Uczeƒ z dysleksjà w szkole

Transkrypt

1

2 Marta Bogdanowicz Anna Adryjanek Uczeƒ z dysleksjà w szkole Poradnik nie tylko dla polonistów Wydanie trzecie zmienione G d y n i a

3 Re cenzja merytoryczna: dr hab. Gra yna Krasowicz-Kupis, prof. UMCS Re dak tor pro wa dzà cy: Aleksandra Giba a Re dak cja j zy ko wa: Ma gorzata Makowska, El bie ta Pa asz Korekta: Honorata Jasicka Pro jekt ok ad ki: Krzysz tof Go dlew ski Re dak cja gra ficz na i sk ad: Kamila Kwiek Ilustracje: Kornel Kowalski Pomys y ilustracji ze stron 11, 34, 40, 56, 64, 77, 121: Marta Bogdanowicz Publikacja zalecana przez Polskie Towarzystwo Dysleksji Co py ri ght by Wy daw nic two Pe da go gicz ne OPE RON Sp. z o.o. & Mar ta Bog da no wicz, An na Ad ry ja nek Gdynia 2005 Wszel kie pra wa za strze o ne. Ko pio wa nie w ca o Êci lub we frag men tach bez zgo dy wy daw cy za bro nio ne. 1-9/XIV Wy daw ca: Wy daw nic two Pe da go gicz ne OPE RON Sp. z o.o Gdynia, ul. Hutnicza 3 tel e -ma il: in fo@ope ron.pl ron.pl ISBN

4 Spis treêci Od Wydawcy Wst p CZ Âå I. Co nale y wiedzieç o dysleksji rozwojowej? Wprowadzenie teoretyczne (Marta Bogdanowicz) Czy wszyscy mo emy si nauczyç czytania i pisania równie dobrze i szybko? Od jak dawna znane sà specyficzne trudnoêci w czytaniu i pisaniu? Jak nazywaç przypadki trudnoêci w czytaniu i pisaniu? Na jakiej podstawie rozpoznaje si specyficzne trudnoêci w czytaniu i pisaniu? Dlaczego przybywa uczniów z dysleksjà? Ilu ich jest? Jak objawiajà si specyficzne trudnoêci w czytaniu i pisaniu? Czy objawy dysleksji zawsze sà takie same? Jakie sà objawy dysleksji u dzieci w wieku przedszkolnym i uczniów klasy 0? Jakie sà objawy dysleksji u uczniów klas I III szko y podstawowej? Jakie sà objawy dysleksji u uczniów klas IV VI szko y podstawowej? Jakie sà objawy dysleksji u uczniów szkó ponadpodstawowych? Na czym polega zmiennoêç symptomów dysleksji rozwojowej? Co jest przyczynà dysleksji? Jakie sà pierwotne przyczyny dysleksji? Dlaczego ka de dziecko dyslektyczne jest inne, ma trudnoêci innego rodzaju? Jakie wyró nia si typy dysleksji? Jak diagnozowaç dysleksj rozwojowà? Co robiç, zamiast usiàêç i p akaç? Czy uczeƒ z dysleksjà jest uprzywilejowany? O czym nale y pami taç, b dàc nauczycielem uczniów z dysleksjà? CZ Âå II. Jak pracowaç z uczniami z dysleksjà? Wskazówki metodyczne (Anna Adryjanek) Zamiast wst pu, czyli historia pewnego polonisty Dlaczego ucznia z dysleksjà dotyczy problem pustej kartki?

5 Spis treêci 3. Jak rozumieç opini poradni psychologiczno-pedagogicznej? Leksykon poj ç Na czym polega specyfika trudnoêci uczniów z dysleksjà w zakresie kompetencji doskonalonych i kszta towanych na lekcjach j zyka polskiego w szkole ponadgimnazjalnej? Dlaczego uczeƒ z dysleksjà ma trudnoêci w gromadzeniu, selekcjonowaniu i korzystaniu z ró nych êróde informacji? Dlaczego uczeƒ z dysleksjà ma trudnoêci w pos ugiwaniu si s ownikami, wydawnictwami encyklopedycznymi i leksykonami? Szukanie kameleona w gàszczu, czyli jakie trudnoêci w analizowaniu tekstów majà uczniowie z dysleksjà? Dlaczego owce mo na pomyliç z owocami? Jakie trudnoêci w czytaniu charakterystyczne sà dla uczniów dyslektycznych? Jakie trudnoêci ma uczeƒ dyslektyczny w tworzeniu i w ocenie poprawnoêci w asnych tekstów? Jakie trudnoêci ma uczeƒ dyslektyczny w wypowiadaniu si i w dyskusji? Dlaczego nie atwo jest notowaç, streêciç, opowiedzieç? Dlaczego trudno pracowaç w grupie? Jakie sà cechy pisemnych i ustnych wypowiedzi uczniów z dysleksjà? Jak pracowaç indywidualnie z uczniem z dysleksjà? Pomagaç opanowaç chaos powstajàcy na kartce papieru Pomagaç opanowaç chaos zapisany w podr czniku lub tekêcie literackim Pomagaç opanowaç chaos zapisów w zeszycie Pomagaç opanowaç chaos wypowiedzi ustnych Jak pracowaç w klasie, w której sà uczniowie z dysleksjà? Organizacja przestrzeni klasy Zmienne tempo lekcji Praca z przedmiotem-symbolem Czytanie tekstu w klasie najlepsze spotkanie z lekturà Pra ca w gru pach (me to da sze ry f s ekr et ar z ar tys ta ar ch iwi sta kamieniarz k si gowy ) Praca domowa dla ucznia z dysleksjà Aneks. Recepty na dobre czytanie i pisanie (Marta Bogdanowicz) Indeks Bibliografia W jaki sposób nauczyciel mo e skutecznie pomóc uczniowi z dysleksjà? (Od Wydawcy)

6 Od Wydawcy Dro dzy Na uczy cie le! Od da je my w Paƒ stwa r ce ksià k po y tecz nà i po trzeb nà, zw asz cza po lo ni - stom a wi c oso bom z oczy wi stych przy czyn naj bar dziej za in te re so wa nym pro ble - mem dys lek sji choç na uczy cie le in nych przed mio tów rów nie znaj dà w niej wie le cen nych in for ma cji. Jest to pierw sze i jak do tàd je dy ne opra co wa nie, któ re wy czer - pu jà co przed sta wia ca à z o o noêç trud no Êci, ja kie ma jà w szko le ucznio wie z dys - lek sjà, oraz da je kon kret ne wska zów ki do pra cy w kla sie z ty mi ucznia mi. Po rad nik sk a da si z dwóch za sad ni czych cz Êci: teo re tycz nej i prak tycz nej. Au tor kà pierw szej cz Êci jest prof. Mar ta Bog da no wicz, za o y ciel ka Pol skie go To - wa rzy stwa Dys lek sji i wi ce prze wod ni czà ca Eu ro pej skie go To wa rzy stwa Dys lek sji, pe en pa sji ba dacz i nie stru dzo ny wy k a dow ca. Z opra co wa nia M. Bog da no wicz do - wie dzà si Paƒ stwo, czym jest dys lek sja, ja kie sà jej po sta ci i przy czy ny oraz cha rak - te ry stycz ne ob ja wy. Znaj dà tu te Paƒ stwo wy ja Ênie nie nie któ rych nie zro zu mia ych bàdê wy da wa o by si nie wy t u ma czal nych za cho waƒ uczniów z dys lek sjà. Na - uczy cie le j zy ków ob cych, ma te ma ty ki, fi zy ki, hi sto rii, geo gra fii, che mii czy bio lo gii za po zna jà si z ro dza jem trud no Êci, ja kie mo gà si po ja wiaç u uczniów na lek cjach tych przed mio tów. Dzi ki lek tu rze poradnika do wie cie si Paƒ stwo tak e, kie dy mo na ob ni yç, a w ja kich wy pad kach pod nieêç wy ma ga nia w sto sun ku do swych uczniów ze spe cy ficz ny mi trud no Êcia mi w czy ta niu i pi sa niu, oraz jak ich oce niaç. Au tor ka dru giej cz Êci ksià ki, An na Ad ry ja nek, jest na uczy ciel kà j zy ka polskie go. Dzie li si swo im bo ga tym do Êwiad cze niem zdo by tym pod czas pra cy z ucznia mi dys lek tycz ny mi. Na pod sta wie ob ser wa cji i ana liz two rzy cha rak te ry sty - ki, któ re przy bli a jà oso bo woêç i umie j t no Êci tych uczniów. Od ko do wu je j zyk opi nii po rad ni psy cho lo gicz no - pe da go gicz nych, u a twia jàc Paƒ stwu in ter pre ta cj za war tych tam za pi sów. Uka zu je spe cy fi k trud no Êci uczniów z dys lek sjà w za kre sie kom pe ten cji do sko na lo nych i kszta co nych na lek cjach j zy ka pol skie go oraz pod - po wia da, jak so bie z ty mi trud no Êcia mi ra dziç. Po da je wska zów ki me to dycz ne do pra cy in dy wi du al nej oraz wy pró bo wa ne spo so by pra cy z kla sà, w któ rej sà ucznio - wie z dys lek sjà. Oma wia ne za gad nie nia uj te sà w for m bo ga to ilu stro wa ne go wy k a du. Naj wa niej sze in for ma cje zo sta y wy ró nio ne gra ficz nie, na koƒ cu pu bli ka cji zaê za miesz czo no in deks ter mi nów. Lek tu r uprzy jem nià Paƒ stwu licz ne cie ka wost ki oraz ilu stra cje wy ko na ne przez... ucznia z dys lek sjà, uzdol nio ne go pla stycz nie wy - cho wan ka An ny Ad ry ja nek. Po rad nik zo sta po zy tyw nie zre cen zo wa ny przez prof. Gra y n Kra so wi cz - -Ku pis, dy rek tor In sty tu tu Psy cho lo gii UMCS i wi ce pre zes Pol skie go To wa rzy stwa Neu ro lin gwi stycz ne go. Ni niej sze wy da nie zo sta o przy go to wa ne po wpro wa dze niu pro po zy cji ulep szeƒ wy ni ka jà cych z tej re cen zji. y czy my wszyst kim na uczy cie lom, by po lek tu rze te go po rad ni ka sta n li przed swo imi ucznia mi z no wym na sta wie niem i od kry li w nich nie zau wa a ne do tàd ta len ty. 5

