IJer z y M a r c i n k o w s kil, Helena R)'bak-Chmielewska, Teresa Szczęsna, Urszula Staszewska

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XLII, Nr I 1998 PRZYCZYNEK DO POZNANIA POCHODZENIA ENZYMÓW W MIODZIE Bolesław Jabłoński, Zbigniew Koltowski, IJer z y M a r c i n k o w s kil, Helena R)'bak-Chmielewska, Teresa Szczęsna, Urszula Staszewska Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa, ul. Kazimierska 2, PULA WY *Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, Radzików klwarszawy, BŁONIE Streszczenie Podczas badań pszczelarskiej wartości ślazówki turyngskiej (Lavatera thuryngiaca L.), pozyskiwano z niej czysty jednogatunkowy miód. Wykorzystywano do tego duże siatkowe izolatory i małe rodzinki pszczele. Świeżo wybrany z plastra miód ślazówkowy był przezroczysty, po skrystalizowaniu biały, z lekko kremowym odcieniem. Charakteryzował się przyjemnym aromatem i wyśmienitym smakiem. Gdy w ulikach doświadczalnych nie było czerwiu (matka zamknięta w klateczce) nie zawierał on enzymów inwertazy i diastazy. Przy obecności czerwiu w rodzinkach (po poddaniu larw do komórek plastra) pojawiała się w miodzie diastaza. Zatem enzym ten w miodzie nie mógł pochodzić od pszczół lotnych, zbieraczek, lecz od pszczół ulowych, karmicielek, tj. osobników zjadających dużo pyłku. Słowa kluczowe: ślazówka turyngska, miód ślazówkowy, enzymy w miodzie, diastaza. WPROWADZENIE Enzymy w miodzie pszczelim występują w ilościach minimalnych, ale są bardzo ważnym jego składnikiem, ponieważ decydują o procesach dojrzewania i aktywności biologicznej tego produktu. Pochodzą one głównie z gruczołów ślinowych pszczół, a w niewielkim stopniu także z nektaru, spadzi i pyłku kwiatowego (C u rył o i Z a I e w s k i 1957, R Y c h I i k i Fedorowska 1960, Hadorn i Zilrcher 1973). Niewłaściwe obchodzenie się z miodem, przede wszystkim podgrzewanie go do temperatury powyżej 50 C, prowadzi do zniszczenia enzymów i obniża jego wartość jako produktu naturalnego (R y b a k i A c h r e m o w i c z 1986). Zgodnie z Polską Normą na Miód Pszczeli (1988), przy charakterystyce chemicznej miodów podaje się ich aktywność enzymatyczną, którą wyraża się liczbą inwertazową (L.l.) oraz liczbą diastazową (L.D.). Wartość.Lf." dla 199

2 różnych polskich miodów mieści się w granicach (średnio 18-36), a wartość "L. D." w granicach (średnio 30-59). W trakcie prowadzonych badań przydatności ślazówki turyngskiej (Lavatera thuryngiaca L.) jako rośliny pastewnej, przemysłowej i miododajnej (S t a s z e w s k a 1997) stwierdzono, że czysty miód ślazówkowy nie wykazuje żadnej aktywności enzymatycznej. Fakt ten starano się wyjaśnić doświadczalnie, a uzyskane wyniki są przedmiotem rozważań niniejszego doniesienia. METODYKA Czysty miód ślazówkowy pozyskiwano od pszczół w latach metodą A. i Z. D e m i a n o w i c z ó w (1957). Sprowadza się ona do tego, że roślinę miododajną w początku kwitnienia okrywa się siatkowym izolatorem wielkości mniej więcej 6 x 6 x 2 m. Pod izolator wstawia się normalną rodzinę pszczelą, z której pszczoły mogą latać tylko na zewnątrz izolatora. Rodzina ta służy jako swego rodzaju termostat dla małej rodzinki doświadczalnej (złożonej z kilkuset pszczół), osadzonej w uliku weselnym Zandera, z matką zamkniętą w klateczce. Pszczoły z tej rodzinki