WARTOŚC PSZCZELARSKA, ZAPYLANIE I PLONOWANIE NISKOERUKOWYCH ODMIAN RZEPAKU OZIMEGO

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXIX 1985 WARTOŚC PSZCZELARSKA, ZAPYLANIE I PLONOWANIE NISKOERUKOWYCH ODMIAN RZEPAKU OZIMEGO B o l e s ł a w J a b ł o ń s k i, J a d w i g a S k o w r o n e k Oddział Pszczelnictwa ISK w Puławach Kazimiera Szklanowska Zakład Botaniki Akademii Rolniczej w Lublinie WSTĘP Rzepak ozimy (Brassica napus L. ssp. oieifera Sink. f. biennis) jest w Polsce najważniejszą rośliną oleistą. Jest on również jedną z ważniejszych roślin miododajnych, dostarczających miodu towarowego. Pszczoły zbierające z rzepaku nektar i pyłek przyczyniają się, jak dowiedziono w licznych pracach naukowych (m.in. M e y e r h o f f 1954, K o u t e n- sky 1959, Pritsch 1965, Vesely 1962, Nowakowski 1965, D e m i a n o w i c z 1968, F r e e 1978, P o n o m a ri e w a 1973, M c G r e g o r 1976, B a r b i er 1979, K u b i s o v a i inni 1980, Woź n i- c a 1982, K a m l e r (1983), do zwiększenia plonów nasion, gdyż roślina ta nie jest w wystarczającym stopniu samopylna. Według różnych autorów (m.in. B a u r a 1942, M i n k i e w i c z a i B o r o w s k i ej 1952, A n d e r s o n a i O l s o n a 1961, G o t e s a i O c ker d o n a cyt. za M a c k i e w i c z e m i in. 1979) rzepak w warunkach polowych jest w 66-80% samopłodny. Oznacza to, że wysokie 100% plony nasion można uzyskiwać dopiero po dobrym krzyżowym zapyleniu kwiatów, którego są w stanie dokonać tylko owady. Nawet niektóre nowe wysoce samopłodne odmiany wymagają zapylania przez owady (E i s i k o v i t c h 1981). Wiatr poruszający roślinami pomaga głównie w dostawaniu się pyłku z pylników na znamię własnego słupka, a więc przyczynia się do samozapylenia. Stwierdzono (M e s q u i d a i R e n a r d 1982), że przy suchej pogodzie porywa on ziarna pyłku i przenosi na odległość nawet kilkudziesięciu metrów, ale skuteczność zapylania rzepaku odmiany Primor przez wiatr określono tylko na kilka do kilkunastu procent. Zapylanie przez owady będzie tym bardziej niezbędne dla przyszłych heterozyjnych odmian rzepaku, nad którymi nauka obecnie pracuje (m.in. M a c k i e w i c z i inni 1979). Ostatnio du~m osiągnięciem hodowców jest wyselekcjonowanie odmian dających olej o lepszym jakościowo składzie kwasów tłuszczowych oraz śrutę poekstrakcyjną o wysokich walo

2 rach paszowych (F a b r y i inni 1974). Wprowadzane obecnie do uprawy niskoerukowe (o niskiej zawartości kwasu erukowego woleju) odmiany rzepaku, nie są według relacji pszczelarzy tak chętnie oblatywane przez pszczoły, jak odmiany wysokoerukowe. Wielu rolników praktyków, nie chcąc mieć do czynienia z problemami zatruć pszczół, jakie zdarzają się przy nieścisłym przestrzeganiu przepisów walki ze słodyszkiem rzepakowcem, chętnie uważa, że zwłaszcza nowe odmiany rzepaku są w wystarczającym stopniu samopylne i nie wymagają zapylania przez owady. Celem niniejszej pracy było przede wszystkim określenie wartości pszczelarskiej kilku ważniejszych niskoerukowych odmian rzepaku oraz wykazanie w praktyce rolniczej potrzeby zapylania tej rośliny przez pszczoły. MATERIAŁ I METODA Do badań wzięto cztery niskoerukowe odmiany rzepaku (polską - Janpol, szwedzką - Brink, zachodnio niemiecką - Quinta i francuską Primor) oraz dwie nasze wysokoerukowe (Górczański i Skrzeszowicki) jako standardowe. Nasiona otrzymywano z Centralnego Ośrodka Badania Odmian Roślin Uprawnych w Słupi Wielkiej. Badania przeprowadzono na glebie bielicowej lekkiej kl. IV, w Pszczelniczym Zakładzie Doświadczalnym OPISK w Puławach, w latach Bezpośrednim przedplonem dla rzepaku w pierwszym i drugim roku była facelia przyorana po przekwitnieniu na zielony nawóz, w trzecim roku koniczyna czerwona. Nawożenie stosowano tylko mineralne, dając przedsiewnie na 1 ha około 160 kg potasu (K 2 0) w postaci soli potasowej, 150 kg fosforu (P 2 0s) w postaci superfosfatu i 40 kg azotu (N) w postaci mocznika. Resztę azotu stosowano pogłównie w dwu dawkach - pierwszą (60 kg N na 1 ha w postaci mocznika) wcześnie wiosną, drugą zaś (60 kg na 1 ha w postaci saletry amonowej) w 15 dni po pierwszej. Doświadczenia zakładano metodą bloków losowanych w 4 powtórzeniach. Podstawowe poletko miało 10 m długości i 2 m szerokości. Wysiewano na nim 5 rzędów rzepaku w odstępach co 40 cm. Odległość między skrajnymi rzędami sąsiadujących ze sobą poletek wynosiła 80 cm, gdyż chodziło o umożliwienie swobodnego poruszania się w trakcie obserwacji owadów podczas kwitnienia rzepaku. Siew wykonywano siewnikiem jednorzędowym, w pierwszym roku 2.IX, w drugim - 28.VIII, w trzecim - l.ix, stosując 10 kg nasion w przeliczeniu na 1 ha. Prace pielęgnacyjne sprowadzały się do dwukrotnego planetowania ręcznego jesienią i dwukrotnego wiosną. Zadnych środków owadobójczych nie stosowano. Słodyszka zwalczarfo przy pomocy starego typu poławiacza lepowego, w którym jako lepu używano wazeliny technicznej. W okresie kwitnienia rzepaku badano sezonową dynamikę jego roz- 340