7

8 Sko ro dziec ko z dys lek sjà nie uczy si w ta ki spo - sób, w ja ki ty je uczysz, to czy nie mo esz uczyç go w ta ki spo sób, w ja ki ono si uczy? Dr Harry T. Chasty, konsultant do spraw zdolnoêci i trudnoêci w uczeniu si Wst p Od uka za nia si w 1976 ro ku pierw sze go w Pol sce pod r cz ni ka do te ra pii pe - da go gicz nej prze zna czo ne go dla na uczy cie li up y n o ju nie mal trzy dzie Êci lat. Pod r cz nik ten 1, au tor stwa dr Bar ba ry Za krzew skiej, pre zen to wa ogól ne za o e nia edu ka cji uczniów z dys lek sjà, pro gram za j ç ko rek cyj no - kom pen sa cyj nych oraz mo - de le çwi czeƒ i jed no stek za j ç i sta si wzo rem te go ty pu pu bli ka cji. Wraz z roz sze - rza niem si u na uczy cie li (nie tyl ko na ucza nia po czàt ko we go, lecz i tzw. na uczy cie - li - przed mio tow ców) Êwia do mo Êci zna cze nia spe cy ficz nych trud no Êci dla po st pów w na uce szkol nej po ja wi o si za in te re so wa nie pro ble ma mi ucznia z dys lek sjà roz - wo jo wà na ró nych ro dza jach za j ç szkol nych. Co raz cz Êciej sta wia ne sà py ta nia o spe cy fi k trud no Êci ucznia z dys lek sjà na lek cjach ró nych przed mio tów szkol - nych: j zy ków ob cych, ma te ma ty ki, hi sto rii, geo gra fii, bio lo gii i in nych, a tak e o to, jak po st po waç w ta kich wy pad kach, jak oce niaç tych uczniów i jak udzie laç im po - mo cy. Nie wie le jesz cze na ten te mat wie my. Na uczy cie le sta ra jà si w mia r mo no - Êci in dy wi du al nie roz wià zy waç te dy le ma ty. Zda jà so bie spra w z fak tu, e uczeƒ z dys lek sjà roz wo jo wà to uczeƒ o spe cjal nych po trze bach edu ka cyj nych, któ re po - win ni po znaç i uwzgl d niç w pro ce sie na ucza nia i oce nia nia. Do naj le piej po zna nych nale à pro ble my szkol ne uczniów dys lek tycz nych na lek cjach j zy ka pol skie go. Jed nak na uczy cie le nie sà Êwia do mi wszyst kich prze - szkód wy ni ka jà cych z za bu rzeƒ funk cji orien ta cyj no - po znaw czych wa run ku jà cych dys lek sj, któ re utrud nia jà czy nie nie po st pów w na uce u dzie ci skàd inàd in te li - gent nych, a na wet dys po nu jà cych po nad prze ci t nà in te li gen cjà. Po ja wia si te wie - le wàt pli wo Êci co do spo so bu oce nia nia oraz form udzie la nia po mo cy w tych przy - pad kach. Wy cho dzàc na prze ciw tym po trze bom i ocze ki wa niom oraz ro zu mie jàc ko niecz noêç sta e go do sko na le nia warsz ta tu na uczy cie li, pod j y Êmy pró b spro sta - nia te mu za da niu, trak tu jàc je ja ko bar dzo trud ne wy zwa nie i ma jàc na dzie j na do - sko na le nie tej pu bli ka cji w ko lej nych jej wy da niach. Marta Bogdanowicz Anna Adryjanek 1 B. Za krzew ska, Re edu ka cja dzie ci z za bu rze nia mi w czy ta niu i pi sa niu, War sza wa

9

10 CZ Âå I. Marta Bogdanowicz Co nale y wiedzieç o dysleksji rozwojowej? Wprowadzenie teoretyczne

11 1. Czy wszy scy mo e my si na uczyç czy ta nia i pi sa nia rów nie do brze i szyb ko? Od po wie dê na to py ta nie u atwi nam baj ka dla na uczy cie li 1 : Pew ne go ra zu zwie rz ta po sta no wi y zro biç coê dla roz wià za nia pro ble - mów wspó cze sne go Êwia ta. Pod j y de cy zj o pil nej po trze bie za o e nia No wej Szko y. Po wo a no Ko mi tet Szkol ny z o o ny z niedê wie dzia, sar ny i bo bra. Je a mia no wa no dy rek to rem. W pro gra mie szkol nym umiesz czo no na st pu jà ce przed mio ty: bie ga nie, wspi na nie si, la ta nie i p y wa nie. W ce lu lep szej or ga ni za cji na ucza nia po sta no wio no, e wszyst kie zwie - rz ta b dà uczy y si wszyst kich przed mio tów w ta ki sam spo sób. KACZ KA osià gn a naj lep sze wy ni ki w p y wa niu, oka za a si na wet lep sza od na uczy cie la. Nie ste ty, z la ta nia otrzy ma a tyl ko 3+, a z bie ga niem zu pe nie nie da wa a so bie ra dy. Z te go po wo du zo sta a skie ro wa na na do dat - ko we za j cia wy rów naw cze. Pod czas gdy in ni tre no wa li p y wa nie, kacz ka uczy a si bie gaç. Po pew nym cza sie jej po wy krzy wia ne nó ki by y tak zm czo - ne, e osià ga a tyl ko prze ci t ne wy ni ki w p y wa niu. WIE WIÓR KA otrzy ma a 6 ze wspi na nia si, ale bar dzo fru stro wa y jà lek cje la ta nia, po nie wa na uczy ciel wy ma ga star tu z czub ka drze wa. D u gie çwi cze nia spo wo do wa y znacz ne ob ni e nie ocen ze wspi na nia i bie ga nia. ORZE by dziec kiem pro ble mo wym, cz sto stro fo wa nym. Na lek - cjach wspi na nia po tra fi zna leêç si na szczy cie drze wa szyb ciej ni in ni ucznio wie, ty le e chcia to ro biç na w a sny spo sób. KRÓ LIK roz po czà za j cia z bie ga nia ja ko naj lep szy w kla sie, ale do - dat ko we lek cje p y wa nia by y po wo dem je go za a ma nia ner wo we go. Zo sta skie ro wa ny do szko y spe cjal nej, na ob ser wa cj psy cho lo gicz nà. W tej szko le je dy nym przed mio tem by o... p y wa nie. W koƒ cu ro ku szkol ne go nie nor mal ny O SOÂ oka za si naj lep szy w p y wa niu, a tak e w bie ga niu, wspi na niu i la ta niu. W na gro d po pro szo no go o wy g o sze nie mo wy na za koƒ cze nie ro ku szkol ne go. PIE SEK PRE RIO WY trzy ma si z da le ka od szko y, po nie wa Ko mi - tet Szkol ny nie za ak cep to wa ko pa nia ja ko przed mio tu. Za przy jaê ni si 1 W pol skim j zy ku mo na zna leêç ten tekst w dwóch êró d ach: 1. Baj ka, t um. B. Ki siel, L. Ma - cu le wicz, Gdaƒsk 1995 (tekst cy tu je my po wy ej); 2. G. H. Re avis, Szko a dla zwie rzàt, [w:] J. Can field, M. V. Han sen, Bal sam dla du szy, t um. E. Jag a, Po znaƒ 1996, s

12 1. Czy wszyscy mo emy si nauczyç czytania i pisania równie dobrze i szybko? z BOR SU KIEM i zo sta je go po moc ni kiem. Póê niej do ga da li si z DZI KI MI ÂWI NIA MI i za o y li w a snà szko, któ ra wkrót ce oka za a si suk ce sem. Szko a, któ ra pra gn a za jàç si roz wià zy wa niem pro ble mów wspó cze - sne go Êwia ta, zo sta a za mkni ta. Zwie rz ta od zy ska y wol noêç. Baj ka ta od wo u je si do oczy wi sto Êci, któ ra nie wy ma ga t u ma cze - nia, a jed nak cià gle po win na byç po wta rza na: po mi mo za sad ni czych po do - bieƒstw znacz nie si ró ni my, ka dy z nas jest in dy wi du al no Êcià, ma in ne mo li wo Êci, in ne moc ne stro ny. Ró ni ce te do ty czà rów nie od mien nych mo li wo Êci ucze nia si, w tym tak e ucze nia si czy ta nia i pi sa nia, dzie ci ma jà bo wiem in dy wi du al ne, zró ni co wa ne uzdol nie nia i ogra ni cze nia. Je - Êli wi c wszyst kim dzie ciom da my do roz wià za nia to sa mo za da nie, tak jak to czy ni my w szko le zgod nie z pro gra mem na ucza nia, przy kro jo nym na mia r prze ci t ne go ucznia, to nie bàdêmy zdziwieni, e tyl ko oko o 70% po ra dzi so bie w prze wi dy wa nym tem pie i na ocze ki wa nym po zio mie. Nie - któ re dzie ci sta nà przed tym za da niem bez rad nie lub jak kacz ka z baj ki b dà je wy ko ny waç bar dzo s a bo. War to przy po mnieç, e do dat ko we çwi - cze nia tyl ko cz Êcio wo uspraw ni y nie po rad ne bie ga nie kacz ki, gdy tym - cza sem, z po wo du bra ku in nych çwi czeƒ, po gor szy y si jej umie j t no Êci w upra wia niu ulu bio nej dys cy pli ny, ja kà by o p y wa nie. Za prze pasz cz ono jej szan se na suk ces. 11

