Bioetyka regulacji i bioetyka teoretyczna

Transkrypt

1 Diametros nr 2 (grudzie 2004): Alicja Przyłuska-Fiszer Zgadzam si z opini prof. Barbary Chyrowicz, e dyskusja na temat potrzeby odwoływania si przez bioetyk do przesłanek metafizycznych wymaga ucilenia dwóch kwestii: co rozumiemy przez bioetyk i jakie mamy wobec niej oczekiwania. Nie podzielam jednak wyraanego przez ni przekonania, e hybrydowe modele bioetyki mog słuy jedynie do pragmatycznego uzgodnienia stanowiska moralnego i nie wykraczaj poza konsens. Sdz, e stanowisko, zgodnie z którym pluralizm wartoci nie pozwala w konfliktowych sytuacjach na znalezienie ostatecznych racji uzasadniajcych powinno moraln działania, nie musi oznacza rezygnacji z filozoficznego charakteru rozwaa bioetycznych. Bioetyka musi si zmierzy z tymi samymi problemami metodologicznymi, przed jakimi staje współczesna etyka jako dyscyplina filozoficzna. Najwaniejszym z tych problemów jest kwestia uzasadnienia. Na wstpie naley odróni wyranie od siebie tzw. bioetyk regulacji i bioetyk teoretyczn. Celem bioetyki regulacyjnej jest osignicie kompromisu na poziomie praktycznych zasad postpowania, ustalenie reguł, które mog by zaakceptowane przez wszystkich, pomimo dzielcych ich rónic w stanowiskach filozoficznych, aksjologicznych i etycznych. Etyka regulacji zajmuje umiarkowane stanowisko pomidzy całkowitym odrzuceniem nowych moliwoci technicznych współczesnej medycyny a ich bezrefleksyjn akceptacj. Jedn z zalet koherencyjnego modelu etyki medycznej jest jasne wyłoenie siatki wartoci, na których powinny opiera si rozwaania bioetyczne (szacunek dla autonomii, niekrzywdzenie, yczliwo i sprawiedliwo) 1. Zaproponowany przez T. L. Beauchampa i J. F. Childressa model bioetyki daje, w mojej opinii, dobr podstaw do przedstawiania i analizowania problemów moralnych medycyny, cho nie do 1 Beauchamp i Childress [1994]. 201

2 ich jednoznacznego rozstrzygnicia. Jest jednak bardzo czsto wykorzystywany w bioetyce do ustalenia zasad, jakimi powinnimy si kierowa wprowadzajc do praktyki dan metod profilaktyki, leczenia czy diagnostyki, a take do ustalania podstaw regulacji prawnych. Bioetyka regulacyjna jest potrzebna a nawet konieczna wtedy, gdy zachodzi potrzeba zadbania o to, aby proponowane metody leczenia spełniały kryteria istotne dla etyki medycznej i były zgodne z obowizujcym prawem (np. terapia transplantacyjna, zasady prowadzenia poradnictwa genetycznego). Nie jest jednak wystarczajca w sytuacji, w której podstawowe pytanie dotyczy zasadnoci podejmowania jakiej procedury medycznej lub rodzaju eksperymentów naukowych np. na zarodkowych komórkach macierzystych. Pojawia si wtedy z cał ostroci pytanie o to, jakie mamy podstawy etyczne i filozoficzne do podejmowania takich decyzji i na czym powinnimy si opiera. W literaturze bioetycznej narodziny ruchu bioetycznego wie si nie tylko z pierwsz transplantacj serca i sformułowaniem tzw. harwardzkiej definicji mierci mózgu. Istotne znaczenie miało take podanie do publicznej wiadomoci informacji na temat przeprowadzania eksperymentów medycznych bez zgody osób badanych, a take na temat stosowania pozamedycznych (społecznych) kryteriów dostpu do programu dializ 2. Inspiracj do powstania bioetyki było dostrzeenie moliwych konfliktów wartoci, jakie wi si ze stosowaniem nowych technologii medycznych oraz, jak pisze A. R. Jonsen, obrona jednostek przed naruszaniem ich praw przez dysponujce coraz wikszymi moliwociami instytucje medyczne 3. I cho ta interpretacja pomija milczeniem inne czynniki istotne dla rozwoju bioetyki, to jej echo pobrzmiewa w tytule europejskiej konwencji bioetycznej Europejska konwencja o prawach człowieka i godnoci istoty ludzkiej wobec zastosowa biologii i medycyny. Bioetyka regulacyjna wprowadziła do medycyny i etyki medycznej wartoci, które s szeroko 2 Mam na myli artykuł Beecher [1966] oraz opublikowany w 1962 r. w tygodniku Life artykuł pt. They Decide Who Lives, Who Dies na temat działajcego w Seattle komitetu etycznego, którego zadaniem było dokonywanie na podstawach poza-medycznych wyboru pacjentów do realizowanego programu dializ. Por. Jonsen [1993]. 3 Por. Jonsen [1993]. 202