3 kwitania, obrywając codziennie wieczorem na wyznaczonym dla-każdej odmiany jednometrowym odcinku rządka płatki wszystkim nowo rozkwitłym kwiatom. W. ciągu trzech dni pogodnych okresu pełni kwitnienia każdego roku obrywano płatki rozkwitającym kwiatom co godzinę, aby określić dzienną dynamikę rozkwitu rzepaku. W celu możliwie dokładnego zbadania intensywności oblotu badanych odmian rzepaku przez owady zapylające, na wyznaczonych pasach poletek obserwowano przez cały okres kwitnienia, codziennie w godzinnych odstępach czasu wszystkie pracujące pszczoły miodne, trzmiele, pszczoły samotnice oraz muchówki. Przez okres pełni kwitnienia codziennie pobierano pipetami po jednej próbie nektaru z 10 kwiatów każdego poletka. Wybierano do tego kwiaty z całą porcją nagromadzonego nektaru (J a b ł o ń s k i, S z k l a- n o w s k a 1979). We wcześniejszych wstępnych badaniach ustalono, że trzeba w tym celu stosować 2-dniowy okres izolowania roślin od dostępu pszczół. Izolowania dokonywano woreczkami z przezroczystej gazy stylonowej. Do badań nie brano kwiatów, w których były larwy słodyszka, gdyż te zmniejszały ilości wydzielanego nektaru. Procentową zawartość cukrów w nektarze oznaczano na refraktometrze Abbe'go. Dla sprawdzenia stopnia zawiązywania łuszczyn i nasion przez badane odmiany rzepaku bez dostępu owadów zapylających, ustawiono na okres kwitnienia na końcach poletek izolatory, o wymiarach 3 m X 3 m X X 2 m, obciągnięte przewiewną siatką plastykową o oczkach 2 X 2 mm. Na krótko przed zbiorem rzepaku pobierano z każdego poletka (oddzielnie z części swobodnie dostępnej dla owadów zapylających i oddzielnie z części izolowanej) próby roślin z 2,5 m długości rządka, co odpowiadało 1 m". Następnie rośliny te liczono, mierzono ich wysokość, ustalano na nich liczbę rozgałęzień oraz liczbę łuszczyn z nasionami i bez nasion. Ponadto liczono szypułki po kwiatach, które nie wydały łuszczyn, co umożliwiło określenie sumy kwiatów na roślinie i na 1 m", W dalszym ciągu w 300 losowo branych z każdego poletka łuszczynach określano liczbę nasion. Z chwilą osiągnięcia dojrzałości zbiorczej rzepak koszono, a po doschnięciu młócono w polu na płachcie. Po oczyszczeniu nasiona ważono, a następnie określano masę ich 1000 sztuk. Zebrane wyniki opracowano statystycznie metodą analizy wariancji R. A. Fishera. Do porównania średnich użyto testu Duncana przy poziomie wiarygodności a - 0,05. WYNIKI OGOLNY PRZEBIEG DOŚWIADCZEŃ W sezonach 1980/81 i 1982/83 rzepak miał na ogół niezłe warunki meteorologiczne dla wegetacji i zimowania. Październik 1980, był bardzo bogaty w opady, zaś listopad chłodny (tab. 1), sprzyjający dobremu za- 341

4 hartowaniu się roślin na zimę, która w styczniu była bardziej mroźna niż zwykle. Cieplejszy natomiast luty oraz marzec z bogatymi opadami pozwoliły roślinom rzepaku dobrze wyjść z okresu zimy w 1981 r. Niższa temperatura w kwietniu zadecydowała o tym, że kwitnienie rozpoczęło się dopiero w początku drugiej dekady maja. Tabela l Niektóre dane meteorologiczne z okresu wegetacji i zimowania rzepaku ozimego w latach (dane ze Stacji Meteorologicznej w Puławach) Some meteorological data on vegetations and wintering period of winter rape in the years (data from Meteoeological Station in Puławy) Okres Miesiące Months Period 9 I 10 I 11 I 12 I l Srednia dzienna temperatura - Averagę daily temperatur 1980/81 12,7 8,6 1,7-1,8-3,9-1,1 4,0 6,0 14,3 17,5 1881/82 14,0 9,2 3,1 2,8-3,8-2,9 3,2 5,7 14,8 16,3 1982/83 15,7 8,9 4,8-2,1 2,7-2,2 4,1 10,5 16,4 17,4 x 13,4 8,2 3,4-1,4-3,3-2,5 1,3 7,8 13,2 17,2 Suma opadów w mm - Rainfall in mm 1980/ / / x Suma godzin usłonecznienia - Time of insolation in hours 1980/ / / x x - Srednie wieloletnie - Averaga from many years W końcu lata i jesienią 1982 r. było sucho, co zadecydowało o stosunkowo słabych i nierównych wschodach roślin. Mimo to zimę 1982/83 rośliny rzepaku przetrwały dobrze, gdyż była ona łagodna (średnia temperatura w styczniu wynosiła +2,7 ). Dzięki również ciepłej wiośnie rzepak w 1983 r. zakwitł już w końcu kwietnia. W okresie wykształcania się i dojrzewania nasion rzepaku pogoda w obu latach (1981 i 1983) była sprzyjająca. W roku 1982 większość plantacji rzepaku w Polsce wymarzło, choć stan roślin przed zimą był bardzo dobry. Ten sam los spotkał doświadczenie w Puławach. Przyczyniły się do tego nie tyle niższe od przeciętnych temperatury w styczniu i lutym, co słoneczna i sucha pogoda w marcu. 342

5 Należy dodać, że w okresie dojrzewania rzepaku dużo wysiłku kosztowała ochrona doświadczenia przed ptakami, jak makolągwy (Cardualis.chloris) i dzwońce (Cardualis cannabina), które natarczywie łuskały nasiona. KWITNIENIE RZEPAKU Ogólnie biorąc kwitnienie rzepaku w roku 1981 trwało blisko 3 tygodnie, a 1983 nieco dłużej niż 3 tygodnie (ryc. 1). Zadecydowały o tym nie tylko warunki pogody, ale i stan porostu, który w drugim roku był rzadszy i mniej wyrównany, przez co przedłużyło się kwitnienie roślin. Wśród badanych odmian Brink wyróżniał się o 1-2 dni wcześniejszym zakwitaniem, Janpol zaś (w 1981 r.) o tyleż późniejszym, w porównaniu z resztą odmian. Brink też kończył kwitnienie o 1-2 dni wcześniej od innych odmian. Odmiana I I Maj-Mai Cultivar I III I II I II I III I a b Górczuńskl , Skrzeszowieki Brink Janpol Primor ~- Ouinła , Ryc. 1. Pora kwitnienia badanych odmian rzepaku w latach 1981 (a) i 1983 (b) w Puławach Flowering time of investigated cultivars of winter rape in years 1981 (a) and 1983 (b) in Puławy Pod względem dziennej dynamiki rozkwitania kwiatów badane odmiany niskoerukowe rzepaku niczym się nie różniły od wysokoerukowych, dlatego ryc. 2 wykonano na podstawie średnich dla wszystkich odmian. Kwiaty rzepaku rozkwitają od około godz. 6 rano do 18 po południu. Najintensywniej proces rozkwitania zachodzi między godziną 7 a 8, kiedy rozkwita blisko 20% całodziennej porcji kwiatów. Od godz. 8 do 18 następuje stopniowy spadek procesu rozkwitania kwiatów. Sezonowa dynamika rozkwitania łanu rzepaku zależy zawsze w dużym stopniu od warunków pogody w okresie kwitnienia. Spadki temperatury i towarzyszące temu opady deszczu hamują zawsze proces roz- 343