13 Co nale y wiedzieç o dysleksji rozwojowej? Wprowadzenie teoretyczne W tym sa mym cza sie in ne dzie ci wy ko na jà to sa mo za da nie znacz - nie szyb ciej ni po zo sta e, b dà si za tem nu dziç i cze ka jàc na bar dziej am bit ne wy zwa nia, któ re od po wia da y by ich mo li wo Êciom, b dà prze - szka dzaç na lek cjach. Tak wi c ju z fak tu, e mo li wo Êci ucze nia si roz - k a da jà si w po pu la cji we d ug tak zwa nej krzy wej nor mal nej, wy ni ka, i za wsze jest ta ka gru pa osób, któ re w da nej dzie dzi nie sà s ab sze, i ta ka gru pa osób, któ re b dà lep sze ni prze ci t na. Na le y to prze wi dy waç i uwzgl d niaç w pla no wa niu re ali za cji pro gra mu na ucza nia, a wi c in dy wi - du ali zo waç za da nia (jed nym uczniom przy dzie laç a twiej sze, krót sze; in - nym nie co trud niej sze, d u sze; po zo sta ym stan dar do we). Zgod nie z da ny mi za war ty mi w do ku men cie War nock Ra port, opu - bli ko wa nym w 1978 ro ku w Wiel kiej Bry ta nii, oko o 20% dzie ci nie po - tra fi si do sto so waç do wy ma gaƒ pro gra mu na ucza nia po wszech nie obo - wià zu jà ce go w szko ach. Ozna cza to, e jed no dziec ko na pi cio ro jest nie ty po we i po trze bu je spe cja li stycz nej po mo cy w swo jej ka rie rze szkol nej. Sà to dzie ci ze spe cjal ny mi po trze ba mi edu ka cyj ny mi, ma jà ce ze wzgl du na nie ty po wy roz wój wi k sze trud no Êci w ucze niu si ni ich ró wie Êni cy (Bog da no wicz 1995). Do tej gru py za li cza si dzie ci nie pe no - spraw ne in te lek tu al nie, fi zycz nie, uczniów o in te li gen cji ni szej ni prze - ci t na, dzie ci z wa da mi na rzà dów zmy s u, za bu rze nia mi mo wy oraz ze spe cy ficz ny mi trud no Êcia mi w ucze niu si. Mia nem uczniów ze spe cjal ny - mi po trze ba mi edu ka cyj ny mi okre Êla si nie kie dy tak e dzie ci wy bit nie zdol ne, któ re po trze bu jà wi k szej sa mo dziel no Êci, trud niej sze go ma te - ria u na ucza nia, szyb sze go tem pa re ali zo wa nia pro gra mu, mniej szej licz - by po wtó rek, gdy ina czej po pro stu nu dzà si na lek cjach. Szerzej o tym problemie przeczytaç mo na w opo wiadaniach i listach rodziców, które sà zamieszczone w ksià ce Portrety nie tylko s awnych osób z dysleksjà (Bogdanowicz 2008). Dzie ci ze spe cjal ny mi po trze ba mi edu ka cyj ny mi mo gà kon ty nu owaç na uk w szko ach tak zwa nych ma so wych, lecz po trze bu jà po mo cy pe da go gicz nej w for mie: zin dy wi du ali zo wa ne go pro gra mu w za kre sie tre Êci pro gra mo wych, zin dy wi du ali zo wa ne go sys te mu wy ma gaƒ i oce nia nia, me tod na ucza nia do sto so wa nych do mo li wo Êci ucze nia si tych dzie ci, re ali zo wa nych przez spe cjal nie przy go to wa nych na uczy cie li, od mien nych roz wià zaƒ or ga ni za cyj nych. 12

14 1. Czy wszyscy mo emy si nauczyç czytania i pisania równie dobrze i szybko? W wy pad ku uczniów ze spe cy ficz ny mi trud no Êcia mi w czy ta niu i pi - sa niu, czy li z dys lek sjà, zin dy wi du ali zo wa nie pro gra mu na ucza nia spro wa - dza si do je go roz sze rze nia, gdy do pod staw pro gra mo wych po win no si do daç çwi cze nia ko rek cyj no -ko mp en sa cyjne, lo go pe dycz ne, eli mi nu jà ce za - bu rze nia i wspie ra jà ce roz wój funk cji uczest ni czà cych w czy ta niu i pi sa niu. Z dru giej stro ny, ko niecz ne jest te ogra ni cze nie, na przy k ad mo li woêç re zy - gna cji z ucze nia si dru gie go j zy ka ob ce go, zgod nie z aktualnym roz po rzà - dze niem Mi ni ster stwa Edu ka cji Na ro do wej z 30 kwiet nia 2007 roku. In dy wi du al ny sys tem wy ma gaƒ i oce nia nia obej mu je ob ni e nie wy ma - gaƒ w za kre sie po zio mu or to gra fii. Na przy k ad gdy pra ca pi sem na jest po - praw na pod wzgl dem tre Êci i kom po zy cji, ocenia si jà pozytywnie, nie ob ni - ajàc ocen z po wo du b dów or to gra ficz nych. Jed no cze Ênie ko niecz ne jest pod nie sie nie wy ma gaƒ w for mie zwi k sze nia na k a du pra cy ucznia, któ ry po - wi nien sys te ma tycz nie wy ko ny waç do dat ko we za da nia zwià za ne z je go pro - ble ma mi w ucze niu si (np. çwi cze nia do ty czà ce b dów po pe nio nych we wspo mnia nej pra cy pi sem nej). W edukacji szcze gól nie sku tecz ne sà me to dy po li sen so rycz ne go, czy li wie lo zmy s o we go, ucze nia si, an ga u jà ce jed no cze - Ênie wie le zmy s ów (wzrok, s uch, do tyk, ki ne ste zj, czy li od czu wa nie ru chu, w ch), na przy k ad gdy dziec ko za po mo cà Me to dy Do bre go Star tu uczy si od ró niaç my lo ne li te ry p b lub d b. In ne efek tyw ne spo so by ucze nia w à cza - jà me to dy in te rak tyw ne (np. tech ni k czy ta nia w pa rach) oraz me to dy na wià - zu jà ce do sty lu ucze nia si da ne go dziec ka, ba zu jà ce na do brze roz wi ni tych funk cjach moc nych stro nach roz wo ju (pew na na uczy ciel ka na uczy a swo je dys lek tycz ne dziec ko, wra li we mu zycz nie, od mia ny przez przy pad ki za po - mo cà Êpie wa nia piosenki, którà w tym ce lu sama spe cjal nie skom po no wa a). Przy k ady roz wià zaƒ or ga ni za cyj nych od po wied nich do pra cy z m o - dzie à z dys lek sjà to pro wa dze nie te ra pii w for mie gru po wej, gry to wa rzy - skie, przy zna nie ucznio wi d u sze go cza su na opa no wa nie ma te ria u, a tak - e do sto so wa nie wa run ków zda wa nia eg za mi nów ze wn trz nych, jak spraw dzia nu po szko le pod sta wo wej, eg za mi nu gim na zjal ne go i ma tu ry, do spe cjal nych po trzeb tych uczniów przez wy d u e nie cza su pi sa nia eg za mi - nu, g o Êne od czy ta nie tek stu za daƒ przez eg za mi nu jà ce go, wpi sy wa nie od - po wie dzi na kar cie z za da nia mi bez ko niecz no Êci iden ty fi ko wa nia od po - wied nie go miej sca na ar ku szu od po wie dzi. Spe cjal ne po trze by edu ka cyj ne osób z dys lek sjà sà nie kie dy bar dziej skom pli ko wa ne. By wa i tak, e ta sa ma oso ba jest jed no cze Ênie wy bit nie uzdol - nio na w jed nym kie run ku, a w in nych za kre sach ma ol brzy mie trud no Êci. 13

