PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XLIll 1999

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XLIll 1999 NEKTAROWANIE RÓŻNYCH GATUNKÓW I MIESZAŃCÓW LIPY (TUia L.) Bołesław Jabłoński, Zbigniew Koltowski InstytutSadownictwai Kwiaciarstwa,OddziałPszczelnictwa,ul. Kazimierska2, Puławy Streszczenie W latach w Puławach badano nektarawanie i wydajność miodową 12 gatunków i mieszańców lipy, kwitnących od połowy czerwca do końca lipca. Stwierdzono, że całkowite ilości cukrów wydzielanych w nektarze przez 10 kwiatów mieściły się w granicach mg, a ściślej wynosiły: dla Tilia insularis 20 mg, T.japonica i T. cordata około 25 mg, T. x zamoyskiona 30 mg, T. x euchlora, T. mongolica, T. japonica I około 40 mg, T. hybrida l i Tll oraz T. tomentosa około 50 mg, T. platyphyllos i T. x europea około 60 mg, a T. x moltkei 90 mg. Średnie wydajności cukrów z jednego około 30-letniego drzewa wynosiły: dla Tilia x europea nieco ponad 1000 g, T. platyphyllos, T. cordata, T. mangolica około 1500 g, T. japonica, T. insularis, T. x zamoyskiana i T. hybrida l prawie 2000 g, T. x euchlora i T. hybrida III około 3000 g, a T. x moltkei 6000 g. Większość wymienionych taksonów nadaje się do wegetatywnego rozmnażania dla celów pszczelarstwa, z wyjątkiem T. tomentosa z powodu trującego dla pszczół nektaru, T. americana ze względu na przemarzanie pędów i T. x europea gdyż w znacznym stopniu jest wrażliwa na niekorzystne warunki siedliskowe. Słowa kluczowe: lipa, kwitnienie, nektarowanie. wydajność cukrowa. WPROWADZENIE Lipy są najważniejszymi naszymi drzewami miododajnymi i dekoracyjnymi. Dwa ich gatunki (spośród około 30 występujących na świecie - B i a ł o b ok 1955) - lipa drobnolistna ttilia cordata Mill.) i szerokolistna (T platyphyllos Scop.) - występują w stanie naturalnym w lasach. One też głównie (z małą domieszką gatunków pochodzenia obcego i mieszańców) są wysadzane jako drzewa parkowe, alejowe i przydrożne (Ł u k a s z e w i c z 1997). Poszczególne egzemplarze pochodzące z rozmnażania generatywnego (z nasion) wykazują normalnie dużą zmienność m.in. pod względem obfitości i systematyczności kwitnienia (J a r o s 1952, M i l e w s k i 1973, Kry s z t o fi k 1976). Z punktu widzenia walorów dekoracyjnych i wartości pszczelarskiej rośliny jest to cecha niekorzystna. Dlatego specjaliści od zadrzewień i pszczelarze poczęli poszukiwać typów obficie i wiernie 279

2 kwitnących, które można by rozmnażać wegetatywnie przez szczepienie lub okulizację. Zagadnieniem tym już przed wojną zajmował się Wrzesiński w Warszawie i Jasiński w Lublinie (za L i P i ń s k i m 1982), a po wojnie D e m i a n o w i c z i H ł Yń (1960) w Kórniku k. Poznania, M i I e w s k i i Z aj ą c z k o w s k i (1966) oraz L i P i ń s k i (1982) w Warszawie, a Różyczka w Pożogu k. Puław (za J a b ł o ń s k i m 1991). Do tej grupy ludzi można zaliczyć również Maliszewskiego z Warszawy i Buczyńskiego z Wierzonki k. Poznania (za B u c z Yń s k i m 1999) oraz innych. Wartość pszczelarska rośliny zależy jednak nie tyko od obfitości i wierności jej kwitnienia, ale także od obfitości nektarowania poszczególnych kwiatów. Badaniem nektarowania lip za granicą zajmowano