6 T a.b e-l.a 2 Sezonowa dynamika rozkwitania, nektarowania i oblotu rzepaku, przez pszczoły - dane z roku 1981 Sesonal dynamics of flowering, nectar secretion and bee Ioraging on winter rape - data from year 1981 Temperatura Liczba Poludniopowietrza kwiatów cukrów Wydaj- Ilość we zagęoc rozkw. % cuk- Wydajz 10 szczenie w ność ność Opad rów w pszczół Temperaturę na 1m 2 kwiatów cukrów ' pyłku "Data mm nektarze w łys./ha of" air in Number w'mg kg/ha kg/ha Datum Rain- Sugars of'star- Amount ' Density of oc Yeld of Pollen fals in' bees durinectar ng midday ting to of sugar sugar yeld mm bloom from 10 in in flowers % Tłowers hours in' kg/ha kg/ha.,min. max. on 1m 2 in mg thaus and/ha ł li,v ,1 0,1 1, ,2 0,1 3, ,4 0,4 10, ,7 0,7 20, ,4 1,1 28, ,0 2,3 2,2 39, ,4 4, l ,3 6,3 5,3 33, ,0 5,4 5,5 11, ,7 4,6 6,7 24,L ,2 5,4 6,7 31, ,9 9,0 8,1 34, l ,8 8,8 7,9 36, ,2 7,5 7,4 31, ,0 6,0 6,9 41, ,3 6,5 35, ,4 2,7 5,0 9, ,4 1,1 2,4 4, ,1 0,5 0,6 O.C ,7 1,2 4, ,4 0,7 1,4 I,VI ,2 0,5 0,5 :E ,1 80,4 x ,2 1<:-;,; icania, co uwidoczniło się również u rzepaku w roku 1983 tab. 2. (W tabeli 2 podano wartości średnie ze wszystkich odmian, bowiem ma ona charakteryzować rzepak ogólnie). Przeciętna liczba kwiatów rozkwitających na 1 m 2 w okresie pełni kwitnienia sięgała 1000 lub nawct przekraczała tę wartość. Ogólna liczba kwiatów wytwarzana na 1 m", będąca miarą obfitości kwitnienia roślin, wynosiła dla badanych rzepaków, przeciętnie w 1981 r, 344 I I

7 Ciąg dalszy tabeli 2 - dane z roku 1983 The continuation of table 2 - data from year 1983 Tabela 2a I IV 1.V O ,3 6,2 6,4 8,9 13,1 5,2 7, ,7 6,1 9,6 8,0 8,2 4, ,0 0, ,5 1,3 1, ,2 5,4 1,6 4,0 10,0 15,3 10,0 11,2 9, ,6 2,1 1,3 0,7 0,1 0,6 0, ,2 2,9 3,3 2,3 3,3 3,7 5,9 16,5 10,6 16,7 13,2 14,0 14,3 14,0 8,0 4,2 2,7 1,5 1,4 1,2 0,5 1,8 6,0 0,0 8,5 12,7 0,0 13,3 20,2 31,1 0,0 0,0 85,3 61,2 66,8 60,2 56,7 54,0 67,0 59,0 31,8 18,0 10,3 10,8 10,7 9,7 x ,6 95,8 143,2 9,4 tys., a w roku ,3 tys. (tab. 3). Nie zależała ona od istotnie zróżni:cowanej liczby roślin na 1 m", która w 1981 r. stanowiła przeciętnie 92, a 1983 r. tylko 42. Przy mniejszym zagęszczeniu rośliny rzepaku wyrosły nieco wyższe i silniej rozgałęzione. Odmiana Brink, która nieco wcześniej zakwitała, osiągała o około 10 cm niższy wzrost. W 1983 r. wytworzyła ona też istotnie mniej kwiatów na 1 m", co trudno jest wytłumaczyć, ponieważ pod względem liczby roślin na 1 m" i ich rozgałęzienia nie różniła się od innych odmian. Mniejsza liczba kwiatów na l m" u odmiany Janpol była spowodowana zbyt małą liczbą roślin na jednostce powierzchni (30 roślin na 1 m), czyli słabym przezimowaniem. NEKTAROWANIE RZEPAKU Przeciętnie jeden kwiat rzepaku wydzielał w ciągu swego życia w 1981 roku 0,725 mg cukrów (tab. 4), przy wahaniach od 0,34 do 0,93 mg (tab, 2:, kolumna 7), a w.1983 r. 0,766 mg przy wahaniach w. ciągu se- 3.45

8 Tabela 3: Wyniki analizy niektórych botaniczno-rolniczych cech badanych odmian rzepaku Some botanical and agrocultural characteristics of winter rape cultivars. Liczba Rok Odmiana roślin na 1 m' Year Cultivar Number of plants per 1 m' 1981 Górczański Skrzeszowicki Brink Janpol Primor Quinta 95 bl 70 a, 119 cb, 102 b, 109 b 3 c 59 al Liczba Liczba Wysokość rozgałęzień na kwiatów na roślin w cm roślinie 1 m' w tys. Height of Number of Number of plants in cm branches per flowers per plant 1 m' in thous. 125 b 124 b 110 a 123 b 122 b 127 b 3,2 a, 4,2 b 3,5 a. 3,1 al 3,0 a, 5,2 c 9,3 a 9,4 a 9,6 a 9,2 a 9,5 a 9,4 a Srednio - Average ,7 9, Górczyński Skrzeszowicki Brink Janpol Primor Quinta 42 b,a l 53 cb, 45 b.a, 30 al 37 a,b, 44 b,a, 136 a.b, 144 b2~3 128 al 135 a.b, 133 a?b, 141 b.a, 5,7a 5,4a 5,9a 5,2a 5,4a 6,1a 13,7 b. 13,6 b, 9,6 a, 10,3 al 12,9 b, 13,6 b, Srednio - Averagę ,6 12,3 Uwaga: Wartości nie różniące się między sobą istotnie oznaczono tymi samymi literami al-~ fabetu. Differences betwen the data in columns marked with the same letter ore not significant (a = 0.05) zonu 0,40-1,31 mg. Koncentracja cukrów w nektarze wahała się w omawianych latach /0 i 19-47%, wynoszące średnio 350J0 w 1981 r. i 280J0 w roku Ilość wydzielanego przez jeden kwiat rzepaku nektaru, zależna od ilości cukrów i stopnia ich rozwodnienia, wynosiła średnio w pierwszym roku 2,09 mg, a w drugim 2,84 mg. Istotne różnice w obfitości nektarowania poszczególnych kwiatów badanych odmian rzepaku wystąpiły tylko w roku 1981, kiedy to populacje niskoerukowe wydzielały średnio około 23 0 /0 mniej cukrów niż. kwiaty standardowych populacji wysokoerukowych. Tendencja taka zaznaczyła się również w roku Różnice na niekorzyść odmian niskoerukowych wynosiły wówczas średnio około 110/0, lecz okazały się nieistotne. Wśród odmian niskoerukowych, Quinta w pierwszym roku wykazała tendencję do nieco lepszego nektarowania o około 13%, w drugim zaś do słabszego o około 80J0. Wydajność cukrów z 1 ha wynosiła przeciętnie w 1981 roku około 70 kg, a w 1982 r. około 95 kg. Proporcje między badanymi grupami odmian układały się dość podobnie jak w przypadku obfitości nektarowania poszczególnych kwiatów. Jeżeli odmiany wysokoerukowe wydały w 346