15 Co nale y wiedzieç o dysleksji rozwojowej? Wprowadzenie teoretyczne Tho mas A. Edi son wy na laz ca a rów ki bar dzo s a bo czy ta i pi sa. Wy bit ny rzeê biarz fran cu ski Au gu ste Ro din z po wo du swo ich trud no - Êci w na uce czy ta nia i pi sa nia by trak to wa ny przez ro dzi n ja ko nie- wy uczal ny. Z tych sa mych po wo dów mat ka Su san Hamp shi re po - pu lar nej an giel skiej ak tor ki mu sia a za o yç dla cór ki w a snà szko. O swo ich pro ble mach z czy ta niem i pi sa niem oraz o wal ce z ni mi (ja kà pro wa dzi na dal, b dàc oso bà do ro s à) ak tor ka na pi sa a au to bio - gra ficz nà ksià k pt. Su san s Sto ry. Te i inne przyk ady, szerzej opisane, znaleêç mo na w ksià ce Portrety nie tylko s awnych osób z dysleksjà (Bogdanowicz 2008). O spe cy ficz nych trud no Êciach w na uce mó wi my, je e li nie po wo dze - nia szkol ne do ty czà tyl ko nie któ rych za kre sów ucze nia si i wy st pu jà przy co naj mniej prze ci t nej in te li gen cji, a nie jed no krot nie wy so kiej spraw no Êci in te lek tu al nej, spraw nych na rzà dach ru chu oraz zmy s ach wzro ku i s u chu, w a Êci wej opie ce wy cho waw czej oraz dy dak tycz nej 2. Ju lian Tu wim po wta rza siód mà kla s, a swo je emo cje zwià za ne z k o - po ta mi z ma te ma ty kà wy ra zi w Kwia tach pol skich: On szed... na ha mak z nie na wist nà Ksià kà, bo daj jà dun der Êwi snà... Z abra ka da brà li ter grec kich... Z ka ba à try go no me trycz nà... Krzysz tof Ka mil Ba czyƒ ski rów nie mia du e k o po ty z ma te ma ty kà. Tym cza sem ja ko po eta po rów ny wa ny jest z wiesz cza mi epo ki ro man - ty zmu. Za pew ne ni gdy si nie do wie my, ja ki cha rak ter mia y trud no Êci w ma - te ma ty ce obu zna ko mi tych po etów. Mo e by y to spe cy ficz ne za bu - rze nia (Bogdanowicz 2008)? Gdy trud no Êci te ma jà cha rak ter wy biór czy i prze ja wia jà si nie po - wo dze nia mi w ucze niu si czy ta nia i pi sa nia, mó wi my o dys lek sji roz wo jo - wej. W wy pad ku spe cy ficz nych trud no Êci w ucze niu si ma te ma ty ki (g ów - nie aryt me ty ki) mo na u y waç ter mi nu dys kal ku lia. Cza sem trud no Êci te 2 U dziec ka na przy k ad z wa dà wzro ku lub za nie dba ne go Êro do wi sko wo rów nie mo na roz po - znaç spe cy ficz ne trud no Êci, jeêli sà one znacz nie po wa niej sze ni ocze ki wa ne w tym wy pad ku i je eli ob ja wia jà si cha rak te ry stycz ny mi symp to ma mi. 14

16 1. Czy wszyscy mo emy si nauczyç czytania i pisania równie dobrze i szybko? wy st pu jà jed no cze Ênie, kiedy indziej ma jà cha rak ter trud no Êci izo lo wa - nych, ogra ni czo nych do jed nej umie j t no Êci. Gdy dys lek sja i dys kal ku lia wy st pu jà ra zem, sà przy czy nà po wa nych niepowodzeƒ szkol nych. Spe cy ficz ne trud no Êci w ucze niu si nie spro wa dza jà si do trud no - Êci z opa no wa niem szkol ne go ma te ria u na ucza nia. Mo na je ob ser wo waç w ucze niu si ró nych umie j t no Êci, któ re sà nam po trzeb ne w y ciu co - dzien nym. Tak wi c w cza sie ca e go y cia mo e my za uwa yç ko lej no po ja - wia jà ce si pro ble my, na przy k ad: z czy ta niem nut, z ucze niem si uk a - dów ta necz nych lub se kwen cji ru cho wych pod czas za j ç spor to wych, rzu ca nia pi kà do ce lu, z utrzy my wa niem rów no wa gi pod czas jaz dy na L fff fi Diff Difficulties Learning (LD) zaburzeniami z uczniowie uczenia si zaburzenia funkcji narzàdów ruchu upoêledzenie umys owe f zaburzeniazen rozwoju o mowy zaburzenia funkcji narzàdów zmys ów u cultie specyficzne zaburzenia uczenia si (SLD) uczniowie wybitnie zdolni nia ucze si uczenia zaburzenia specyficzne spe ecy pec zaburz zen ia si czytaniaa i pisaniaa dysleksja rozwojowaojowwa arytmetyki dyskalkulia? Specific Learning Difficulties (Disabilities) Sp S eci c fi fi f c earn r ing Diffi in f cult fi t e lti ( es is (D lit e ilii i ie i abil s) s Ucznio wie ze spe cjal ny mi po trze ba mi edu ka cyj ny mi 15

17 Co nale y wiedzieç o dysleksji rozwojowej? Wprowadzenie teoretyczne wrot kach, de sko rol ce, snow bo ar dzie, upra wia niem wind sur fin gu, z opa no - wa niem zna ków dro go wych, kie run ków prze strzen nych oraz z pro wa dze - niem sa mo cho du itp. Przy czy nà spe cy ficz nych trud no Êci w ucze niu si jest nie har mo nij ny roz wój psy cho ru cho wy, prze ja wia jà cy si opóê nie niem roz wo ju okre Êlo - nych funk cji: wzro ko wo - prze strzen nych, s u cho wo - j zy ko wych, mo to rycz - nych. Wy st po wa nie za bu rzeƒ tych pro stych funk cji za k ó ca ucze nie si czyn no Êci, z któ rymi funkcje te sà zwiàzane. Ozna cza to, e trud ne b dzie na ucze nie si ka dej z o o nej czyn no Êci wy ma ga jà cej udzia u prost szych funkcji, których roz wój jest nie pra wi d o wy. Tak wi c dziec ko, majàce trud - no Êci w orien ta cji w le wej i pra wej stro nie cia a oraz w orien ta cji w prze - strze ni, mo e mieç pro ble my z ry so wa niem. W wie ku przed szkol nym b - dzie tworzy o ry sun ki do gó ry no ga mi (np. fi ran ki w oknach, scho dy do do mu). Ja ko sze Êcio la tek b dzie my li o pra wà i le wà r k. Pro blem ten b - dzie si po ja wia przez wie le lat, mo e na wet do koƒ ca y cia, utrud nia jàc na przy k ad zdo by cie pra wa jaz dy. Spo wo du je trud no Êci w ucze niu si pi sa - nia (pi sa nie od stro ny pra wej do le wej, my le nie li ter p b d g) oraz trud no - Êci w ucze niu si ma te ma ty ki, choç by z po wo du za pi sy wa nia w spo sób zwier cia dla ny cyfr, a na wet ca ych s up ków pod czas ob li czeƒ aryt me tycz - nych. Dziec ko to mo e mieç rów nie k o po ty z czy ta niem ma py, a wi c i z geo gra fià. Ja ko oso ba do ro s a b dzie mia o pro blemy z do tar ciem sa - mo cho dem w okre Êlo ne miej sce, z w dro wa niem z ma pà po gó rach itp. Na lek cjach wychowania fizycznego nie b dzie nadà aç za in nymi z po wo du trud no Êci w na Êla do wa niu ru chów itp. Spe cy ficz ne trud no Êci w ucze niu si, choç naj bar dziej da jà o so bie znaç w szko le, tak na praw d sà pro ble mem ca e go y cia. 16

18 2. Od jak daw na zna ne sà spe cy ficz ne trud no Êci w czy ta niu i pi sa niu? Nie jed no krot nie mo na us yszeç opi ni, e dys lek sj wy my Êlo no nie - daw no, a kie dyê ta kich pro ble mów nie by o. Na le a o by wów czas odpo wie - dzieç, e przed tem w spo e czeƒ stwie nie by o Êwia do mo Êci ist nie nia tych pro - ble mów. Wo bec uczniów z ty mi trud no Êcia mi u y wa no, za le nie od sym pa tii, jakà bu dzili, okre Êleƒ: roz trze pa ny, ro bi dziw ne b dy, t pak, pa ten to - wa ny leƒ i naj bar dziej ele ganc kie go ter mi nu zdol ny leƒ. Oto s o wa, któ ry mi na uczy ciel okre Êla trud no Êci Han sa Ch. An der se na w opa no wa niu po praw nej pi sow ni, cy to wa ne z li stu pi sa rza w 1826 roku: Gdy bym to wie dzia, ni gdy nie za bie ra bym pa na do Elsy no ru. Ma pan naj bar dziej t py eb, ja ki kie dy kol wiek wi dzia em, iwdo dat ku jesz cze pan so bie wy obra a, e pan coê wart. A ostat niej nie dzie li po wie dzia : DoÊç mam ju pa na po uszy, a po nad to wiem, e za wsze b dzie mnie pan nie cier pia, po nie wa mó wi em pa nu praw d. Jest pan wstr t nym, g u pim stwo rze niem! (Ku rec ka 1965). A oto frag ment li stu oso by do ro s ej, do ty czà cy sy tu acji w szko le w wo je wódz kim mie Êcie, w la tach szeêç dzie sià tych XX wie ku: Do mo - men tu gdy do wie dzia em si, e je stem cho ry na te trzy scho rze nia, czu em si chwi la mi jak cz o wiek o ni szej in te li gen cji, psy chicz ny od rzu tek. (...) Oto cze nie nie ana li zo wa o przy czyn mo ich trud no Êci. Wszy scy trak to wa li mnie ja ko coê gor sze go, anor mal ne go. Pod wp y wem emo cji, wy wo a nych ta kà sy tu acjà, sam wpa da em w wir po tkni ç i po pe nia em rów nie b dy in ne go ty pu, a to tyl ko potwier dza o opi ni mo je go oto cze nia o mnie ( przy g up itp.) (Bogdanowicz 2008). Trud no Êci w ucze niu si czy ta nia i pi sa nia ist nie jà praw do po dob nie, od kàd lu dzie za cz li za pi sy waç mo w ust nà. Naj pierw za in te re so wa no si naj bar dziej za ska ku jà cym zja wi skiem, a mia no wi cie wy st po wa niem za bu - rzeƒ w czy ta niu u osób do ro s ych, któ re kie dyê umia y czy taç. Za bu rze nia te okre Êla si ter mi nem: dys lek sja na by ta. Do ty czy ona przy pad ków utra ty ju opa no wa nej umie j t no Êci na sku tek uszko dze nia mó zgu. Przy pad ki ta - kie opi sy wa no ju w sta ro yt no Êci, dal sze opi sy po cho dzà z XVII wie ku, na uko wo zaê wyjaêniono to zagadnienie w dru giej po o wie XIX wie ku. 17