mogą latać tylko wewnątrz izolatora i zbierać czysty miód jednogatunkowy z określonej rośliny. Aktywność enzymatyczną pozyskiwanego miodu ślazówkowego oznaczano w Zakładzie Produktów Pszczelich Oddziału Pszczelnictwa ISK w Puławach. Aktywność o-amylazy (tzw. liczbę diastazową) oznaczano wg Recommended European Regional Standard for Honey (1970). Aktywność inwertazową oznaczano polarymetrycznie wg H a d o r n a i Z li r c h e r a (1966). PRZEBIEG BADAŃ I WYNIKI Okres kwitnienia ślazówki turyngskiej trwał w Puławach od końca czerwca do początków sierpnia. Głównej masy pożytku nektarowego dostarczała ona pszczołom w lipcu. Pogoda w tym miesiącu 1995 r. była ciepła, słoneczna i sucha, zaś w latach 1996 i średnio ciepła, mało słoneczna i wilgotna, zwłaszcza w roku Wielkość dostarczanego pszczołom przez ślazówkę pożytku nektarowego (w przeliczeniu na suchą masę cukrów) w kolejnych latach badań wynosiła 101, 190 i 118 kg z 1 ha. Jeden kwiat wydzielał w ciągu swego życia (trwającego średnio około 2 doby) 3-4 mg cukrów. Pszczoły miodne chętnie odwiedzały kwiaty ślazówki dla zbioru nektaru. Pyłku tej rośliny pszczoły nie zbierały, prawdopodobnie z powodu zbyt 200

3 dutych rozmiarów jego ziaren utrudniających formowanie obnóży. Podczas oblotu kwiatów zbieraczki były całe tym pyłkiem obsypane, a przy powrocie do ula gubiły go, co było widoczne na liściach ślazówki zwłaszcza przed ulem, na desce wylotowej oraz na dennicy wewnątrz ulika. Uzyskany w 1995 roku miód ślazówkowy zaraz po odebraniu z plastra okazał się (zgodnie z tym co podaje G l u c h o v 1950) przezroczysty, bezbarwny. Krystalizował szybko (już po trzech tygodniach), drobnoziamiście, przybierając barwę białą z lekko kremowym odcieniem. Charakteryzował się niezwykle przyjemnym aromatem i wyśmienitym smakiem. W wyniku analizy pyłkowej stwierdzono zaprószenie przekraczające 200 ziaren pyłku ślazówki w I g miodu. Natomiast analiza chemiczna wykazała całkowity brak aktywności enzymatycznej tego miodu (tab. l). Tabela Aktywność enzymatyczna miodu ślazówkowego w zależności od dostępu pszczół do pyłku z innych roślin oraz od obecności czerwiu (larw) w ulu. Enzyme activity of Lavatera honey according to honeybees access to pollen from other plants and presence of honeybee brood in hive. liczba ziaren pyłku w Aktywność.,.. '#. 1 g miodu enzymatyczna miodu ::o ~ 05 Number ot pollen Enzyme activity 01 "8 ~ ~ grain per 1 g ot honey honey Rok Kombinacja 'E c: o.,.. E.c o badań doświadczenia g'c: 0a; c: 0-.c.5 Year 01 Combination ot <> Q) -=!' ::o <> innych CI> c: study experiment U. l.o. ~~ ~~~ ślazówki roślin 0_ Oa>.o Invertase Diastase Q.o t: ON ::o Lavatera other.c::; "'O oc CI> number number ~o~ plants ;g~ ~Eo Ślazówka czysta 1995 Lavatera plants ,3 841 O O O onły 1996 Ślazówka t pyłek Lavatera + pollen O O O trom other olants Ślazówka t larwy Lavatera ,7 25 O O 19,2 honeybee brood Ślazówka + pyłek t larwy Lavatera + pollen 1997 t honeybee brood , O 12,4 Ślazówka t larwy Lavatera t , O 8,2 honevbee brood 201