9 Obfitość nektarowania badanych odmian rzepaku ozimego Nectar secretion of investigated cultivars of winter rape Tabela 4 IloŚĆ nektaru IloŚĆ cukrów Wydajność % cukrów z 10 kwiatów z 10 kwiatów cukrów w nektarze Rok Odmiana w mg w mg w kg/ha Year Percentage Cultivar Amount of Amount of Yeld of of sugar nectar frorn sugar from sugar in nectar 10 flowers in mg 10 flowers in mg in kg/ha Górczański 22,9 b,a, 37,8 b, 8,66 c, 81 b,a, Skrzeszowicki 24,6 b, 34,1 a,b, 8,40 c, 79 b.a, Brink 17.7 a, 36,6 b. 6,47 a,b 62 a,b, 1981 Janpol 20.1 a, b, 32,1 a. 6,46 a. 6Oa. Primor 19,Oa, 32,6 a, 6,20 a, 59 a, Quinta 21,0 a,b, 34,8 b.a, 7,31 a, 69 b.a, Srednio 20,9 34,7 7,25 68 Averagę G6rczański 30,6 c.b. 26,2 a, 8,02 a 109 b 1 a. Skrzeszowicki 28,6 b,c. 28,4 b,a. 8,11 a 110 b,a, Brink 27,S b, 27,3 a.b, 7,50 a 70 a, 1983 Janpol 29,2 b.c, 26,1 a. 7,61 a 78 a. Primor 29,9 c,b. 25,8 a, 7,72 a 100 a.b, Quinta 24,8 a 28,3 b.a, 7,02 a 95 alb, Srednio 28,4 27,0 7,66 94 Averagę 1981 r. około 80 kg cukrów z 1 ha, to odmiany niskoerukowe średnio około 63 kg, czyli około 210f0 mniej. Analogiczne wartości w 1983 r. wynosiły 110 kg i 86 kg, a różnica na niekorzyść odmian niskoerukowych wynosiła średnio 22%. Sezonowy rozkład całej ilości dostarczanych przez kwiaty rzepaku cukrów, przedstawiono w tabeli 2 (kolumna 8). Jak widać, w okresie pełni kwitnienia ilość dostarczanego pszczołom surowca miodowego, w przeliczeniu na suchą masę (cukry), sięgała w 1981 r. 6-9 kg/ha, a w 1983 r kg/ha. WYDAJNOSC PYŁKOWA RZEPAKU U pewnej liczby kwiatów rzepaku zdarzają się pojedyncze pylniki niedorozwinięte, stąd średnio jest ich w kwiecie nieco mniej niż 6 (tab. 5). Przy bezdeszczowej pogodzie pylą zaraz po rozchyleniu się płatków korony. Ilość pyłku produkowana przez pylniki 10 kwiatów wynosiła średnio 8,23 mg podczas cieplejszej i suchszej pogody w okresie kwitnienia rzepaku w 1981 r., a 12,50 mg przy chłodniejszej i wilgotniejszej pogodzie w roku W danym roku poszczególne kwiaty wszystkich badanych odmian rzepaku produkowały podobne ilości pyłku. Wydajność pyłkowa z jednostki powierzchni, która zależy nie tylko od ilości pyłku z poszczególnych kwiatów, ale i od liczby kwiatów, wy- 347

10 Tabela 5> Obfitość pylenia badanych odmian rzepaku ozimego Abundance of polten on investigated cultivars of winter rap e IloŚĆ pyłku Liczba pylników w 10 z 10 kwiatów Wydajność Żywotność pyłku o: w mg pyłkowa w w lo Rok Odmiana kwiatach. Amount of kg/ha Vitality of poll- Year Cultivar Number of antpóllen from Pollen yeld en grains hen~ in 10 f1ow- 10 flowers in in kg/ha in o;;,o ers, mg 1981 Górczański 59,2 7,91 a 74 a, 87 Skrzeszowicki 58,5 8,33a 78 as 93 Brink 59,2 9,01 a 86 b 85 Janpol 59,5 8,08 a 74 a, 90 Primor 59,3 8,11 a 77 a. 92 Quinta 58,5 7,89 a 74 a, 82 Srednio Averagę 59,0 8, G6rczański 58, a iso s, 100 Skrzeszowicki 58,3 11,95 a 163 b, IDO Brink 58,1 12,40 a 117 a, 100 Janpol. 57, a 124 a. 100 Prlmor 58,7 12,26 a 199 c 100 Quinta 57,9 11,58 a 158 b, 100 Srednio Averagę 58,1 12, nosiła w 1981 r. 77 kg/ha, a 1983 r. aż 154 kg/ha. Liczba wytworzonych kwiatów, zadecydowała też o istotnym zróżnicowaniu odmian między sobą. W pierwszym roku niskoerukowa odmiana Brink wyróżniała się wyższą wydajnością pyłkową od pozostałych odmian, zaś w drugim roku odmiana Primor. Quinta w drugim roku dostarczała podobnych ilości pyłku co odmiany wysokoerukowe, a Brink i Janpol nieco mniej. Badane odmiany rzepaku nie wykazały istotnych różnic pod względem" żywotności pyłku, która przy cieplejszej i suchszej pogodzie w 1981 r. wynosiła średnio 88 %, a przy wilgotniejszej w roku całe 100 % Nie ulegała ona też większym zmianom w różnych fazach okresu kwitnienia, chociaż w roku 1981 ostatnie kwiaty produkowały nieco. mniej żywotny pyłek niż kwiaty z okresu pełni kwitnienia (tab. 6). Kwiaty z końcowej fazy kwitnienia, w porównaniu z rozkwitającymi wcześniej, produkowały również mniej pyłku, chociaż miały podobną liczbę pylników. W takiej samej liczbie pylników krótkich pręcików stwierdzono tylko 38,6-58,9 /0 masy pyłku, jaką produkowały pylniki pręcików długich, przy czym różnice te dla kwiatów z końcowej fazy kwitnienia były większe. Pyłek z pylników małych pręcików nie różnił się swą żywotnością od pyłku z pylników pręcików dużych. 348

11 Tabela 6 Obfitość pylenia kwiatów rzepaku w kolejnych fazach okresu kwitnienia roślin Abundance of pollen on wint er rape 'flowers during different phases óf blooming period Rok Year Pyłek z 40 pręcików Ilość pyłku Liczba krótkich w stosunku Faza z 10 kwia- Żywotność pylników do długich kwitnienia tów w mg pyłku w % w kwiecie Pollen from 40 anthers Phase of Number of Amount of Vitality of of short.sramens in flowering pollen from pollen anthers relation to long stamens period 10 flowers grains in in 10 flowers Ol /0 in mg % masy I % żywności % mass ~~ of vitality Pełnia (IB.V) 5,87 9,57 c 93,3 b, Pełnia (24.V) 5,94 8,25 b 88,8 b, Koniec (30.V) 5,90 6,88 a 81,6 a Początek (4.V) 5,79 13,3 b a 48,8 b 100 Pełnia (9.V) 5,90 13,5 b, 99,8 a 58,9 c. 100 Pełnia (14.V) 5,W 12,5 b l 99,8 a 56,9 c, 100 Koniec (19.V) 5,67 8,8 a 100,0 a 38,6 a 100 Ilości produkowanego przez rzepak pyłku w poszczególnych dniach okresu kwitnienia (tab. 2, kolumna 9) układają się wprost proporcjonalnie do liczby rozkwitających kwiatów, ponieważ w zasadzie wszystkie kwiaty kończą pylenie w dniu rozkwitnięcia. Dzienne porcje dostarczanego owadom pyłku w okresie pełni kwitnienia rzepaku wynosiły 5-8 kg/ha w roku 1981, a kg/ha w roku OBLOT RZEPAKU PRZEZ OWADY ZAPYLAJĄCE Wśród owadów zapylających kwiaty rzepaku dominowały pszczoły miodne, które stanowiły 98,53% liczebności całej entomofauny zapylającej w roku 1981 i aż 99,43010 w roku 1983 (tab. 7). Pojedyncze matki trzmieli należały głównie do gatunku B. terestries, B. lucorum, B. lapidarius. B. hortorum i B. hypnorum. Z pszczół samotnic przeważały osobniki z rodzaju Andrena. Przy sprzyjających warunkach pogody, owady zapylające rozpoczynały odwiedzanie kwiatów rzepaku około godz. 7, a kończyły między godz. 18 a 19, przy czym szczyt oblotu obserwowano w godzinach 9-15 (ryc. 2). Rano najpierwsze pojawiały się muchówki, a ostatnimi gośćmi na kwiatach wieczorem były trzmiele. W porównaniu z pszczołą miodną, okres najintensywniejszego odwiedzania rzepaku przez pszczoły samotnice był krótszy, a przez muchy - dłuższy. Zagęszczenie pszczół miodnych (i pozostałych zapylaczy) na plantacji układało się normalnie i proporcjonalnie do ilości oferowanego przez rośliny pożytku nektarowego i pyłkowego (tab. 2, kolumna 10). 349