19 Co nale y wiedzieç o dysleksji rozwojowej? Wprowadzenie teoretyczne M. Ma ru szew ski w swo jej ksià ce Mo wa i mózg (1970) po da je, e Va - le rius Ma xi mus i Pli niusz w I w. n.e. wspo mi na jà w swych pi smach o wy kszta co nym Ateƒ czy ku, któ ry na sku tek ura zu g o wy utra ci pa- mi ç li ter. Jest to praw do po dob nie pierw szy opis za bu rzeƒ czyn no Êci czy ta nia wsku tek or ga nicz ne go uszko dze nia mó zgu, a wi c dys lek sji na by tej. W au to bio gra fii na pi sa nej w 1834 ro ku przez J. Lor da ta, pro fe so ra fa - kul te tu le kar skie go w Mont pe lier, któ ry dozna urazu mó zgu, wsku tek cze go stra ci zdol noêç mó wie nia (afa zja) oraz ro zu mie nia na pi sa nych s ów (dys lek sja na by ta), czy ta my: Pod czas gdy za cho wa ne zo sta o w pa mi ci zna cze nie s ów s y sza - nych (...), stra ci em pa mi ç sym bo li wzro ko wych. Sk ad nia znik n - a wraz ze s o wa mi, al fa bet te (...), lecz funk cja li ter w for mo wa - niu wy ra zów po zo sta a dla mnie zro zu mia a. Kie dy pa trzy em na ksià k, któ rà prze czy ta em jesz cze przed cho ro bà, oka za o si nie - mo li we na wet od czy ta nie jej ty tu u. Nie mu sz mó wiç o mo jej roz - pa czy, a two mo na jà so bie wy obra ziç. Mu sia em pi saç po wo li wi k szoêç wy ra zów i po pe nia em przy tym wie le ab sur dal nych b - dów. Po ty go dniach ci kie go smut ku i re zy gna cji, pew ne go ra zu pa trzàc na grzbiet jed ne go z to mów mo jej bi blio te ki, prze czy ta em ty tu : Ope ra Hi po kra te sa. To od kry cie wy wo a o u mnie zy ra do - Êci. (Crit chley, 1970). Opi sa ne za bu rze nia czy ta nia mo gà ustà piç cz Êcio wo lub ca ko wi cie na sku tek re edu ka cji (re edu ko waç edu ko waç po now nie) 3, czy li spe cjal - nych çwi czeƒ, któ re przy wra ca jà umie j t no Êci okre so wo utra co ne. In nym zja wi skiem jest dys lek sja roz wo jo wa, czyli spe cy ficz ne trud - no Êci w pi sa niu i czy ta niu, któ re da jà o so bie znaç w dzie ciƒ stwie, od po - czàt ku na uki czy ta nia i pi sa nia. Opi sa no jà w 1896 ro ku. U êró de te go od - kry cia le g o stwier dze nie pa ra dok su: uczeƒ jak by nie wi dzia czy ta ne go tek stu. Na uczy ciel wy s a go do le ka rza ogól ne go W. Prin gle Mor ga na, któ - ry wy klu czy u ch op ca wa d wzro ku i opu bli ko wa ów przy pa dek w an giel - skim cza so pi Êmie me dycz nym Bri tish Me di cal Jo ur nal. 3 Nie na le y sto so waç ter mi nu: re edu ka cja (ani re edu ka tor wo bec na uczy cie la te ra peu ty) w od nie sie niu do dys lek sji roz wo jo wej tych dzie ci nie uczy my po now nie, po nie wa ni gdy nie umia y czy taç ani po praw nie pi saç. 18

20 2. Od jak dawna znane sà specyficzne trudnoêci w czytaniu i pisaniu? Li czà cy 14 lat Per cy F., któ ry nie ma jàc trud no Êci w ma te ma ty ce, nie móg na uczyç si czy ta nia (...), by mà drym i in te li gent nym ch op cem, szyb kim w grach i za ba wach, w ad nym za kre sie nie by gor szy od swo ich ró wie Êni ków. Je go wiel kà trud no Êcià by a, i jest na dal, nie - zdol noêç na ucze nia si czy ta nia. Ta nie zdol noêç jest tak po wa na i wy - ra zi sta, e nie mam wàt pli wo Êci, i jest to spo wo do wa ne ja kimê wro - dzo nym de fek tem... Po mi mo pra cy i in ten syw nych çwi czeƒ jest w sta nie je dy nie z tru dem na zy waç li te ry w jed no sy la bo wych wy ra - zach. (Mor gan 1896 za Mi les 1993). Ch o piec na wet w a sne imi pi sa nie pra wi d o wo ja ko Pre cy. Mor gan za no to wa spo strze e nie, e s o wo pi sa ne lub dru ko wa ne zda wa o si zu pe nie nie do cie raç do Êwia do - mo Êci ch op ca, do pie ro prze czy ta ne na g os na bie ra o dla nie go zna - cze nia. Za pi sa te wa nà re flek sj : Na uczy ciel, któ ry go uczy przez kil ka lat, mó wi, e ch o piec móg by byç do brym uczniem w szko le, gdy by uczo no go je dy nie na dro dze in struk cji s ow nych. (Crit chley 1970). W od ró nie niu od dys lek sji na by tej dys lek sja roz wo jo wa naj cz Êciej ujawnia si przez ca e y cie. Po moc spe cja li stycz na w po sta ci za j ç ko rek - cyj no - kom pen sa cyj nych no si na zw te ra pii pe da go gicz nej i jest pro wa dzo - na przez na uczy cie la te ra peu t. 19

21 4. Na ja kiej pod sta wie roz po zna je si spe cy ficz ne trud no Êci w czy ta niu i pi sa niu? Pod sta wà roz po zna nia jest wy st po wa nie wy biór czych nie po wo dzeƒ w na uce czy ta nia i (lub) w opa no wa niu po praw nej pi sow ni i (lub) od po wied - nie go po zio mu gra ficz ne go pi sma, a wi c wszyst kich bàdê tyl ko nie któ rych form tych trud no Êci. Usta la si, czy trud no Êci te wy st pu jà jed no cze Ênie czy w izo la cji. Spe cy ficz ne trud no Êci w czy ta niu i pi sa niu roz po zna je si tyl ko w wy pad ku stwier dze nia pra wi d o we go roz wo ju umy s o we go, co ozna cza, e ta kiej dia gno zy nie for mu u je si w od nie sie niu do dzie ci z in te li gen cjà ni szà ni prze ci t na (po ni ej nor my) ani dzie ci z upo Êle dze niem umy s o wym 9. Dys - lek sji roz wo jo wej nie roz po zna je si rów nie, gdy trud no Êci w czy ta niu i pi sa - niu sà spo wo do wa ne za nie dba niem Êro do wi sko wym lub dy dak tycz nym (dziec ko cz sto opusz cza lek cje lub nie opa no wa o czy ta nia i pi sa nia ze wzgl - du na êle zor ga ni zo wa ny pro ces na ucza nia). Nie dia gno zu je si jej te, gdy trud no Êci w czy ta niu i pi sa niu sà wy ni kiem wy àcznie z e go funk cjo no wa nia na rzà dów zmy s u (nie do s u chem lub wa dà wzro ku) al bo skut kiem scho rzeƒ neu ro lo gicz nych (np. epi lep sja, mó zgo we po ra e nie dzie ci ce). W tych wy - pad kach trud no Êci te sta no wià symp tom wy mie nio nych za bu rzeƒ i scho rzeƒ 10. O spe cy ficz nych za bu rze niach w ucze niu si czy ta nia i pi sa nia orze ka si, gdy sà one istot ne 11, to zna czy gdy po ziom czy ta nia i pi sa nia jest znacz nie gor szy od ocze ki wa ne go w da nym wie ku i na da nym po zio mie spraw no Êci in te lek tu al nej. 9 Po moc tym dzie ciom re gu lu jà te sa me roz po rzà dze nia ME NiS, z któ rych ko rzy sta jà dzie ci dys - lek tycz ne. W wy mie nio nych do ku men tach dzieci te okre Êla ne sà mia nem uczniów, u któ rych stwier dzo no za bu rze nia i od chy le nia roz wo jo we. Na tej pod sta wie pla ców ka edu ka cyj na jest zo bo wià za na za pew niç opie k edu ka cyj nà i te ra peu tycz nà, któ ra win na obej mo waç wszyst kie sfe ry roz wo ju (w tym przede wszyst kim funk cje in te lek tu al ne). Cen tral na Ko mi sja Eg za mi na cyj - na prze wi du je na to miast do sto so wa nie wy ma gaƒ tyl ko w sto sun ku do dzie ci z upo Êle dze niem umy s o wym (to do sto so wa nie nie do ty czy dzie ci z in te li gen cjà ni szà ni prze ci t na). 10 Dys lek sj i wa d zmy s u mo na jed no cze Ênie stwier dziç w tych wypadkach, w któ rych dziec ko wy ka zu je znacz nie g b sze za bu rze nia czy ta nia i pi sa nia ni prze wi dy wa ne przy da nej wa dzie zmy s u. Przy czy nà te go sta nu rze czy mo gà byç to wa rzy szà ce za bu rze nia roz wo ju in nych funk cji uczest ni czà cych w czy ta niu i pi sa niu (np. dziec ko jest nie do wi dzà ce i jed no cze Ênie ma za bu rze - nia roz wo ju funk cji j zy ko wych). 11 Wy zna cza si tu zwy kle gra ni c w po sta ci opóê nie nia umie j t no Êci czy ta nia o dwa la ta w sto - sun ku do wie ku y cia i edu ka cji lub te o dwa od chy le nia stan dar do we po mi dzy osià gni tym wy ni kiem w te stach czy ta nia i pi sa nia w po rów na niu z wy ni kiem ocze ki wa nym (uwzgl d nia jàc wiek i po ziom spraw no Êci in te lek tu al nej). Ten ostat ni wa ru nek za miesz czo no w mi dzy na ro - do wych kla sy fi ka cjach me dycz nych, lecz nie jest on po wszech nie spe nia ny. 25