się już przed wojną (Andrejev 1926, Ostaśćenko-Kudriavceva, Beutler i Wahl cyt. za D e m i a n o w i c z i H ł Yń 1960). W Polsce w latach pięćdziesiątych M a k s y m i u k (1960) badała nektarowanie lipy szerokolistnej i drobnolistnej w warunkach leśnych, a D e m i a n o w i c z i H ł Yń (1960) siedemnastu różnych gatunków i mieszańców w Arboretum kórnickim. Do pobierania nektaru autorki używały jeszcze kapilar oraz później także pipet, a suchą masę cukrów w nektarze określały już refraktometrem Abbe'go. Kwiaty izolowały na 24 godziny przed pobraniem nektaru, a ilości wydzielanych w nim cukrów obliczały na podstawie długości życia kwiatów. Celem niniejszej pracy było zbadanie, stosowaną aktualnie metodą pipetową, obfitości nektarowania kwiatów i określenia wydajności cukrowej z drzewa kilkunastu gatunków i mieszańców lip, zgromadzonych przed 30 laty w parku Oddziału Pszczelnictwa ISK w Puławach. MA TERlAL I METODA Badania prowadzono w latach , na materiale złożonym z 12 następujących taksonów (wymienionych w kolejności zakwitania): lipa szerokolistna - T platyphyllos Scop., Moltkego - T x moltkei Spaeth.., Lipińskiego ł - T hybrida l Lip., holenderska - T x europea L., drobnolistna - Tilia cordata MiI1., Lipińskiego III - T hybrida IlJ Lip., krymska - T x euchlora K. Koch., japońska - Ti japonica Simonk., mongolska - T. mongolica Maxim., Zamoyskiego - T x zamoyskiana Wróbl., srebrzysta - T. tom en/osa Moench., wonna - T. insularis Nakai. Lipy amerykańskiej do badań nie wzięto z powodu zbyt słabego kwitnienia. W sumie uwzględniono 26 drzew, w tym 10 lipy drobnolistnej, 4 szerokolistnej, 2 mongolskiej, 2 japońskiej i po jednym drzewie pozostałych. Rosły one na słabej glebie bielicowej ki. IV w warunkach parku, gdzie kilka razy w sezonie wiosenno-letnim jest koszona trawa i pozostawiana na miejscu. Sadzone przed 30 laty drzewka lipowe były wyprodukowane w Gospodarstwie Ogrodniczym Pożóg k. Puław, z materiału częściowo własnego, częściowo wywodzącego się z Arboretum w Kórniku i 280

3 od dra M. Lipińskiego z Warszawy (autora książki "Pożytki pszczele"). Były wśród nich też drzewka pochodzące od p. Maliszewskiego z Warszawy, które dostarczył do Puław dr Lipiński. Badania prowadzono aktualnie powszechnie stosowaną metodą pipetową (J a b ł o ń s k i i S z k I a n o w s k a 1979), według której pobiera się całkowite porcje wydzielonego nektaru, po ustaniu jego sekrecji w kwiecie, a podstawowymi przyborami są szklane mikropipetki, waga analityczna, refraktometr Abbe'go i tiulowe izolatory do osłony kwiatów przed owadami. Nektar pobierano 4-6-krotnie w okresie pełni kwitnienia, uwzględniając każdorazowo dla danego drzewa 3 próby dziennie po 10 kwiatów każdą. Przed rozpoczęciem właściwych badań przeprowadzono obserwacje procesu nagromadzania się nektaru w kwiatach, aby ustalić ich wiek, w jakim powinny być pobierane jego próby do analizy. W celu określenia tzw. wydajności cukrowej poszczególnych drzew, oszacowano na nich w przybliżeniu liczbę wytworzonych kwiatów, stosując metodę opisaną przez D e m i a n o w i c z i H ł y ń (1960). Polega ona na ustaleniu najpierw liczby kwiatów na jakiejś wybranej typowej gałęzi, następnie