12 Tabela 7 Skład gatunkowy owadów zapylających rzepak ozimy w Puławach w latach 1981, 1983 Composition of pollinating insects of winter rape in Puławy in years 1981, 1983 Owady zapalające The group of insects Pszczoły miodne - Honey bees Trzmiele - Bumble bees Pszczoły samotnice - Solitary bees Muchy - Flies Rok - Year ,53 99,43 0,05 0,02 0,78 0,30 0,64 0,25 Razem - Total 100,0 100,00 / Godzi ny - Hours c:=:::jl '-'-4 5 Ryc. 2. Dzienna dynamika rozkwitania kwiatów rzepaku oraz oblotu ich przez pszczoły (średnio dla wszystkich odmian w latach 1981, 1983): r - liczba kwiatów rozkwitających w jednogodzinnych odcinkach czasu na jednostce powierzchni, wyrażona w % w stosunku do ogólnej liczby kwiatów rozkwitających w ciągu dnia, 2 - liczba pszczół miodnych obserwowana na poletkach w kolejnych godzinach dnia wyrażona w procentach w stosunku do liczby owadów zaobserwowanych w ciągu całego dnia. Analogicznie: 3 - liczba trzmieli, 4 - liczba pszczół samotnic, 5 - liczba much. Daily dynamics of bloorning and bee foraging of winter rape (average for all cultivars in years 1981, 198a): 1 - num ber of open flowers in one hour intervałs on the plot in '/, to the totał number of opened flowers during the whole day, 2 - the num ber of honey bees foraging on the flowers, obserwed in one hour intervals of the day in % of the total number of honey bees observed during the whole day, Analogical. 3 - num ber of bumble bees, 4 - number of solitery bees, 5 - number of flies. 350

13 Średnie w okresie pełni kwitnienia południowe zagęszczenie pszczół miodnych na 1 ha kwitnącego łanu rzepaku wynosiło tys. w roku 1981 a (85) tys. w roku Te bardzo duże liczby pszczół notowano na poletkach w dniach po deszczu, kiedy wypadało pylenie także kwiatów wcześniej rozkwitłych podczas wilgotnej pogody, przy której nie mogły one pylić, albo w dniach, kiedy warunki pogody ograniczały czas lotu owadów głównie do godzin południowych. Różnice w zagęszczeniu pszczół na poletkach zaznaczyły się również między badanymi odmianami rzepaku w 1983 (tab. 8). Z czterech odmian niskoerukowych, jedna (Quinta) wykazała istotnie wyższe zagęszczenie pszczół, podobne jak obie odmiany wysokoerukowe. Intensywność oblotu rzepaku ozimego przez pszczoły miodne Intensity of bee visitmg on winter rape flowers Tabela 8 Odmiana Cultivar Liczba roboczogodzin pszczelich na 1000 kwiatów Number of so-called honey bee working bours per 1000 flawers Zagęszczenie pszczół* w tys. na l ha Density of honey bees* in thousand per l ha Górczański Skrzeszowicki Brink Janpol Primor Quinta Srednio Averagę 31,6a 39,8 b, 38,2 a 70,1 b, 29,0 a 41,3 b. 30,5 a 81,0 b, 29,6 a 36,7 b.a. 34,3 a 45,1 al 28,0 a 31,9 a,b. 34,3 a 54,5 a, 27,4 a 30,0 al 29,8 a 50,0 a. 27,3 a 40,4 b 3 30,8 a 69,2 b l 28,8 36,7 33,0 61,7 Srednie zagęszczenie pszczół w.godzinach południowych okresu pełni kwitnienia. Average. density of honey bees foraging at noon during fuli flowering period of winter rape. Miarą intensywności oblotu poszczególnych kwiatów przez owady zapylające, czyli miarą atrakcyjności kwiatów dla owadów jest liczba tzw. roboczogodzin pszczelich na 1000 kwiatów. W 1981 r. kwiaty wszystkich badanych odmian rzepaku były jednakowo intensywnie odwiedzane przez pszczoły miodne - na 1000 kwiatów przypadało średnio 28,8 roboczogodzin pszczelich. W roku 1983 kwiaty trzech odmian niskoerukowych, Primor, Janpol i Brink były średnio o 200f0 słabiej odwiedzane przez pszczoły niż kwiaty obu odmian wysokoerukowych i niskoerukowej Quinta. Pszczoła miodna w ciągu minuty odwiedzała średnio 11,3 (± 1,64) kwiatów rzepaku (tzw. tylu dokonywała odwiedzeń). Jeżeli w 1981 r. na 1000 kwiatów przypadało przeciętnie 28,8 roboczogodzin pszczelich, tj. 28,8 godzin pracy jednej pszczoły, czyli 1728 minut, to na jeden kwiat przypadało 1,728 minuty, a zatem jeden kwiat mógł być odwiedzany 351

14 średnio 19,5 razy (1,728X 11,3 = 19,5). Po dokonaniu podobnych obliczeń w 1983 roku wypada, że jeden kwiat rzepaku, przy 36,7 roboczogodzinach pszczelich na 1000 kwiatów mógł być odwiedzany średnio 24,9 razy. Intensywniejsze odwiedzanie kwiatów rzepaku przez pszczoły w 1983 r. jest uzasadnione tym, że dostarczały one owadom nieco więcej nektaru i pyłku niż w roku PLONOWANIE RZEPAKU Plonowanie przy swobodnym dostępie owadów zapylających. Procent wykształconych łuszczyn rzepaku w stosunku do liczby kwiatów wynosił przeciętnie w obu latach około 60 (tab. 9). Wśród badanych odmian Skrzeszowicki, Brink, Quinta i także Primor wyróżniały się wyższym stopniem wykształcenia łuszczyn z wytworzonych kwiatów - powyżej 60%, zaś Janpol i Górczański niższym - poniżej 60%. Różnice te w roku 1983 udowodniono statystycznie. Do kwiatów, które nie wydały łuszczyn zaliczono ostatnie kwiaty na szczytach pędów oraz pąki zniszczone przez słodyszka w niższych partiach kwiatostanów. Nie rozróżniano niestety tych dwu grup kwiatów, nie można więc określić ściśle szkód wyrządzonych przez słodyszka, ale szacować je można na 15-20"0. Tabela 9 Plonowanie rzepaku ozimego przy swobodnym dostępie owadów zapylających Yeld of seed of winter rape with free access of pollinating insects Rok Year Odmiana Cultivar Liczba łuszczyn ze 100 kwiatów Number of pods from 100 f10wers Liczba nasion w łuszczynie Number of in the pod Masa 1000 nasion w g Weight of 1000 seeds in g Plon nasion wkgzlha Yeld of seed inkgfha Górczyński 55.7 a 20.6 a 5,32 c, 34.2 a Skrzeszowieki 63,3 a 18.0a 5.00 b 29,8 a Brink 70.1 a 18,3a 4,62 al 29,9 a 1981 Janpol 55,4a 19,2 a 4.71 al 28.9a Primor 65,3 a 19,8 a 4.70 al 31,5 a Quinta 62,4 a 19.1 a 5,40 C 2 32,5 a Srednio 62,0 19, ,1 Averagę Górczański 52,Oa.b. 19,0 a 5.39 a 29.6a.b, Skrzeszowicki 71,2 c 17.7 a 5,21 a 31,8 b.a, Brink 62.0 b a 5.32 a 25.8 a Janpol 49,1 a' 19,0 a 4.91 a 24,7a. Primor 56.9 b.a, 19,4 a 4.80 a 27,7 alb. Quinta 61,3 b, 17.1 a 514a 32,2 h.al Srednio ,13 28,6 Averagę 352