22 Co nale y wiedzieç o dysleksji rozwojowej? Wprowadzenie teoretyczne Przyczyny niepowodzeƒ w nauce czytania i pisania 26

23 4. Na jakiej podstawie rozpoznaje si specyficzne trudnoêci w czytaniu i pisaniu? Pod sta wà do roz po zna nia dys lek sji roz wo jo wej mo e byç jej de fi ni - cja opu bli ko wa na w 1994 ro ku przez Mi dzy na ro do we To wa rzy stwo Dys - lek sji imie nia Or to na (USA): Dys lek sja jest jed nym z wie lu ró nych ro dza jów trud no Êci w ucze niu si. Jest spe cy ficz nym za bu rze niem o pod o u j zy ko wym, uwa run ko - wa nym kon sty tu cjo nal nie. Cha rak te ry zu je si trud no Êcia mi w de ko do - wa niu po je dyn czych s ów, co naj cz Êciej od zwier cie dla nie wy star cza jà - ce zdol no Êci prze twa rza nia fo no lo gicz ne go. Trud no Êci w de kodo wa niu po je dyn czych s ów sà za zwy czaj nie wspó mier ne do wie ku oraz in - nych zdol no Êci po znaw czych i umie j t no Êci szkol nych; trud no Êci te nie sà wy ni kiem ogól ne go za bu rze nia roz wo ju ani za bu rzeƒ sen so - rycz nych. Dys lek sja ma ni fe stu je si ró no rod ny mi trud no Êcia mi w od - nie sie niu do ró nych form ko mu ni ka cji j zy ko wej, cz sto oprócz trud - no Êci w czy ta niu do dat ko wo po ja wia jà si po wa ne trud no Êci w opa no wa niu spraw no Êci w za kre sie czyn no Êci pi sa nia i po praw nej pi sow ni (t um. M. Bogdanowicz). Ana li za de fi ni cji wska zu je, e dys lek sj trak tu je si ja ko za bu rze nie ucze nia si, a nie ja ko cho ro b. Spe cy ficz ne trud no Êci w ucze niu si de fi - ni cja ta uj mu je ja ko kon se kwen cje za bu rzeƒ roz wo ju nie któ rych funk cji po znaw czych, a g ów nie funk cji s u cho wo -j zy kowych. Szcze gól nà wa g przy pi su je za bu rze niom roz wo ju dziec ka w za kre sie fo no lo gicz ne go aspek tu j zy ka (za bu rze nia prze twa rza nia fo no lo gicz ne go), a wi c uwa gi, pa mi ci i per cep cji s u cho wej (od bio ru wra eƒ i spo strze ga nia) dêwi ków mo wy. Ty po wy mi ob ja wa mi tych za bu rzeƒ sà trud no Êci z od ró nia niem g o sek po dob nych ar ty ku la cyj no -f o net ycznie (zwa nych za bu rze nia mi s u - chu fo ne mo we go). Stàd my le nie g o sek dêwi cz nych i bez dê wi cz nych (pu Êniej za miast póê niej), b d ne za pi sy wa nie zmi k czeƒ (Ba za za miast Ba sia), my le nie i j (zjem ja za miast zie mia). Trud no Êci z do ko ny wa niem ana li zy g o sko wej s ów po wo du jà cz ste opusz cza nie li ter, sy lab (np. koƒ - có wek), prze sta wia nie ko lej no Êci li ter pod czas czy ta nia (do za miast od) i znie kszta ca nie struk tu ry za pi sy wa nych wy ra zów, a na wet pi sa nie wy ra - zów bez sen sow nych (pij ka za miast baj ka). Trud no Êci w czy ta niu po ja wia jà si ju na naj wcze Êniej szym eta pie czy ta nia, czy li de ko do wa nia (ko ja - rzenia li ter i g o sek, któ re sà przez nie re pre zen to wa ne). Nic wi c dziw - nego, e dzie ci dys lek tycz ne czy ta jà wol no, z b da mi i bez zro zu mie nia. 27

24 Co nale y wiedzieç o dysleksji rozwojowej? Wprowadzenie teoretyczne S a ba kon cen tra cja uwa gi na bodê cach s u cho wo-werbalnych i s a ba pa - mi ç s u cho wo-fonologiczna po wo du jà trud no Êci w ro zu mie niu prze czy ta - ne go tek stu, opusz cza nie wy ra zów, koƒ có wek wy ra zów pod czas dyk tan da, czy li pi sa nia ze s u chu. W dys lek sji roz wo jo wej ob ja wy te sà nie wspó mier nie na si lo ne w po rów na niu z trud no Êcia mi ró wie Êni ków oraz w od nie sie niu do po zio - mu in te li gen cji, a na wet w sto sun ku do osià gni ç w in nych dzie dzi nach na - uki szkol nej. Przy czy nà tych trud no Êci nie jest ob ni e nie po zio mu roz wo ju umy s o we go ani wa da zmy s u, lecz za bu rze nia roz wo ju g ów nie j zy ko we - go, uwa run ko wa ne bio lo gicz nie, a wi c za le ne od zmian struk tu ry cen - tral ne go uk a du ner wo we go (cha rak ter kon sty tu cjo nal ny). W przy pad - kach dys lek sji wspó wyst pujà ró ne for my za bu rzeƒ ko mu ni ka cji j zy ko wej: trud no Êci w czy ta niu, opa no wa niu czyn no Êci pi sa nia pod wzgl dem bu do wa nia tek stu wy po wie dzi, po praw nej pi sow ni, jak i tech ni - ki pi sa nia. Wpraw dzie de fi ni cja wska zu je, e bez po Êred nià przy czy nà dys lek sji sà naj cz Êciej za bu rze nia roz wo ju funk cji s u cho wo -j zy ko wych (g ów nie fo no lo gicz ne go aspek tu j zy ka), jednak nie wy czer pu je to wszyst kich mo - li wych po wo dów. Spe cy ficz ne trud no Êci w czy ta niu i pi sa niu mo gà byç uwa - run ko wa ne za bu rze nia mi roz wo ju funk cji wzro ko wych (uwa gi, spo strze ga - nia, pa mi ci wzro ko wej), wzrokowo-przestrzennych, ru cho wych (mo to ry ki ma ej, du ej) oraz ich in te gra cji, któ rà okre Êla jà ter mi ny 12 : in te gra cja sen - so rycz na (Ay res 1972, 1977, Ma as 1998) i in te gra cja per cep cyj no - mo to - rycz na (Bog da no wicz 1987, 1997). Za bu rze niom tym cz sto to wa rzy szà za - k ó ce nia roz wo ju la te ra li za cji czynnoêci ruchowych (np. obu r cz noêç) i orien ta cji w sche ma cie cia a i prze strze ni (Spio nek 1965). Przy czy ny dys - lek sji zo sta y omó wio ne sze rzej w roz dzia le 7. Wie dza na te mat przy czyn i me cha ni zmów specyficznych trud no Êci w czytaniu i pisaniu umo li wia do strze e nie ich ob ja wów i dzi ki te mu wcze Êniej sze zdia gno zo wa nie. Po ma ga te zro zu mieç wie le nie wy t u ma - czal nych pa ra dok sal nych ob ja wów, któ re to wa rzy szà trud no Êciom w czy - ta niu i pi sa niu, gdy dys lek sja to mi strzy ni pa ra dok sów, co nie jed no krot - nie wy ka zy wa am w swo ich wy stà pie niach i pu bli ka cjach (Bog da no wicz 2001, 2002). 12 Ter min: in te gra cja sen so rycz na zo sta upo wszech nio ny przez J. Ay res; ter min: in te gra cja per - cep cyj no - mo to rycz na za pro po no wa a M. Bog da no wicz. 28