na ocenie (przez kilka osób) ile takich typowych gałęzi znajduje się na drzewie, a iloczyn daje przybliżoną sumę kwiatów. Zebrane wyniki dotyczące obfitości nektarowania kwiatów opracowano statystycznie, stosując analizę wariancji RA Fishera. Do oceny istotności różnic między porównywanymi obiektami użyto testu Duncana przy poziomie wiarygodności a. = 0,05. PRZEBIEG POGODY W OKRESIE KWITNIENIA LIP Tabela Niektóre dane meteorologiczne z okresu kwitnienia lip, uzyskane ze Stacji Meteorologicznej JUNG w Puławach Some meteorological data for blooming period of lime-trees from M eteoro I' ogica I S' tauon oftung' m Puawy ł Czynniki pogody Rok Czerwiec June Lipiec- July Średnio Meleofological factors Year Average ,0 20,2 21,4 20,5 19,4 Średnia dobowa temperatura w Oc ,7 15,4 18,6 15,6 16,6 16,6 Mean daily temperature in Oc ,0 19,2 19,4 16,6 19,1 18, ,0 17, ,0 21,5 17, ,3 32,0 52, ,1 123,9 Suma opadów w mm ,9 26,5 24,6 21,6 22,7 108,3 Sum ol rainfalls in mm ,4 23,1 77,4 57,7 15,0 215, ,0 15,8 50,0 7,0 42,8 141, Suma godzin usłonecznienia Sum ol insolation hours

4 Lipy kwitną od około 10 czerwca do końca lipca. Okres ten w roku 1995 był ciepły (przeciętna temperatura 19,4 C), średnio bogaty w opady (124 mm) i bardzo słoneczny, zwłaszcza w trzeciej dekadzie lipca (tab. 1). W roku 1996, uboższym w opady niż poprzedni (l08 mm), było stosunkowo pochmurno i chłodno - przeciętna temperatura wynosiła 16,6 C. Kolejny rok 1997 charakteryzował się średnio wysoką temperaturą w czerwcu i lipcu (18,3 C), na ogół dobrym usłonecznieniem (360 godzin) i obfitymi opadami, zwłaszcza w pierwszej połowie lipca (suma 216 mm). Temperatura, opady i usłonecznienie w okresie kwitnienia lip w roku 1998 kształtowały się mniej więcej na poziomie przeciętnym. WYNIKI Pora i długość kwitnienia badanych lip. Średnią porę i długość kwitnienia oraz stopień zazębiania się okresów kwitnienia badanych lip można prześledzić na rycinie I. Lipa - Tilia L. T. pjatyphytlos scop, T. )( moiticei Spaeth. Czerwiec - June Lipiec - July II III I II III T. hybrida Ilip. T. xeuropea L T. corda/a MilI. T. hybrida III lip. T. )( euchlora K. Koch T. japonica I Simonk. T. mongolica MalÓm. T. x zamoyskiana Wróbl. T. /omen/osa Moench. T.japonica II Simonk. T. insulańs Nakai Ryc. I Pora i długość kwitnienia różnych gatunków i mieszańców lip w Puławach w latach (wartości średnie) The time and length of blooming investigated species and hybrids of lime-tree in years in Puławy (average values) Najwcześniej, wkrótce po 10 czerwca, zakwitała zawsze lipa szerokolistna. Mniej więcej w środkowej fazie jej kwitnienia, w krótkich odstępach po sobie zakwitały kolejno: lipa Moltkego, Lipińskiego T, holenderska i drobnolistna. Dalej od połowy okresu kwitnienia lipy 282