3 akceptowane w naszej kulturze, a które nie były w dostatecznym stopniu uwzgldniane w tradycyjnej etyce medycznej, jak np. godno, poszanowanie dla autonomii moralnej człowieka, sprawiedliwo, prawdomówno, prywatno. Filozoficzna krytyka przyjmowanego tradycyjnie w medycynie biomedycznego modelu człowieka doprowadziła do ukształtowania si modelu holistycznego, podkrelajcego oprócz czynników biologicznych i psychicznych take wag czynników emocjonalnych, społecznych, duchowych i aksjologicznych. Uwaam, e s to wymierne korzyci płynce z refleksji bioetycznej uprawianej w ramach obowizujcego dotychczas paradygmatu, pozwalajce jednoczenie na odrzucenie stawianego przez prof. Chyrowicz zarzutu antropologicznej ascezy. Dyskusje etyczne pomidzy etyk jakoci ycia a etyk witoci ycia pokazuj wyranie, e nadzieje na to, e bioetyka regulacji jest w stanie wypracowa kompromisowe rozwizanie we wszystkich spornych kwestiach etycznych w medycynie, s niemoliwe do spełnienia. Tu widz konflikt pomidzy statusem dyscypliny filozoficznej czy etycznej (bo tak chciałabym bioetyk traktowa), uprawianej zgodnie z zasadami racjonalnego dyskursu a naciskiem społecznym i politycznym na wykorzystywanie rozwaa bioetycznych do uzasadnienia propozycji rozwiza prawnych lub deontologicznych. Bioetyka traktowana jako narzdzie do osignicia jednomylnych rozstrzygni i formułowania propozycji rozwiza prawnych przestaje by filozoficznym namysłem nad problemami, jakie niesie rozwój nauki i praktyki medycznej. Traci status dyscypliny naukowej uprawianej zgodnie z zasadami racjonalnego dyskursu i zaczyna podlega społecznym, ekonomicznym i ideologicznym wpływom. Staje si narzdziem w rkach rodowiska medycznego, które chce uzyska akceptacj dla wszelkich moliwych metod leczenia i prowadzenia bada naukowych i uzgodni zasady ich prowadzenia. Sdz, e problemy moralne medycyny, zwizane np. z rozwojem technologii genetycznej i eksperymentami na zarodkach, nie mog by rozwizane w ramach bioetyki regulacyjnej, biorcej przede wszystkim pod uwag uyteczno danej techniki dla realizacji podstawowego celu medycznego. Dyskusja na ten temat pozwala take dostrzec pewien paradoks zwizany z 203

4 rozwojem bioetyki. Jej zadaniem miała by obrona cenionych w kulturze wartoci, które mogły wej w konflikt z technologi medyczn oraz krytyka biomedycznego modelu człowieka. Etyka regulacji doprowadzi jednak przypuszczalnie do zalegalizowania eksperymentów na zarodkach i klonowania terapeutycznego. Złamie tym samym wikszo wypracowanych od czasów Kodeksu Norymberskiego zasad prowadzenia eksperymentów (kryterium autonomii, nieszkodzenia) i przyczyni si do odrodzenia w medycynie redukcjonistycznego, biologicznego modelu człowieka. Mona by metaforycznie powiedzie, e historia bioetyki zatoczyła koło. Znalelimy si dokładnie w punkcie wyjcia i powinnimy zada sobie pytanie, jakiej bioetyki potrzebujemy? Lub inaczej w jaki sposób powinnimy broni istotnych dla naszej kultury wartoci przed etyk regulacyjn. D. Callahan, który jak pisze prof. Chyrowicz był jednym z pierwszych profesjonalnych bioetyków, widział konieczno dwutorowego rozwijania bioetyki: bioetyki regulacyjnej (ze wzgldów praktycznych) oraz bioetyki teoretycznej 4. Zadaniem bioetyki teoretycznej jest poszukiwanie ogólnych podstaw filozoficznych i etycznych do rozstrzygania problemów moralnych biologii i medycyny. Sdz, e mona ich poszukiwa w przesłankach antropologicznych, aksjologicznych i normatywnych, ale take w rozwaaniach metaetycznych dotyczcych istoty argumentacji etycznych. Rol bioetyki teoretycznej nie powinno by nierealne denie do osignicia jednomylnoci, lecz odpowied na pytanie, jakie istotne kwestie dotyczce wartociowania naley wzi pod uwag, aby stworzy podstaw racjonalnej i odpowiedzialnej decyzji. Umiejtno widzenia wiata jednoczenie z kilku perspektyw i pojawianie si konfliktów pomidzy rónymi wartociami wiadczy o złoonoci zagadnie etycznych 5. Oznacza tym samym rezygnacj z postulowania racji okrelonego stanowiska normatywnego i okrelonej teorii etycznej. Dyskusja etyczna nie moe te polega na przedstawianiu własnych przekona moralnych jako bezstronnych twierdze etycznych, nawet jeli 4 Callahan [1993]. 5 Nagel [1997]. 204