25 4. Na jakiej podstawie rozpoznaje si specyficzne trudnoêci w czytaniu i pisaniu? Moi roz mów cy obec nie do ro Êli lu dzie bez sku tecz nie pró bo wa li so - bie wy t u ma czyç, co w a Êci wie dzia o si z ni mi w szko le, poniewa pod ich ad re sem pa da y ca ko wi cie sprzecz ne opi nie, nie wi daç te by - o lo gicz ne go zwiàz ku mi dzy ich dzia al no Êcià a jej skut ka mi. In y nier in for ma tyk, ma te ma tyk po dej rze wa no, e jest nie zdol ny, a ukoƒ czy dwa fa kul te ty na po li tech ni ce. Mó wi o so bie, e w szko le by zna ny ja ko osio pa ten to wa ny, jed no cze Ênie zaê po za szko à ja ko ge niusz kom pu te ro wy. Le karz ane ste zjo log s y sza sta le, e: ni by ta ki in te li gent ny, a ta k pro - stej rze czy, jak czy ta nie i pi sa nie, nie po tra fi si na uczyç. By po sà dza - ny o le ni stwo, a pra co wa znacz nie wi cej ni wie lu je go ko le gów. Bio che mik i bio fi zyk, uczo ny o Êwia to wej s a wie, wy ró nio ny ja ko je - den z dzie si ciu naj lep szych pol skich na ukow ców 2002 ro ku, mó wi o swo ich trud no Êciach ar to bli wie, e ma za bu rze nia czy ta nia i wy jàt - ko wy brak sza cun ku dla or to gra fii. Dzi ki opi nii psy cho lo ga uda o mu si przejêç przez pi sem nà ma tu r z j zy ka pol skie go. Pe da go g -dok to rant za uwa y, e mi mo sys te ma tycz nej pra cy nad or - to gra fià (zna za sa dy pi sow ni) je go pro ble my si nie zmniej szy y, na dal po pe nia kar dy nal ne b dy. Dzien ni karz ra dio wy du o czy ta, wr cz po ch a nia ksià ki, za uwa - y jed nak, e nie zli kwi do wa o to je go k o po tów z or to gra fià. Na wet s o wo któ ry, po ja wia jà ce si wie lo krot nie na stro nach ksià ek, pi sze za ka dym ra zem ina czej (Bogdanowicz 2008). To w a Ênie stwier dze nie pa ra dok su spo wo do wa o sto lat te mu od kry - cie zja wi ska dys lek sji roz wo jo wej: na uczy ciel wy s a do le ka rza, W. P. Morganda, swojego ucznia, któ ry po mi mo do bre go wzro ku jak by nie wi dzia czy ta ne go tek stu. Wie le te go ro dza ju pa ra dok sów wy wo u je za nie po ko je nie lub znie cier pli wie nie do ro s ych. Ob ser wu je si na przy k ad, e dziec ko wie - lo krot nie prze pi su je ten sam tekst, sta le po pe nia jàc b dy, tote padajà ko - men tarze: pa trzy i nie wi dzi. W in nym wy pad ku, po mi mo bra ku wa dy s u - chu, a na wet przy wy jàtkowo do brym s u chu mu zycz nym, dziec ko s u cha i nie s y szy. Pod czas dyk tan da opusz cza, do da je, prze sta wia li te ry i sy la by oraz my li g o ski po dob ne fo ne tycz nie. Wie dza na te mat przy czyn i pa to me - cha ni zmu dys lek sji po zwa la na zro zu mie nie tych i po dob nych pa ra dok sów. Oto li sta pa ra dok sów, któ re cz sto do strze ga jà ucznio wie z dys - leksjà, ich ro dzi ce i na uczy cie le, nie za wsze umie jàc je zro zu mieç. War to 29

26 Co nale y wiedzieç o dysleksji rozwojowej? Wprowadzenie teoretyczne prze ana li zo waç te pa ra dok sy, uwzgl dniajàc ju zdo by tà wie dz, i przy ka dym z nich za daç so bie py ta nie: Dla cze go? War to te pod jàç pró b ich wy ja Ênie nia pod czas lek tu ry na st p nych roz dzia ów. Dys lek sja mi strzy nià pa ra dok sów Pa ra doks 1. Le ka rze, a nie pe da go dzy bez po Êred nio pra cu jà cy z dzieç - mi, od kry li i opi sa li dys lek sj roz wo jo wà. Pa ra doks 2. Dziec ko jest in te li gent ne, a nie mo e na uczyç si tak pro - stych rze czy, jak czy ta nie i pi sa nie. Pa ra doks 3. Dziec ko ni by wi dzi, a nie wi dzi (nie ma wa dy wzro ku, lecz prze pi su jàc ze wzo ru, pope nia du o b dów; np. pi szàc i czy ta - jàc, my li b i p, t i ; opusz cza li te ry; czy ta, a na wet pi sze krót kie s o wa od ty u, np. od ja ko do). Pa ra doks 4. Dziec ko ni by s y szy, a nie s y szy (nie ma wa dy s u chu, ale z bar dzo du ymi trud no Êciami pi sze ze s u chu, pod czas dyk tan da opusz - cza li te ry, wy ra zy, my li li te ry, g ów nie te, któ re od po wia da jà g o skom o po dob nym brzmie niu, na przy k ad g o ski dêwi cz ne i bez dê wi cz ne). Pa ra doks 5. Dziec ko nie ma wa dy s u chu, ma do bry s uch mu zycz ny, jed nak po ba da niach w po rad ni do wia du je si, e ma za bu rze nia s u - chu fo ne ma tycz ne go. Pa ra doks 6. Dys lek sja roz wo jo wa to nie cho ro ba, a jed nak jest to jed - nost ka no zo lo gicz na, czy li syn drom za bu rzeƒ wy mie nio ny w mi dzy - na ro do wych kla sy fi ka cjach cho rób (IC D -10 i DSM -IV). Pa ra doks 7. Ob ja wy dys lek sji sà re al ne, choç nie zbyt wi docz ne, i dla - te go na zy wa si jà ukry tym ka lec twem. Pa ra doks 8. Dziec ko uczy si du o wi cej ni ró wie Êni cy, a jest po sà - dza ne o le ni stwo. Pa ra doks 9. Dziec ko do brze so bie ra dzi ze wszyst ki mi przed mio ta mi szkol ny mi po za j zy kiem pol skim i ob cym. Pa ra doks 10. Dziec ko du o czy ta, pisze do dat ko we dyk tan da, ale nie po tra fi za pa mi taç pi sow ni bar dzo cz sto po wta rza jà cych si wy ra - zów, na przy k ad któ ry. Pa ra doks 11. Dziec ko zna za sa dy or to gra fii, lecz ro bi b dy or to gra - ficz ne. Pa ra doks 12. Dziec ko pi szàc, robi bar dzo du o b dów or to gra ficz - nych, nie po tra fi utrwa liç po praw nej pi sow ni s ów, a jed no cze Ênie pi - sze wie le tek stów, ma ta lent li te rac ki. 30

27 4. Na jakiej podstawie rozpoznaje si specyficzne trudnoêci w czytaniu i pisaniu? Par adoks 13. Dziec ko jest twór cze, na to miast nie po tra fi wy ko naç za - daƒ ty pu od twór cze go (np. uk a da mo zai ki i uk a dan ki tyl ko we d ug w a sne go po my s u, nie we d ug wzo ru. Wy my Êla w a sne wier sze, na - to miast nie pa mi ta ad ne go ze zna nych). Pa ra doks 14. Dziec ko wie, jak na le y wy ko naç za da nia ma te ma tycz - ne, lecz nie po tra fi ob li czyç w pa mi ci pro stych dzia aƒ aryt me tycz - nych, nie umie te na uczyç si ta blicz ki mno e nia. Pa ra doks 15. Dziec ko do brze wi dzi, a ry su je i pi sze w sposób zwier - cia dla ny. Pa ra doks 16. Dziec ko poprawnie si wy po wia da i nie ma wa dy wy - mo wy, lecz prze kr ca lub my li s o wa po dob ne pod wzgl dem fo ne - tycz nym, ma trud no Êci z przy po mi na niem so bie nazw. Pa ra doks 17. Dziec ko do brze si ko mu ni ku je ust nie w j zy ku ob cym, lecz ma po wa ne trud no Êci z opa no wa niem ko mu ni ka cji za po mo cà pi sma. Pa ra doks 18. Dziec ko po tra fi ad nie na pi saç pierw sze li nij ki tek stu, na to miast po zo sta a cz Êç tek stu jest pra wie nie czy tel na. Pa ra doks 19. Dziec ko jest uzdol nio ne pla stycz nie, ale nie po tra fi ry so - waç na za da ne te ma ty ry sun ków re ali stycz nych. Pa ra doks 20. Dziec ko ma ab so lut ny s uch mu zycz ny, a nie mo e na - uczyç si czy taç nut. Pa ra doks 21. B dàc do brym uczniem z da ne go przed mio tu, dziec ko nie jest w sta nie wy ko ny waç nie któ rych ro dza jów za daƒ z te go przed - mio tu (np. do brze ra dzi so bie na wychowaniu fizycznym po za uk a da mi gim na stycz ny mi, çwi cze nia mi rów no wa ny mi i rzu ca niem pi kà do ce lu. Na geo gra fii jest do brym uczniem, ale ma pro blem z czy ta niem ma py). Pa ra doks 22. S a bi ucznio wie z dys lek sjà sta jà si do bry mi stu den ta mi na stu diach wy szych. Pa ra doks 23. Wyjàtkowym trud no Êciom w na uce czy ta nia i pi sa nia cza sem to wa rzy szà wy bit ne uzdol nie nia. Pa ra doks 24. Dziec ko umie (uczy o si w do mu wi cej ni je go ko - le dzy, zna za sa dy or to gra fii), lecz... nie umie (pod czas kla sów ki lub gdy jest we zwa ne do od po wie dzi, nie mo e przypomnieç sobie nazw, danych, po pe nia b dy or to gra ficz ne). Dal sza lek tu ra Po rad ni ka oraz w a sne do Êwiad cze nia mo gà staç si êró d em roz sze rze nia tej li sty paradoksów (Bogdanowicz 2002). Pa ra doks 25. (Ja ki? Zaproponuj)