5 drobnolistnej, zakwitała lipa Lipińskiego III i krymska, a wkrótce po nich japońska I oraz mongolska, tuż przed Zamoyskiego, srebrzystą i japońską II. Jako ostatnia, w drugiej i trzeciej dekadzie lipca, kwitła zawsze lipa wonna. Sekrecja nektaru w kwiatach lipy. Z danych zestawionych w tabeli 2 wynika, że przy przeciętnie sprzyjającej pogodzie proces sekrecji nektaru w kwiatach lipy trwa do 4(5) dnia ich życia. Najintensywniej odbywa się on w drugiej dobie, kiedy wydziela się blisko 30% całej porcji cukrów; w pierwszej i trzeciej dobie po około 25% ich całej masy, a w czwartej dobie reszta. Piątego dnia proces ten ustaje, zwłaszcza przy ciepłej pogodzie. Tabela 2 Nagromadzanie się nektaru w kwiatach lipy, mierzone ilością cukrów z 10 kwiatów w mg (dane z lat dla lipy szerokolistnej) Nectar accumulation in flowers of lime-tree measured by quantity of sugars per 10 tlowers in mg (data from for T. platyphy/los) Wariant doświadczenia Com bination ol experiment Kolejne dni życia kwiatu - Following days of flower life I , II III , ,4 92,8, Średnio Average , Porcie dobowe' Daily portions ,8 0,8 Uwaga: l - kwiaty rozkwitłe jednego dnia i badane w miarę ich starzenia się II - kwiaty rozkwitające w ciągu kolejnych 5 dni, a badane wszystkie 6. dnia III - kwiaty udostępniane od początku kwitnienia przez coraz dłuższy czas owadom i badane wszystkie 6. dnia Attention: T- flowers bloomed at the same day and examined in following days older and older II - tlowers bjoomed at following 5 days and examined at 6 day all together lll- tlowers accessible for insects from the beginning 01'bloorning Jonger and Jonger and examined at 6 day all together Nagromadzony w łyżeczkowatych wgłębieniach działek kielicha nektar, nie pobrany przez owady, utrzymuje się nawet w opadłych już działkach, choć w zmniejszonych ilościach. Dzięki pozycji zwisającej całych kwiatostanów lipy, małe, nie ulewne deszcze nektaru nie wypłukują z kwiatów, tylko powodują jego rozrzedzenie. Drobny deszcz nie przeszkadza też pszczołom zbierać nektar z lip. Koncentracja cukrów w badanych próbach nektaru wahała się, zależnie od wilgotności względnej powietrza, w granicach 20-70%, najczęściej wynosiła 35-50%. 283

6 Obfitość nektarowania kwiatów lip. Miarą obfitości nektarowania kwiatów jest ilość wydzielanych przez nie cukrów w nektarze. Średnie z 4 lat badań całkowite ilości cukrów z 10 kwiatów lipy wonnej wynosiły prawie 20 mg, japońskiej II i drobnolistnej około 25 mg, Zamoyskiego 30 mg, krymskiej, mongolskiej i japońskiej T do 40 mg, Lipińskiego I, nr i srebrzystej około 50 mg, szerokolistnej i holenderskiej przeciętnie 60 mg, a Moltkego nawet 90 mg (tab.3). Ilość cukrów w nektarze wydzielonym przez 10 kwiatów w mg Quantity of sugars in nectar secreted per 10 flowers in mg Tabela 3 Lipa - lilia L. Lata badań - Years ol study Średnio Average L. szerokolistna (T. platyphy/los Scop.) 60,4 a 65,4 a 57,2 a 66,4 a 62,3 g L. Moltkego (T. x rroltkei Spaeth.) 74,6 a 120,6 c 69,6 a 98,7 b 90,9 h L. Lipińskiego I (T. hytirida I Lip.) 44,0 b 66,4 c 46,4 b 33,5 a 47,6 el L. holenderska (T. x europea L.) 49,4 b 44,4 a 61,1 c 84,2 d 59,8 g L. droboołistna (T. cordata Mili.) 23,7 b 27,7 b 15,5 a 40,4 c 26,8 be L. Lipińskiego III (T. hybrlda III Lip.) 48.0 c 86.9 d 20.5 a 40,7 b 49,0 I L. krymska (T. x euchlora K. Koch) 31,9 a 41,9 b 35,8 b 48,5 G 39,5 d L. japońska I (T. japan/ca I Simonk.) 34,2 a 34,7 a 48,1 b 36,0 a 38,2 d L. mongolska (T. rrongoiica Maxim.) 16,3 a 52,7 c 30,6 b 53,6 G 38,3 d L. Zamoyskiego (T. x zamoyskiana Wróbl.) 11,6 a 38.2 b 21,4 a 52,5 c 30,9 c L. srebrzysta (T. toltl!ntosa Moench.) 