15 Liczba nasion w łuszczynie wynosiła w obu latach przeciętnie 19 i nie wykazywała także większych różnic między odmianami. Dość podobnie też kształtowała się masa 1000 nasion, dla której to cechy tylko w roku 1981 udowodniono istotne różnice między odmianami. Wtedy niskoerukowe odmiany Brink, Janpol i Primor wykształciły nieco drobniejsze nasiona niż Quinta oraz obie odmiany wysokoerukowe. Przeciętny plon nasion w omawianych doświadczeniach rzepakowych wynosił 31,1 q z 1 ha w roku 1981 i 28,6 q z 1 ha w 1983 r. W pierwszym roku badań różnice między odmianami były nieistotne. W drugim roku zaś niskoerukowa odmiana Quinta i wysokoerukowa Skrzeszowicki wydały istotnie wyższe plony nasion niż Janpol i Brink. Odmiany Górczański i Primor zajęły miejsca pośrednie. T a b e l a 10 Plonowanie rzepaku ozimego na poletkach izolowanych (wartości podano w Ofo w stosunku do odpowiednich wartości z poletek swobodnie dostępnych) Seed crop of winter rape under cages (the num ber represent 0/O value from iu relation to the some value from open insect pollination) Rok Year Odmiana Cultivar Liczba łuszczyn Udział łuszczyn ze 100 kwiatów bez nasion Number of Percentage pods from of pods with 100 flowers out seeds Liczba nasion w łuszczynie Number of seeds in one pod Masa 1000 nasion w g Weigh of 1000 seeds in g G6rczyński 108 b 91 a. 80a 106a Skrzeszowicki 94a 97 a, 83 a 100 a Brink 90a 99 a. 72a 107a 1981 Janpol 109 b 91 a. 86a 104 a Primor 106 b 105a. 79a 98a Quinta 103 b 100 as 79a 102 a Srednio Averagę G6rczański 106 a 105 a 71a 100 a Skrzeszowicki 97 a 104 a 84 b 100 a Brink 99a 112a 72ab 98a 1983 Janpol 107 a 115 a 83 b 99a Primor 100 a 109 a 67 a 98 a Quinta 97 a UOa 81 ba 100 a Średnio Averagę Plonowanie rzepaku w izolatorach. Wyniki zawarte w tabeli 10 przedstawiają dane dotyczące plonowania rzepaku w izolatorach, wyrażone w procentach w stosunku do takich samych danych z części poletek nie izolowanych. Jak widać, zarówno liczba łuszczyn ze 100 kwiatów, jak też masa 1000 nasion nie ulegały w zasadzie ani istotnemu zwiększeniu, ani też istotnemu zmniejszeniu z powodu braku owadów zapylają Pszczelnicze Zeszyty Naukowe - r. XXIX 353

16 cych na kwiatach (tab. 10). Nieco większa była na roślinach izolowanych liczba łuszczyn bez nasion w roku 1983 (taką cechę również badano), kiedy w okresie kwitnienia było więcej deszczu niż w roku 198!. Natomiast w obu latach wszystkie odmiany, choć w nieco zróżnicowanym stopniu, zawiązywały pod izolatorami mniejszą o 14-33% (przeciętnie o 20-24%) liczbę nasion w łuszczynach. Można zauważyć pewną tendencję do nieco słabszego reagowania odmiany Janpol i Skrzeszowieki na brak owadów zapylających na kwiatach niż pozostałych odmian rzepaku. DYSKUSJA Porównywane w tej pracy 4 niskoerukowe odmiany rzepaku ozimego (Brink, Janpol, Primor, Quinta) z dwoma standardowymi wysokoerukowymi (Górczański, Skrzeszowicki) nie wykazują znaczniejszych różnic w porze i długości okresu kwitnienia (ryc. 1), a więc dostarczają pszczołom pożytku tak samo w maju, jak odmiany wysokoerukowe. W zasadzie nie różnią się też od odmian wysokoerukowych obfitością kwitnienia (tab. 3) i podobną mają koncentrację cukrów w nektarze (tab. 4), ale poszczególne ich kwiaty wydziela h w ciągu swego życia o 10-20% mniej cukrów, co decyduje o mniejszej wydajności cukrowej (i miodowej) z jednostki powierzchni. Jeżeli jednak wziąć pod uwagę, że podawane w literaturze U.I!a k s y m i u k 1958, N o w a k o w s k i 1965, D e- m i a n o w i c z 1968, B o b r z e c k a 1973, P o n o m a r i e w a 1973, P e t- k o w 1979, K u b i o v a i inni 1980) wydajności miodowe rzepaku wahają się przeważnie w granicach kg z 1 ha, to uzyskane w omawianych badaniach dla odmian niskoerukowych wydajności cukrów kg (odpowiadające kg wydajności miodowej) należy uznać za wysokie. Uwzględniając dalej, że odmiany niskoerukowe dostarczają takich samych ilości pyiku ( kg z 1 ha) jak odmiany wysokoerukowe (tab. 5) i o podobnej wartości biologicznej oraz, że są prawie tak samo licznie odwiedzane przez pszczoły (tab. 8), to pod względem wartości pszczelarskiej nie są one wiele gorsze od starych populacji wysokoerukowych. Powinny być zatem skrupulatnie wykorzystywane przez pszczelarzy jako źródło bogatego pożytku pyłkowego i nektarowego. Plony nasion niskoerukowej odmiany Janpol były w omawianych doświadczeniach nieco mniejsze od uzyskanych dla odmian wysokoerukowych (tab. 9), co jest zgodne z obserwacjami rolników praktyków, zaś niskoerukowa odmiana Quinta i także Primor dorównywały przeważnie populacjom standardowym. Szczególnego podkreślenia wymaga fakt, że wszystkie 4 badane odmiany niskoerukowe, podobnie jak obie wysokoerukowe na brak owadów zapylających reagowały, przeciętnie 20-25% zniżką plonu nasion (tab. 10). Przyjmując plony z poletek izolowanych za 1000f0można stwierdzić, że swobodny dostęp owadów zapylających do kwiatów rzepaku zapewnił zwyżkę plonu nasion, przeciętnie 25-33%. 354