28 5. Dla cze go przy by wa uczniów z dys lek sjà? Ilu ich jest? Na py ta nie, dla cze go dys lek sj stwier dza si u co raz wi k szej licz by uczniów, nie ma pro stej od po wie dzi, po nie wa nie mo na wy mie niç jej je dy - nej przy czy ny. G ów nym po wo dem jest co raz wi k sza Êwia do moêç spo ecz - na, co wp y wa na fakt, e ucznio wie ta cy sà do strze ga ni i wcze Êniej roz po zna - wa ne sà u nich za bu rze nia. Co raz wi cej wie my o dys lek sji, a to z po wo du po nad stu let nie go okre su pro wa dze nia ba daƒ na uko wych, a twiej sze go do - st pu do wie dzy na ten te mat i dzia aƒ spo ecz nych pro wa dzo nych przez ta - kie or ga ni za cje, jak Pol skie To wa rzy stwo Dys lek sji (za o o ne z mojej inicjatywy w 1990 r.) zrze szo ne w Eu ro pej skim To wa rzy stwie Dys lek sji. Wie - dza do cie ra z ogrom nej licz by pu bli ka cji ksià ko wych, po mo cy do za j ç te - rapeu tycz nych, ze stron in ter ne to wych, ar ty ku ów na uko wych w spe cja li - stycz nych cza so pi smach, jak na przy k ad Dys le xia. An In ter na tio nal Jo ur nal of Re se arch and Prac ti ce, i ar ty ku ów w pra sie co dzien nej. Sta le zwi k sza si licz ba do rocz nych kon fe ren cji o za si gu kra jo wym i mi dzy na ro do wym. Pro - ble ma ty ka spe cy ficz nych trud no Êci w ucze niu si we sz a do pro gra mów dy - dak ty ki na wy szych uczel niach, jest przed mio tem kur sów do sko na là cych (w Pol sce pro wa dzo nych przez oêrod ki do sko na le nia na uczy cie li, Pol skie To - wa rzy stwo Dys lek sji) oraz trzy se me stral nych stu diów po dy plo mo wych w za - kre sie te ra pii pe da go gicz nej spe cy ficz nych trud no Êci w czy ta niu i pi sa niu, da - jà cych upraw nie nia do wy ko ny wa nia za wo du na uczy cie la te ra peu ty. Dzi ki tym me cha ni zmom upo wszech nia nia wie dzy wzra sta Êwia do moêç spo ecz na i ro dzi ce oraz na uczy cie le wy sy a jà na ba da nia dia gno stycz ne dzie ci, któ re ma jà trud no Êci w na by wa niu umie j t no Êci czy ta nia i pi sa nia. Za in te re so wa - nie ba da niem jest po dyk to wa ne ch cià udzie le nia dzie ciom fa cho wej po mo - cy w for mie te ra pii pe da go gicz nej, a tak e za pew nie nia im zin dy wi du ali zo - wa ne go to ku edu ka cji i wy ma gaƒ, jak i wy rów na nia szans pod czas oce nia nia i eg za mi no wa nia (np. na eg za mi nach ze wn trz nych). Jed nak nie tyl ko lep sze i wcze Êniej sze roz po zna wa nie po wo du je, e wzrós od se tek uczniów ze zdia gno zo wa nà dys lek sjà. Rów nie wa ny jest wzrost licz by uro dzeƒ dzie ci z cià y i po ro du o nie pra wi d o wym prze bie gu (np. przed wcze sne uro dze nie) 13. By wa to przy czy nà mi ni mal nych zmian 13 Obecnie co siódme dziecko ju po urodzeniu wymaga konsultacji w oêrodku wczesnej interwencji. 32

29 5. Dlaczego przybywa uczniów z dysleksjà? Ilu ich jest? struk tu ry cen tral ne go uk a du ner wo we go, a tym sa mym za bu rzeƒ roz wo ju funk cji sta no wià cych pod sta w na by wa nia z o o nych czyn no Êci, do któ rych na le à czy ta nie i pi sa nie. In nym po wo dem jest brak w a Êci wej sty mu la cji, wspie ra nia roz wo ju, szcze gól nie dzie ci, u których wyst pujà drob ne opóê nie nia, dys har mo nie roz wo jo we, przez za ba wy roz wi ja jà ce funk cje psy cho mo to rycz ne uczest ni - czà ce w czy ta niu i pi sa niu. Wa nym po wo dem jest brak do Êwiad czeƒ w ob co - wa niu z ksià kà, s u cha nia g o Êne go czy ta nia i tre nin gu w czy ta niu i pi sa niu. Ob ser wu je si nie do sta tek ta kich form ak tyw no Êci, jak: za ba wy ma ni pu la cyj ne obec nie za miast szy cia lal kom su kie nek, ro bie nia z kar to nu dom ków i me bli, ku pu je si go to we za baw ki oraz pre fe ru je bier ny typ roz ryw ki, jak oglà da nie pro gra mów te le - wi zyj nych; çwi cze nia gra fo mo to rycz ne dzie ci co raz mniej cza su po Êwi ca jà na ry so wa nie, a w szko le na pi sa nie (wy pe nia jà lu ki w tek stach); çwi cze nie uwa gi i pa mi ci s u cho wej oraz funk cji j zy ko wych i wy obraê ni pod czas s u cha nia audycji radiowych i czy ta nych dziec ku ksià ek dzie ciom nie czy ta si co dzien nie na g os (te le wi - zja kszta ci funk cje wzro ko we, któ re ma jà mniej sze zna cze nie dla roz wi ja nia mo wy i przy swa ja nia umie j t no Êci czy ta nia i pi sa nia); çwi cze nie mo to ry ki du ej i rów no wa gi pod czas za baw ru cho wych, jak ska ka nie na ska kan ce, gra w gu m i w kla sy, huê ta nie na ró nych ro dza jach huê ta wek, cho dze nie po kra w ni kach, po pi sy na trze pa - ku; dzie ci co raz mniej cza su sp dza jà na po dwór ku i w og ro dzie; czy ta nie ksià ek in for ma cje a twiej (bo bez wy si ku i szyb ciej) po - bie ra ne sà z prze ka zów wi zu al nych ob ra zu, za po Êred nic twem fil - mów, te le wi zji, wi deo, w wer sji DVD; znacz nie zwi k szy a si do - st p noêç fil mów (mul ti ki na, wy po y czal nie fil mów); w a Êci we wzor ce za cho waƒ i mo ty wa cja do czy ta nia dzie ci rzad ko lub ni gdy nie wi dzà swo ich ro dzi ców czy ta jà cych ksià k, naj cz Êciej oglà da jà oni te le wi zj. W tej sy tu acji nie bu dzi zdzi wie nia, e trud no Êci w czy ta niu, uwa - run ko wa ne ró ny mi przy czy na mi, wy st pu jà u 30 40% uczniów (Bog da - nowicz 1976), spe cy ficz ne trud no Êci zaê do ty czà we d ug sza cun ko wej oce - ny znacz nej gru py osób, bo 10 15% po pu la cji (Spionek 1965). Brak jest 33

30 Co nale y wiedzieç o dysleksji rozwojowej? Wprowadzenie teoretyczne ba daƒ ogól no pol skich, lecz ba da nia pro wa dzo ne w wo je wódz twie gdaƒ - skim w la tach (na pró bach re pre zen ta tyw nych dla mia sta i wsi) po twier dza jà te da ne: dys lek sj stwier dzo no u 9 10% ba da nych uczniów (z klas 0 i IV), dy sor to gra fi zaê u 13 16% (z klas IV) z czego 4% to czysta dysortografia (Ja kle wicz, Bog da no wicz, M cik 1975, Bog da no - wicz 1976, 1983, Jaklewicz 1980). Cz stoêç wy st po wa nia dys lek sji o umiar ko wa nym na si le niu oce nia si na oko o 10% po pu la cji. Ci sze przy pad ki dys lek sji (tzw. g bo kiej dys lek sji) do ty czà oko o 4% po pu la cji (Bogdanowicz 1987). Tak e mi dzy - na ro do we kla sy fi ka cje me dycz ne (IC D -10, DSM -IV) okre Êla jà, e oko o 3 4% dzie ci ma po wa ne za bu rze nia o spe cy ficz nym cha rak te rze w ucze - niu si czy ta nia. Tak po wa nym za bu rze niom czy ta nia to wa rzy szà zwy kle trud no Êci z opa no wa niem po praw nej pi sow ni. Wy ni ki ba daƒ sta ty stycz nych nad cz sto Êcià wy st po wa nia dys lek sji ozna cza jà, e w ka dej kla sie mo na spo tkaç 4 6 dzie ci (ok %) ze spe cy ficz ny mi trud no Êcia mi w czy ta niu i pi sa niu o umiar ko wa nym na si le niu, a co naj mniej jed no dziec ko w kla sie (ok. 4%) ma po wa ne trud no Êci w ucze niu si czy ta nia i pi sa nia. 34