50,8 a 66,5 c 49,7 a 54,7 b 53,5Ig L. japońska II (T. japanica II Simonk.) 26,9 b 39,1 c 9,9 a 23,4 b 24,8 ab L. wonna (T. insu/aris Nakai) 8,1 a 29,9 d 12,9 b 25,0 c 19,0 a Średnio - Average 36,9 a 55,0 b 36,8 a 51,1 b 44,9 - Drzewo I0-13-letnie (odrośl złamanego drzewa przy ziemi) - The tree years old (sprout ofbroken tree) Wszystkie badane taksony wykazały istotne rozmce w obfitości nektarowania kwiatów między latami badań i kierunkowo podobne. W latach nieparzystych (1995 i 1997), kiedy lipy kwitły obficiej (taba), poszczególne ich kwiaty wydzielały przeciętnie istotnie mniej cukrów niż w latach słabego kwitnienia drzew (1996 i 1998). Jest to zrozumiałe, ponieważ na jeden kwiat przypadała wtedy mniejsza powierzchnia asymilacyjna liści. Najmniejsze 284

7 zróżnicowanie obfitości nektarowania kwiatów w kolejnych latach badań miała lipa szerokolistna, która też najbardziej równomiernie kwitła. Natomiast silnie przemiennie kwitnące lipy, jak Zamoyskiego, drobnolistna, Lipińskiego III, mongolska, wykazały bardzo duże z roku na rok wahania w obfitości nektarowania kwiatów, w proporcji odwrotnej od obfitości kwitnienia. Przy tak dużej odwrotnej zależności masy dostarczanych przez kwiaty cukrów w nektarze od liczby wytwarzanych kwiatów na drzewie, trudno dopatrywać się wpływu warunków pogody panującej podczas kwitnienia lip na obfitość nektarowania ich kwiatów. Normalnie cieplejsza i bardziej słoneczna pogoda sprzyja obfitszemu nektarowaniu, a tu wygląda jak gdyby zaistniało zjawisko odwrotne - w latach bardziej ciepłych i słonecznych (1995, 1997) stwierdzano mniej cukrów w 10 kwiatach, niż w latach o niższej temperaturze i większym zachmurzeniu (1996, 1998). Wpływ pogody został tu niewątpliwie zamaskowany przez silniejsze działanie czynnika zróżnicowanej obfitości kwitnienia drzew. W ostatecznym efekcie liczy się masa cukrów dostarczanych przez wszystkie kwiaty na drzewie. Wydajność cukrowa drzew lipy. Cecha ta zależy bezpośrednio od obfitości kwitnienia drzew oraz ilości cukrów wydzielanych w nektarze przez poszczególne kwiaty. Dlatego lipa szerokolistna, która wytwarza tylko około 1/3 tej liczby kwiatów co drobnolistna, ale ponad dwukrotnie obficiej nektarujących, mogła dostarczać średnio z jednego drzewa prawie takich samych ilości cukrów (tab.4). Spośród badanych taksonów lipa Moltkego dostarczała przeciętnie rocznie najwięcej cukrów - około 6000 g, lipa Lipińskiego TTTi krymska około 3000 g, japońska n, wonna, Zamoyskiego i Lipińskiego l do 2000 g, szerokolistna, drobnolistna i mongolska około 1500 g, a holenderska niewiele ponad 1000 g. Japońska T,jako letnia odrośl po złamanym maszynami drzewie, nie może być uwzględniona w porównaniu. Absolutne wielkości wydajności cukrowej badanych około 30-letnich drzew, uzyskane na przestrzeni 4 lat, mieszczą się w granicach od około 20 g (lipa Zamoyskiego w roku 1996) do 8884 g (lipa Moltkego w roku 1998). Najbardziej wyrównanych ilości cukrów z drzewa dostarczała w kolejnych latach badań lipa szerokolistna, Moltkego i Lipińskiego T, a najbardziej różniących się - Zamoyskiego, mongolska i drobnolistna. Pozostałe można zaliczyć do średnio stałych pod względem ilości dostarczanych cukrów z drzewa z roku na rok. Ogólnie biorąc, lipy w latach obfitszego kwitnienia dostarczały przeciętnie około 2,S-krotnie więcej cukrów z drzewa niż w latach słabego kwitnienia, chociaż ich poszczególne kwiaty nektarowały wtedy obficiej. 285