17 Zatem wbrew mniemaniu niektórych rolników praktyków uprawiane u nas obecnie odmiany rzepaku ozimego, zarówno niskoerukowego jak i wysokoerukowego, mogą wydawać maksymalne w danych warunkach przyrodniczo-agrotechnicznych plony nasion tylko wtedy, gdy są zapylane przez owady. Brak takiego zapylania nie wpływa na wyraźne zmniejszenie się liczby łuszczyn z wytwarzanych kwiatów, jak to stwierdziła 1\1e y e r h o f f (1954) i co miało miejsce - jak można sądzić - w badariiach K a m l e r a (1983), lecz głównie na zmniejszenie liczby nasion w lu zezynie. co stwierdzili liczni naukowcy badający rzepak, w większości cytowani przez F r e e (1970) i M c G r e g o r a (1976) oraz autorzy badający rośliny blisko spokrewnione z rzepakiem, jak brokuły Jerhinsen - cyt. za M c G r e g o r e m 1976}, czy kalafior (W o y k e 1983). Należy dodać, że w naszym doświadczeniu spotykano pod izolatorami muchy i nawet pszczoły samotnice, które wychodzily z ziemi i oczywiście chrząszcze słodyszka, które są też w pewnym stopniu zdolne do przenoszenia pyłku z kwiatu na kwiat. Podobnie jak wszędzie, gdzie uprawiany jest rzepak ozimy, tak i u nas kwiaty tej re śliny odwiedzane były głównie przez pszczoły miodne (tab, i J Stwierdzone średnie w okresie kwitnienia zagęszczenie ich na 1 m' wyna iło zbieraczek, a więc podobnie jak podaje literatura (m.in. D e m i a n o w i c z 1968, T a s e i 1978, K u b i s o v a i inni 1980). Natcmiast średnie południowe zagęszczenie pszczół w okresie pełni kwitnienia uprawy wynosiło przeciętnie 3-6 zbieraczek na 1 m" (tab. 8). Oznacza to, że taka liczba pszczół znajdowała zatrudnienie na kwiatach i właśnie to zagę.szczenie powinno być brane pod uwagę przy określaniu obsady plantacji rzepaku pszczołami. Przy założeniu, że w szczytowych godzinach lotu Jedna rodzina pszczela może wysłać na rzepak około 10 tys. zbieraczek, wypada 3-6 rodzin pszczelich na 1 ha. W tych granicach mieszczą ~i~ też normy oh.sady rzepaku pszczołami podawane w literaturze. Najczęściej poleca się 3-1 rodzin pszczelich do dobrego zapylenia 1 ha rzepaku (m.in. Ve s e l y 1962, H.a m m e r, W h i t e - cyt. za M c G r e g o r e m 1976, K u b i s o v a i inni 1980), chociaż niektórzy za wystarczające uważają nawet dwie rodziny pszczele, na 1 ha. Nie spotkano w literaturze danych dotyczących niezbędnej do dobrego zapylenia liczby odwiedzeń kwiatu rzepaku przez pszczołę. W naszych doświadczeniach jeden kwiat był przeciętnie odwiedzany razy. Wydaje się, że nieco mniejsza liczba odwiedzeń byłaby też wystarczająca. Zatem objadę 3-4 rodzin pszczelich na 1 ha należy uznać jako w zupełności wy.itarczającą do dobrego zapylenia tej rośliny. Właściwa obsada plantacji rzepaku pszczołami ważna jest nie tylko z punktu widzenia zapylania kwiatów, ale i wykorzystania dostarczanego przez nie pożytku nektarowego i pyłkowego. Jeżeli w okresie pełni kwitnienia 1 ha rzepaku dostarcza np kg cukrów (tab. 2), których koncentracja w nektarze wynosi około 33%, to czyni dziennie kg surowca miodowego w postaci nektaru. Odejmując od tego 1/3 na straty, pozostaje kg dla pszczół. Jeżeli dodać do tej ilości połowę dzien- 23* 355

18 nej porcji dostarczanego przez kwiaty pyłku (przyjmując, że tylko 50% pyłku pszczoły są zdolne zebrać), która w czasie pełni kwitnienia wynosi 6-12 kg, stanowi to w sumie kg wziątku. Przy 3-4 rodzinach na 1 ha dzienny przybytek ula na wadze może w szczytowych dniach okresu kwitnienia wynosić 4-8 kg, a więc bardzo dużo. Zatem z pszczelarskiego punktu widzenia proponowana obsada 1 ha plantacji rzepaku 3-4 rodzinami pszczelimi jest uzasadniona. W trakcie omawianych badań stwierdzono, że larwy słodyszka rzepakowca (Meligates aeneus) wylęgłe ze składanych do pąków kwiatowych jaj; nie tylko wyjadają pyłek z pylników, ale także zmniejszają ilości nektaru w kwiatach. Nie badano niestety zjawiska szczegółowo, ale w drugiej połowie okresu kwitnienia i zwłaszcza pod jego koniec, podczas codziennego pobierania nektaru, znajdowano w 20-60% kwiatów wyrośnięte larwy słodyszka, w liczbie od 1 do kilku. Kwiaty takie były zwykle pozbawione bądź jednej bądź obu kropli nektaru, wydzielanego obficie przez nektarniki wewnętrzne. Wynika z tego, że umiejętne i w porę zwalczanie słodyszka umożliwia nie tylko osiąganie należytych plonów nasion, ale zapewnia także wyższe pożytki pszczele. WNIOSKI Niskoerukowe odmiany rzepaku ozimego (Brink, Janpol, Primor i Quinta), w porównaniu ze standardowymi odmianami wysokoerukowymi (Górczański i Skrzeszowicki), w tym samym czasie (maj) i podobnie długo (blisko 3 tygodnie) kwitną, wytwarzają podobną liczbę kwiatów na 1 m! (10-12 tys.), charakteryzują się podobną wydajnością pyłkową ( kg z 1 ha) oraz, mimo słabszego nektarowania poszczególnych kwiatów (o 10 do 20010)i niższej przez to wydajności miodowej (wynoszącej kg zamiast kg z 1 ha), są prawie tak samo licznie odwiedzane przez pszczoły miodne (20-25 odwiedzeń jednego kwiatu), które stanowią około 99010entomfauny zapylającej tę roślinę. Badane niskoerukowe odmiany rzepaku, podobnie jak wysokoerukowe, nie zapylane przez pszczoły miodne (pod izolatorami z siatki) zawiązują łuszczyny z wytworzonych kwiatów w podobnym stopniu jak przy swobodnym dostępie owadów zapylających (około 60010), charakteryzują się na ogół podobną masą 1000 nasion, lecz wykształcają o mniejszą liczbę nasion i wydają o tyle procent niższe plony. Przyjmując plony uzyskane bez udziału pszczół za 100%, zwyżka nasion dzięki swobodnemu dostępowi tych owadów wynosi D /o. Do dobrego zapylenia rzepaku ozimego wystarczają 3-4 rodziny pszczele na 1 ha, które w okresie pełni kwitnienia roiślin powinny zapewnić zagęszczenie 3-5 zbieraczek na 1 m", tj. kilkakrotne odwiedzanie poszczególnego kwiatu przez pszczołę. Udana plantacja rzepaku, przy wymienionej obsadzie jej pszczołami powinna w szczytowym okresie kwitnienia zapewnić dzienny przybytek ula na wadze od 4-6 (8) kg. 356

