku tej linii zajmują przestronny, liczący powierzchnię ok. 10 ha, zwarty obszar, otoczony terenami zainwestowanymi, położony przy samym centrum tego niewielkiego miasta, co widoczne jest na rys Jako teren zainwestowany rozumiany jest obszar zurbanizowany w danym mieście o przewadze zwartej zabudowy.

95 Tereny PKP S.A. w małych miastach województwa łódzkiego 95 Rys. 4. Tereny PKP w Koluszkach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKP S.A. Rys. 5. Tereny PKP w Krośniewicach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKP S.A. 2. Miasta, w których tereny PKP położone są w obszarze zainwestowanym poza centrum miasta. Do grupy tej należą: Głowno, Łask, Łęczyca, Opoczno, Rawa Mazowiecka oraz Wieruszów. W Głownie tereny PKP na długim odcinku linii kolejowej otoczone są z obu stron terenami zainwestowanymi (rys. 6). Podobnie jest w Opocznie, w którym Spółka posiada ponadto grunty w oddaleniu od linii kolejowych, na północ od centrum miasta (pozostałość po dawnym osiedlu kolejarskim) oraz w związku z przebiegiem drugiej linii (Centralnej Magistrali Kolejowej), część gruntów PKP położona jest na zachodnim obrzeżu terenu zainwestowanego. Podobne usytuowanie gruntów ma miejsce w Łasku i Wieruszowie, w których linie kolejowe przebiegają równoleżnikowo w północnej części miasta (fragmentami przy granicy), wybiegając w przypadku Łasku na środkowym odcinku poza jego granice (rys. 7). W obu miastach widoczne są dwa obszary koncentracji gruntów PKP: w północno-zachodniej i północno-wschodniej części miasta. W Łęczycy tereny PKP usytuowane są wzdłuż dwóch, przebiegających w kierunku północ południe, linii kolejowych: normalnotorowej i wąskotorowej. Tereny towarzyszące linii normalnotorowej zlokalizowane są w zachodniej części miasta. Większe szerokości osiągają na południowym odcinku linii. Grunty pod linią wąskotorową (w całości przeznaczone na cele komercyjne i inwestycyjne) przebiegają przez środek obszaru miasta, rozcinając tereny zabudowane. W większości ograniczają się do szerokości linii, jednak w dwóch miejscach posiadają niewielkie poszerzenia przy drodze wojewódzkiej w północnej części miasta oraz w południowej części miasta, przy drodze krajowej.

96 96 India Pecyna Rys. 6. Tereny PKP w Głownie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKP S.A. Rys. 7. Tereny PKP w Łasku Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKP S.A. Teren PKP w Rawie Mazowieckiej obejmuje jedną, niewielką działkę położoną w pobliżu stacji Rogowskiej Kolei Wąskotorowej w północno-zachodniej części miasta. Grunty linii Rogowskiej Kolei Wąskotorowej (Rogów Rawa Biała) nie stanowią już własności Spółki, gdyż przejęte zostały przez powiat rawski oraz oddane w opiekę Fundacji Polskich Kolei Wąskotorowych (Kurowska-Ciechańska, Ciechański 2009). 3. Miasta, w których tereny PKP położone są na obrzeżach obszaru zainwestowanego. Do grupy tej należą miasta: Ozorków, Stryków i Wieluń. W miastach tych linia kolejowa i towarzyszące jej tereny PKP znajdują się na obrzeżach obszaru zainwestowanego, w oddali od centrum miasta. Zdają się wyznaczać granicę terenów zurbanizowanych w Ozorkowie od zachodu, w Strykowie od północy, w Wieluniu zaś od północy i wschodu. Zdecydowana większość terenu zainwestowanego przylega do lub sąsiaduje z terenami PKP od jednej strony. Po drugiej stronie występują wyłącznie mniejsze skupienia lub pasma zabudowy. 4. Miasta, w których tereny PKP położone są peryferyjne względem obszaru zainwestowanego. Grupę tę reprezentują miasta: Drzewica, Kamieńsk, Szadek oraz Biała Rawska. Grunty należące do PKP w każdym z wyżej wymienionych miast położone są z dala od centrów miast, poza obszarem zainwestowanym. W Drzewicy i Kamieńsku (rys. 8), w sąsiedztwie położonych w południowej części tych miast terenów PKP, zlokalizowane są wyłącznie pojedyncze pasma zabudowy, głównie mieszkaniowej lub zagrodowej. W Szadku oraz Białej Rawskiej tereny PKP usytuowane są skrajnie peryferyjnie względem centrów i obszarów zainwestowanych