8 Tabela 4 Wydajność cukrowa lip w gramach z I drzewa The sugar efficiency of lime-trees in g per 1 tree lipa - lilia L lata badań - Years ot study Średnio Average L szerokolistna (T. platyphy/las Scop.) l. Moltkego (T. x rroltkei Spaeth.) l. Upińskiego I (T. hybrida I Lip.) L holenderska (T. x etuooes l.) l. drobnolistna (T. cardata Mil.) l. Lipińskiego III (T. hybrida III Lip.) l. krymska (T. x euchlora K. Koch) n L japońska I (T. japonica I Simonk.) L mongolska (T. rrongoiica tkxim.) L. Zamoyskiego (T. x zarroyskiana Wróbl.) l. srebrzysta (T. totmmos«moench.) L japońska II (T. japonica II Simonk.) L. wonna (T. insularis Nakai) Średnio - Average Uwaga: Wartości podane drobnym drukiem oznaczają liczbę kwiatów na drzewie..- Drzewo IO-I3-letnie (odrośl złamanego drzewa przy ziemi) Attention: The values written by smali characters mean the num ber of flowers per tree.- The tree years old (sprout ofthe broken tree) 286

9 DYSKUSJA Porównując dane dotyczące pory i długości okresu kwitnienia oraz kolejności zakwitania badanych w Puławach gatunków i mieszańców lipy można stwierdzić, że ogólnie pokrywają się z obserwacjami D e m i a n o w i c z i H ł Yń (1960) wykonanymi na podobnych taksonach w Arboretum w Kórniku. Stwierdzona w warunkach Puław długość nektarowania kwiatów lip jest całkowicie zgodna z danymi C z u b a c k i e g o (1996), ale krótsza o 1-2 dni od przyjętej przez Demianowicz i Hłyń (1960) oraz Maksymiuk (1960) na podstawie długości życia kwiatów. Określona przez nas ogólna ilość cukrów z 10 kwiatów jest zbliżona do danych wymienionych wyżej autorek, choć pochodzi z jednorazowego pobierania całych wydzielanych przez kwiaty porcji nektaru. Można przypuszczać, że trudno było dokładnie kapilarami wybierać małe dobowe ilości nektaru, dlatego mnożenie zaniżonych nieco dobowych ilości cukrów przez większą liczbę dni życia kwiatów, nie powodowało zawyżania wyników. Nasze dane w przypadku lipy szerokolistnej są natomiast około dwukrotnie wyższe od uzyskanych przez Czubackiego, już metodą pipetową w Zamościu, lecz w warunkach suchej pogody, kiedy to przy wysokiej koncentracji cukrów w nektarze trudniej jest go dokładnie pobierać. Wobec dużych wahań wydajności cukrowej z poszczególnych drzew, w dodatku będących niewątpliwie w różnym wieku, trudno dokonać porównań. Ogólnie można tylko stwierdzić, że puławskie wyniki dotyczące około 30-letnich drzew oscylują w podobnych granicach wielkości, przeważnie od kilkuset gramów do 1000 g (a nawet 2000 g) jak dane D e m i a n o w i c z i H ł Yń (1960), a naj wyższa wartość (6000 g) dla lipy Moltkego jest podobna do uzyskanej w Kórniku dla lipy wonnej (około 5000 g). PODSUMOWANIE I WNIOSKI Sekrecja nektaru w kwiatach lipy trwa przez około 4 doby od chwili rozwinięcia się kwiatu, a przy chłodniejszej pogodzie nieco dłużej. Wydzielony i nie pobrany nektar, gromadzący się w łyżeczkowatych zagłębieniach działek kielicha, utrzymuje się nawet w opadających działkach, choć w malejących ilościach. Dzięki zwisającym kwiatostanom, drobny deszcz nektaru z kwiatów nie wypłukuje, lecz tylko rozrzedza. Pszczoły zbierają go od wczesnego rana do późnego wieczora, nawet podczas drobnego deszczu. Średnie całkowite ilości cukrów wydzielanych przez 10 kwiatów lipy wonnej wynosiły do 20 mg, japońskiej II i drobnolistnej około 25 mg, Zamoyskiego 30 mg, krymskiej, mongolskiej i japońskiej l prawie 40 mg, 287