19 s Określona laboratoryjnie wydajność miodowa i pyłkowa rzepaku bywa nieraz poważnie zmniejszana przez słodyszka rzepakowca. Umiejętna walka z tym szkodnikiem ratuje nie tylko plony nasion ale i pożytek pszczeli zarówno pyłkowy jak i nektarowy. LITERATURA 1. B a r b i e re., 1979: Pollination du colza par les abeilles. Referat - Symposium International Arnpimondia, Avignon, France (tekst s. 1-7, tab. 1-8, fig. 1-7). 2. B o b r z e c k a D., B o b r z e c k i J., 1973: Wpływ zróżnicowanego nawożenia mineralnego na nektarowanie, oblot przez pszczoły oraz plonowanie rzepaków. Pszczelny. Zesz. Nauk., 17: D e m i a n o w i c z Z., 1968: Biologia kwitnienia i nektarowanią pięciu odmian rzepaku ozimego. Ann. UMCS Lublin - Polonia, Sectio E, 23 (19): E i s i k o v i t c h D., 1981: Some aspects of pollination of oil-seed rap e (Brassica napus L.). Journ. of Agricultural Science, 96 (2): F a b r y A i inni, 1974: Slechteni ozime i'epky na zmenu kvality oleje a pokrutin. Uroda, 22 (9): F r e e J. B., 1970: Insect polllination of crops. Academic press, London an New York, s J a b ł o ń k i B., S z k l a n o w s k a K., 1979: Propozycje zmiany metody badań nektarowania roślin. Pszczelno Zesz. Nauk., 23: K a m l e r F., 1980: Nektarnost odr6d i'epky ozime (Brassica napus var. arvensis). Rostlinna vyroba, 26 (33): K a m l e r F., 1981: Selekce linii i'epky ozime na nektarnost. Sbornik: OVT!Z Genetika a ślechleni, 27 (54): K a m l e r F., 1983: Reakce vybranych odrud i'epky ozime na opyleni vćelou medonosnou. Rost!. vyroba, 29 (56): K u b i s o v a S., N e d b a lo v a V., P l e s n i k R., 1980: Cinnost vćely medonosne (Apis mełlifera L.) na i'epce (Brassica napus L. v. napus). Polno hopdai'stvo, 26 (8): Mac k i e w i c z T., Ł u s z c z k i e w i c z T., Woj c i e c h o w s k i A, 1978: Ocena stopnia samoniezgodności u poszczególnych odmian i rodów rzepaku ozimego. Wyniki badań nad rzepakiem ozimym, lata , IHAR: M a k s y m i u k 1., 1958: Nektarowanie rzepaku ozimego. Pszczelno Zesz. Nauk., Z (2): M c G r e g o r S. E., 1976: Insect pollination of cultivated crop plants. Agric. Res. se-«usd of Agr., Washington. D.C.: M e y e r h o f f G., 1954: Untersuchungen tiber die Wirkung des Bienenbefluges auf den Raps. GefŁiigelzucht und Kleintierkunde 3 (3/4): N o w a k o w s k i J., 1965: Wydajność nektarowa rzepaku ozimego w woj. wrocławskim. Zesz. Nauk. WSR we Wrocławiu, 13 (59): P e t k o v V., 1979: Medonosni rostenia. Zemizdat. Sofia: P o n o m arie va E. G., 1973: Kormovaja baza pćełovodstva i apylenije sielskochoziajstviennych rastienij. Moskva, "Kołos": P r i t s c h G., 1965: Untersuchungen tiber die Steigerung der Olfrucht durch Honigbienen. Ved. Prace vyzkum. Ustavu vćelar, CSAZV, 4: Woź n i c a J., 1982: Wpływ pszczół jako zapylaczy na plon rzepaku ozimego. Pszczelarstwo, 33 (12): Tasei J. N., 1978: La floraison du colza et son butinage per les abeiles. lnformations Technigues, 60: V e s e l y V., 1962: Vyjadreni ekonomicke ćinnosti vel na i'epce ozime (Brassica napus L. var. oleitera Metz.). Zemed. Ekon., 8 (9): Pszczelnicze Zesrzyty Naukowe - r. XXIX 357

20 23. Woyke H. W., Baranowska T., Roszak S., 1983: The roleof honey- -bees in cauliflower pollitation. Biul. Warz. - Supl. J.W. - Skierniewice: IPłEJIOBO,ll;HAH CTOMMOCTb, OIIbIJlEHME 11 YPO)KAY1HOCTb HM3K03PYKOBbIX COPTOB PAIICA B. H 6 JI<OHb CK H, H. C K o BP <OH e K, K,. IllKJlHHOBCKa Pe310Me OnbIT npoaezieao Ha JlerKOMno.n;30mrC'r0J1nO'IBe B IIYJJ abax, B rozrax KOHCTa'l1H.pOBaHO, 'ITO HH3K03pyKoBble copra 03HMoro panca (Br ink, Janpol, Prirnor H Qudnta), no cpabhehj1l0 co CTaH,!\apTHbIMHBblCOKOOpyKOBblMHcoprascr (Gór czański H Skrzeszowicki),.n;aBaJJHuexrapa B cpezraejz Ha 15% cnaóee, Ol1IIaKO OHMasrcsmsrsana nsrnsuy M3 OblJlbHl1KOB06HJJbHO, KaK H BbIOOK03pyKoBble cepra UHX no'ith TaK»te B 60JlbllIOM KOJlH'IeCTBenOceIIJ;aJJH nacexosrste CHbIJJHTeJlH,cpe.rrr xoroperx casmre 98% - aro 6blJlH Me,!\OHOCHblen'IeJIbI. IIblJlb1.\errpo,!\YKTHBHOC'Iba3 1 ra panca,coctabjisljia KI', a caxaponponyxraanocrr, xr. Kposre roro oónapyaceao, '1TO HH3K03pyKoBble cepra, KaK 'H BbICOK03pyKOBbIe. Ha y'lactkax, H30JlHpo.BaHHbIXnJlaCTMaCCOBoMCeTKOJ1:(c rjia3kamj1 2 MM~<2 MM), )ta,bajd{ha 20-25% HH311IHeypoacaa cemhh 'lem Ha y'iackax, cbo60.zj;honocryrnrsrx lt'iejlamm. OTcYTCTBHeonsrnensor HaCeKOMbIMHHe BbI3blBaJlO ymehbiliehhr '!HCJln crpysxoa Ha pactehmh,ho ymehblliehhe 'IHCJIa cemhh B CTpy'IKe. Cpeznrxe ypoacax cemrh (npsc CB06o,!\HCMnocryne n-ren) COCTaB.TLRJlH OKOJlO30 1.\H3 Ira, nph'lem HH3- xospyxcasre cepra, ocoóenao Qudnta H Primor pablułidi:cbc BblCOK03pyKOBhIMHcop- TaMH.,VALUE FOR BEES, POLLINATION AND YIELDING OF LOW IN ERUCIC ACID VARIETES OF RAPE B o 1e s ł a w J a b ł o ń s k i, J a d w i g a S k o w r o n e k, Kazimiera Szklanowska Summary The experiment was performed on light podsolic soi! in Puławy dur ing the years of It was found that low in erucic acid varietes of wintere rape (Brink, Janpol, Primor and Quinta) in comparison with standard high in erucic ac id varietes of rape (G6rczański and Skrzeszowicki), produced about 15% less of nectar. They produced pollen as high erucic acid varietes of rape and they were also axtensively visited by pollinating insects, among whose al most 93"/" we re honey bees. Amount of pollen Irorn 1 ha of rape was kg; and amount of sugar was kg. It was also found out that low in erucic ac id varietes of rape similarlv as high in erucic acid varietes on experimental plots covered with plastic net (mesh 2 mm X 2 mm), produced from 20% to 25% lower crop of seed than on the plots open to pollinating insects. Lack of pollination by insects didn't cause a decrease in number of pod on plant, but in the number of seed in pod. Averagę crop of seed (open to bees) was about 30 q from l ha, besides that low in erucic acid varietes of rape especially Quinta and Primor were almost equal in yielding with nigh in erucic varietes of rape,