4 Początkowo przypuszczano, że powodem braku enzymów w miodzie mógł być brak atrakcyjnego dla pszczół pyłku. Aby się o tym upewnić, postanowiono w roku następnym ustawić na polu ślazówki dwa identyczne izolatory i w jednym z nich udostępnić pszczołom pyłek z zewnątrz. Podawany na szalce Petri'ego pyłek ze zmielonych obnóży był chętnie przez pszczoły pobierany, znoszony do ulika i składany w komórkach plastra. W drugim izolatorze, gdzie pyłku nie podawano, praca pszczół na kwiatach była o wiele słabsza niż w pierwszym. W celu uaktywnienia zbieraczek zdecydowano się poddać do plastra kilkanaście larw pszczelich, wziętych z dużej rodziny poza doświadczeniem. Zabieg ten tak dalece zmobilizował pszczoły do pracy, że niektóre poczęły formować obnóża z nieatrakcyjnego dla nich pyłku ślazówkowego, znosić je do ulika i nawet składać w komórkach plastra. Obnóża śłazówkowe miały barwę białą, były luźne i nieforemne. Wyniki analizy chemicznej i pyłkowej pozyskanego w 1996 r. miodu okazały się przeciwne do spodziewanych. Tam gdzie podawano pszczołom pyłek z obnóży różnych roślin, nie stwierdzono jego obecności w miodzie i miód ten wykazał też zerową aktywność enzymatyczną. Natomiast miód spod drugiego izolatora, gdzie dwukrotnie w czasie kwitnienia ślazówki poddano po kilkanaście larw pszczelich do komórek plastra, wykazał większe zaprószenie pyłkiem ślazówki niż miód spod izolatora pierwszego oraz obecność enzymu diastazy - L.D. = 19,2. Takie wartości L.D. wykazują miody rzepakowe i robiniowe (akacjowe). Normalnie diastazie towarzyszy inwertaza, lecz tu nie udało się jej wykryć. Stwierdzona w miodzie diastaza mogła więc pochodzić tylko od pszczół karmicielek, tj. osobników zjadających dużo pyłku. W celu sprawdzenia powyższego wniosku zdecydowano się powtórzyć doświadczenie w roku Zmodyfikowano je o tyle tylko, że larwy pszczele poddawano obu rodzinkom, tj. podkarmianej pyłkiem i nie podkarmianej. Pyłek ze zmielonych obnóży podawano pszczołom początkowo na szalce Petri'ego, podobnie jak w roku Kiedy się okazało, że z powodu częstych opadów deszczu nie mogą one z tak podawanego pyłku korzystać, zdecydowano się wsypywać całe obnóża wprost do komórek plastra w uliku. Było to bardzo skuteczne, bowiem pszczoły natychmiast chwytały obnóża w szczęki i składały je do innych komórek, gdzie też konserwowały jako pierzgę. Larwy poddawano w tym roku trzykrotnie. Po pierwszym poddaniu zostały one w ciągu doby w obu rodzinach zjedzone. Powodem tego był zapewne brak pyłku, gdyż deszcz nie pozwolił pobierać go pszczołom zarówno z szalki Petri' ego, jak i z kwiatów ślazówki. Z drugiej i trzeciej porcji poddanych larw pszczoły w rodzince podkarmianej obnóżami pyłkowymi wychowały czerw, a w rodzince nie podkarmianej - czerwiu nie wychowały. 202

5 Powodem tego była zapewne zła pogoda, utrudniająca pszczołom (w odróżnieniu do roku poprzedniego) zbiór pyłku z kwiatów ślazówki. Obecność diastazy udało się jednak stwierdzić w miodzie z obu rodzinek doświadczalnych (inwertazy nie stwierdzono). Rodzinka nie podkarmiana pyłkiem z zewnątrz nie wychowywała wprawdzie czerwiu, ale widocznie sama obecność w niej przez pewien czas poddawanych larw zmuszała pszczoły do spożywania pyłku i produkcji enzymów. Występująca w miodzie diastaza nie mogła pochodzić z pyłku, gdyż zaprószenie nim miodu wynosiło zaledwie 3% tego, jakie stwierdzono w roku 1995, kiedy enzymu tego nie wykryto. Trudno wytłumaczyć dlaczego obok diastazy nie udało się wykryć inwertazy, która normalnie we wszystkich miodach wielokwiatowych i spadziowych