10 Lipińskiego I, III i srebrzystej około 50 mg, szerokolistnej i holenderskiej około 60 mg, a Moltkego 90 mg. W latach słabszego kwitnienia lip (tu parzystych) poszczególne kwiaty nektarowały przeciętnie o około 40% lepiej niż w latach obfitego kwitnienia, chociaż warunki meteorologiczne były ogólnie mniej sprzyjające dobremu nektarowaniu (niższa temperatura i mniejsze usłonecznienie). Średnia wydajność cukrowa z jednego około 30-letniego drzewa lipy holenderskiej wynosiła nieco ponad 1000 g, szerokolistnej, drobnolistnej i mongolskiej około 1500 g, japońskiej, wonnej, Zamoyskiego i Lipińskiego T prawie 2000 g,krymskiej i Lipińskiego II około 3000 g, a Moltkego 6000 g. Najmniej zróżnicowane z roku na rok wydajności cukrowe wykazały drzewa lipy szerokolistnej, Moltkego i Lipińskiego I, najbardziej - Zamoyskiego, mongolskiej i drobnolistnej. Pozostałe taksony (holenderska, Lipińskiego III, krymska, srebrzysta i wonna) można zaliczyć do średnio zmiennych pod tym względem. Spośród badanych lip do ewentualnego rozmnażania wegetatywnego w celach pszczelarskich może nadawać się 5 gatunków (lipa szerokolistna, drobnolistna, mongolska, japońska i wonna), a także 5 mieszańców (lipa Moltkego, krymska, Lipińskiego I i III oraz Zamoyskiego). Zestaw ten zapewnia ciągłość pożytku od około połowy czerwca do końca lipca. Lipa srebrzysta nie powinna wchodzić w rachubę z powodu potwierdzonego trucia się pszczół jej nektarem, holenderska z powodu większych wymagań siedliskowych, a amerykańska (nie wzięta do badań) z powodu słabego kwitnienia i zasychania gałęzi. LITERATURA B i ał o h o ks. (1 95 S) - Drzewoznawstwo. PWRiL, Warszawa, s.:4s B u c zy ń s k i E. (1999) - Nieco inaczej o lipach. Pszczelarstwo, 50(7): C z u b a c k i W. (l 996) - Niektóre szczegóły biologii kwitnienia inektarowania lip (Tilia platyphyllos Scop. i Tilia cordata Mil!.). Pszczeln. Zesz. Nauk., 40(1): D e m i a n o w i c z Z., H ł Y 11 M. (I 96 O) - Porównawcze badania nad nektarowaniem 17 gatunków lip. Pszczelno Zesz. Nauk., 4(3-4): J a b ł o ń s k i B., S z k I a n o w s k ak. ( ) - Propozycje zmiany metody badań nektarowania roślin. Pszczelno Zesz. Nauk., 23: J a b ł o ń s k i B. (1 991 ) - Pożytki pszczele z lip. Lipy - Tilia L. Nasze drzewa leśne 15. Agencja Arkadia, Poznań, s.:3s Jaros J. (19S2)-Lipa.PWRiL, Warszawa,s.:1-13. Kry s z t o fi k E. (1976) - Kwitnące i nie kwitnące lipy. Pszczelarstwo, 27(10):4-6. Łuk a s z e w i c z J. (1997) - Lipy w Polsce. Pszczelarstwo, 48(7):