5 wynikaj one z tradycji uprawianego zawodu. Istotne jest uzasadnienie własnego stanowiska poprzez odwołanie si do bezstronnej i neutralnej argumentacji moralnej. Dlatego sdz, e zalet hybrydowych modeli bioetyki jest uznanie, e mnogo niesprowadzalnych do siebie obowizków i wartoci stanowi nieodłczny atrybut moralnoci. Wie si to z dostrzeeniem koniecznoci istnienia dylematów moralnych. Jeli zgodzimy si co do tego, e redukcyjna unifikacja etyki jest niemoliwa, a cech człowieczestwa jest zdolno widzenia wiata z rónych punktów widzenia, to taki model etyki medycznej zasługuje na baczn uwag. Nie zadowoli on jednak tych, którzy chcieliby uzyska od bioetyków gotowe odpowiedzi na swoje pytania, ani tych, którzy lekarstwo na problemy metodologiczne etyki widz w odwołaniu si do głosu sumienia. Perspektywy zastosowania niektórych nowych technologii medycznych sprzyjaj stawianiu pyta filozoficznych wykraczajcych znacznie poza kwesti czy wolno prowadzi tego typu badania? Do najwaniejszych z nich naley pytanie o cele medycyny i wartoci, jakim powinna ona słuy oraz pytanie o granice dopuszczalnych moralnie metod przedłuania i ratowania ludzkiego ycia. Najbardziej istotne wydaje mi si jednak pytanie o to, w jaki sposób nowe formy terapii mog wpłyn na sposób rozumienia wartoci ycia człowieka, na przekonanie o niepowtarzalnoci i wyjtkowoci ycia kadej istoty ludzkiej oraz jakie zmiany spowoduj w naszej kulturze i hierarchii akceptowanych w społeczestwie wartoci. Uzalenianie oceny nowych technologii medycznych od uytecznoci danej techniki dla realizacji postawionego celu medycznego, pomija milczeniem szerszy społeczny, etyczny i kulturowy aspekt medycyny. Dlatego te próba poszukiwania drogi pomocnej do zanalizowania i by moe rozstrzygnicia pojawiajcych si konfliktów wartoci powinna zosta udzielona z szerszej perspektywy kulturowej. Moe szans na osignicie porozumienia jest zmiana modelu uprawiania bioetyki, umiejtno wyjcia poza pewne schematy, które ukształtowały si przez ostatnie 40 lat? Moe naley wróci do udzielenia odpowiedzi na pytania, jakie stawiała etyka w staroytnoci: Jak naley y, eby by człowiekiem uczciwym, godnym szacunku i szczliwym? Jakie wartoci 205

6 powinny by szczególnie cenione w naszej kulturze? Jakimi zasadami powinna si kierowa społeczno i jakie wartoci chroni, eby zachowa podstawy swojej kultury? Nie wiem, czy ta płaszczyzna dyskusji potrafi lepiej upora si z sytuacj konfliktu wartoci, ale moe da szersz perspektyw dla opisania i zrozumienia tych dylematów wartoci, przed jakimi stawia nas współczesna nauka. Bibliografia Beauchamp i Childress [1996] T. L. Beauchamp, J. F. Childress, Zasady etyki medycznej, tłum. W. Jacórzyski, Ksika i Wiedza, Warszawa Beecher [1966] H. Beecher, Ethics and Clinical Research, New England Journal of Medicine (274) Callahan [1993] D. Callahan, Why America Accepted Bioethics, w: The Birth of Bioethics, red. A. R. Jonsen, Hastings Center Report Special Supplement (23/6) Jonsen [1993] The Birth of Bioethics, red. A. R. Jonsen, Hastings Center Report Special Supplement (23/6) Nagel [1997] T. Nagel, Pytania ostateczne, tłum. A. Romaniuk, Fundacja Aletheia, Warszawa