występuje. WNIOSKI Enzymy w miodzie (diastaza i zapewne także inwertaza oraz inne) pochodzą od pszczół ulowych zjadających dużo pyłku, przede wszystkim karmicielek. Ilości enzymów pochodzące ewentualnie od pszczół zbieraczek są znikome i trudne do wykrycia, podobnie jak ilości wnoszone do miodu z zaprószającym go pyłkiem. Przy obecności czerwiu w ulu pszczoły mogą zbierać i zjadać pyłek nawet mało dla nich atrakcyjny, nie zbierany przez nie w warunkach normalnych. W warunkach swobodnego lotu pszczół na różne rośliny nektarodajne i pyłkodajne, gatunki dostarczające wyłącznie nektaru nie powinny wywierać ujemnego wpływu na poziom enzymów w miodzie. Przynoszony do ula przez pszczoły pyłek różnych roślin, z których nie zbierają one nektaru, może nie zaprószać miodu, jeżeli nie jest przez nie zjadany, lecz tylko magazynowany. LITERATURA c u rył oj., Z a I e w s k i W. (I ) - Skład miodu pszczelego. Pszczeln. Zesz. Nauk., 1(1): D e m i a n o w i c z Z., D e m i a n o w i c z A. ( ) - Nowe podstawy analizy pyłkowej miodów. Pszczeln. Zesz. Nauk., 1(2): G l u c h o v M. M. (l 95 O) - Vaźnejśije miodonosnyje rastienija i sposoby ich razviedenija. Gos. Inst. Sielskochoz. Lit., Moskva. H a d o r n H.. Z li r c h e r K. ( ) - Eine verbesserte polarimetrische Metode zur Sacharasezahl-Bestimmung in Honig. Dl. Lebensm. Rundschau 7:

6 H a d o r n H., Z Or c h e r K. ( ) - Erfahrurgen mit einer neuen kinetischen Metode zur Bestimmung der Diastasenzahl in Honig. Apidologie, 4( I): Polski Komitet Normalizacji Miar i Jakości (1994)- Polska Norma - Miód Pszczeli. Wydawnictwa Normalizacyjne "ALFA", Warszawa. Recommended European Regional Standard for Honey (1970) - Bee World 51(2): R y b a k H., A c h r e m o w i c z B. ( ) - Zmiany w składzie chemicznym miodów naturalnych i zafałszowanych zinwertowanąprzez pszczoły sacharozą zachodzące podczas przechowywania. Pszczeln. Zesz. Nauk; 30: R y c h l ikm., F e d o r o w s k a Z. (1 9 6 O ) - Badania nad inwertazą miodową. Cz.l, Modyfikacja metody oznaczania inwertazy miodowej. Rocznik PZH, 11(5): S t a s z e w s k a U. (l ) - Właściwości botaniczno-rolnicze i przydatność gospodarcza ślazówki. (Sprawozdanie końcowe - GRANT - KBN). THE CONTRIBUTION TO KNOWLEDGE ON ORIGIN OF ENZYMES IN HONEY Bolesław Jabłoński, Zbigniew Koltowski, IJ e r z y M a r c i n k o w s kil, Helena Rybak-Chmielewska, Teresa Szczęsna, Urszula Staszewska Summary The clean congeneric honey was collected from Lavatera thuryngiaca L. during investigation on beekeeping value of this plant. The isolators from plastic net and smali honeybee colonies wece applied. The Lavatera thuryngiaca L. honeyjust after centrifugation was quite transparent. After very fast crystallize his smali crystals took the white color with a little yellow tint. The honey characterized a very nice smell and elegantly taste. The honey had no enzyrnes activity when it was produced by honeybee colonies without brood, where queen was caged. Only with present of honeybee brood (the larva's were pul directly into the comb celis), the diastase appears in honey. So, this enzyme origin not from tlying honeybees (foragers), but from nurse honeybees, staying in hive and eating a lot of pollen. Ke,ywords: Lavatera thuryngiaca L., lavatera-honey, enzymes in honey, diastase. 204