11 M a k s y m i u kl. (I 96 O) - Nektarowanie lipy drobnolistnej (Tilia cordata Mili.) w Rezerwacie Obrożyska koło Muszyny. Pszczeln. Zesz. Nauk., 4(2): I M i I e w s kij. (1975) - Nie kwitnące lipy. Pszczelarstwo, 26(7-8):7-8. Milewski J., Zajączkowski K. (1966)- Badania nad doborem miododajnych lip do zadrzewień, na dłuższy okres kwitnienia. Biul. IBL, 2: NECTAR SECRETION OF SOME SPECIES AND HYBRIDS OF LIME-TREE (TWa L.) B. Jabłoński, Z. Kołtowski Summary The abundanee of neetar seeretion by flowers and sugar efficiency of 12 speeies and hybrids of lime-trees were investigated in years in Puławy. The about 30-years old trees bloomed from about half of June to the end of July as follow: Tilia p/atyphyllos, T. x moltkei, T. hybrida l, T. x europea, T. cordata, T. hybrida Ul, T. x euchlora, T. mongolica, T. x zamoyskiana, T. tomentosa, T.japonica I and II, T. insularis, Ttwas stated that secretion ofneetar in lime-tree flowers lasts through about 4 days from the moment of development of flower, and under eolder weather a little bit longer. lf the seereted neetar was not eollected, it aeeumulated in spoon-shaped hollows of sepais and stayed in even sepais were falling down, but in deereasing quantities. The small rain does not rinse of neetar from flowers, but only diluted him, beeause flowers in inflorescences are hanging down. Bees eolleeted him from early moming to late evening, even during smali rain. Average whole quantities of sugars seereted per 10 flowers of T. insularis earried out to 20 mg, T. japonica II and T. cordata about 25 mg, T. x zamoyskiana 30 mg, T. x euch/ora, T. mangolica and T. japonica Talmost 40 mg, T. hybrida T, ITTand T. lamentosa about 50 mg, T. p/atyphyllos and T. x europea about 60 mg, and T. x mott/rei 90 mg. Tn the years with poor lime-tree blooming the flowers secreted neetar on the average about 40% better than in years with abundant blooming, though the weather eonditions were generally less favourable to good neetar seeretion (lower temperature and weaker insolation). The sugar efficieney of one about 30-years old tree earried out an average for T. x europea and T. lomentosa a little bit over 1000 g, T. platyphyllos, T. cordata and T. mongo/ica about 1500 g, T. japonica, T. insularis, T. x zamoyskiana and T. hybrida lalmost 2000 g, T. x euchlora and T. hybrida ITTabout 3000 g, and T. x moltkei 6000 g. The sugar effieieney per one tree of T. platyphyllos, T. x moltkei and T. hybrida T showed the least diverse from year by year and T. x zamoyskiana, T. mongolica and T. cordata the greatest. Remaining species and hybrids (T. x europea, T. hybrida TTl, T. x euchlora, T. tomentosa and T. insu/aris) were average variable on that seore. The five speeies (T. platyphyllos, T. cordata, T. mongolica, T. japonica and T. insulariss and also 5 hybrids (T. x moltkei, T. x euchlora; T. hyhrida I, łłł and T. x zamoyskianai from investigated lime-trees ean be suitable to vegetative reproducing tor 289

12 beekeeping aims. This set assures continuity of bee tlow from about half of June to the end of July. T. tomentosa should not be taken into consideration because the nectar is hannful for bees, T. x europea on account of greater environment requirements, and T. americana (not taken to investigations) on account ofpoor blooming and drying out ofbranches. Keywords: lime-tree, blooming, nectar secretion, sugar efficiency. 290