WYKŁAD DRUGI: PODSTAWY EPIDEMIOLOGII (B)

Transkrypt

1 SUM - WLK 2013 WYKŁAD DRUGI: PODSTAWY EPIDEMIOLOGII (B) Prof. dr hab. med. Jan E. Zejda

2 TREŚĆ DZISIEJSZEGO WYKŁADU Korzenie współczesnej epidemiologii Źródła informacji w epidemiologii Epidemiologia opisowa epi demos logos

3 DEFINICJA EPIDEMIOLOGII Epidemiologia jest nauką o występowaniu i uwarunkowaniach zjawisk zdrowotnych w określonych populacjach ludzkich oraz systemem działań wykorzystujących uzyskane informacje do zmniejszenia rozpoznanych problemów zdrowotnych w populacji TEORIA i PRAKTYKA

4 DEFINICJA HIGIENY Higiena jest nauką, której celem jest poznawanie wpływów otoczenia na zdrowie człowieka i reakcji organizmu na te wpływy; praktyczne wykorzystanie higieny to usuwanie z otoczenia czynników ujemnych, a wprowadzanie dodatnich, w celu zapewnienia człowiekowi ochrony zdrowia i pełnego rozwoju fizycznego i psychicznego

5 Działalność naukowa jest procesem poznawania (wykrywania, opisu, wyjaśniania i przewidywania) rzeczywistości, zjawisk zachodzących w świecie OBSERWACJA JAKO CONDICIO SINE QUA NON

6 ROK WPROWADZENIA SKUTECZNEJ PROFILAKTYKI A ROK ODKRYCIA CZYNNIKA PRZYCZYNOWEGO CHOROBY CHOROBA ROK ROK CZYNNIK Szkorbut Kwas askorbowy 2 Pelagra Niacyna 4 Rak moszny Benzo(α)piren 6 Ospa Wirus 8 Gorączka połogowa Streptococcus 10 Cholera Vibrio cholerae 12 Rak pęch. moczowego Naftylamina Lind J.A.: Treatise on the scurvy. London, England. A. Milard Szent-Gyorgi A.: Observation on function of peroxidase systems and chemistry of adrenal cortex: a description of a new carbohydrate derivative. Biochim J Casal G.: Description d une maladie appelee mal de la rosa. J Med Chir Pharmacol Goldberger J. et al.: Pellagra prevention by diet among institutional inmates. Cincinnati Med Pott P.: Chirurgical observations. London, England. Hawes, Clarke & Collin Cook J.W. et al.: The isolation of a cancer producing hydrocarbon from coal tar. J Chem Soc Jenner E.: The cow pox. London, England. Sampson Low Fenner F.: The biological characters of several stains of vaccine, cowpox, and rabbitpox viruses. Virology Semmelweis I.: Hoechst wichtige Erfahrungen ueber die Aetiologie der an Gebaeranstalten epidemischen Puerperalfieber. Z Gesellschaft Aerzte Wien Pasteur L.: Septicemie puerperale. Bull Acad Med Paris Snow J.: On the mode of communication of cholera. London Med Gazette Koch R.: Der gegenwertige Stand der Diagnose der Cholera. Z Hyg Infekt Krankh Rehn L.: Blasengeschwuelste bei Fuchsin Arbeitern. Arch Klein Chir Hueper W.C. et al.: Experimental production of bladder tumors in dogs by administration of beta-naphtylamine. I Ind Hyg Toxicol 1938 [Źródło: Wynder E.L.: Studies in mechanism and prevention. Striking a proper balance. Am J Epidemiol 1994;139:547-9]

7 NIHIL NOVI JeŜeli jednak kapłan stwierdzi, Ŝe plaga nie rozszerzyła się na ubraniu albo na wątku, albo na osnowie albo na jakimś przedmiocie skórzanym, w takim razie kapłan kaŝe wyprać przedmiot zaraŝony plagą i kaŝe go odosobnić jeszcze na siedem dni. JeŜeli po wypraniu kapłan stwierdzi, Ŝe chore miejsce nie zmieniło swego wyglądu, to w takim razie jest to miejsce nieczyste, chociaŝby plaga nie rozszerzyła się. Spalisz to, niezaleŝnie od tego, czy tkanina jest przeŝarta z tej czy z tamtej strony (Księga Kapłańska 13,53-56) Trędowaty... przez cały czas trwania tej choroby będzie nieczysty. Będzie mieszkał w odosobnieniu. Jego miejsce będzie poza obozem (Księga Kapłańska 13,45-46) JeŜeli zdechnie jedno ze zwierząt, które wam słuŝą za pokarm, i ktoś dotknie się tej padliny będzie nieczysty aŝ do wieczora. JeŜeli kto zje coś z takiej padliny, to wypierze ubranie i będzie nieczysty aŝ do wieczora. TakŜe i ten, kto nosi taką padlinę, wypierze ubranie i będzie nieczysty aŝ do wieczora (Księga Kapłańska 11,39-40) JeŜeli jednak plaga powróci i zakwitnie na domu po usunięciu kamieni, po oskrobaniu domu i otynkowaniu... ten dom jest nieczysty. W takim razie dom będzie rozebrany, jego kamienie, drewno, cała zaprawa wyniesione będą za miasto, na miejsce nieczyste. (Księga Kapłańska 14,43-36) A oto prawo odnoszące się do człowieka, który umarł w namiocie: kaŝdy, kto wejdzie do tego namiotu i ktokolwiek w nim przebywa, będzie nieczysty przez siedem dni. RównieŜ kaŝde naczynie otwarte, które nie ma pokrywy przymocowanej sznurem będzie nieczyste (Księga Liczb 19,14-15) Będziesz miał miejsce poza obozem i tam poza obóz będziesz wychodził. Zaopatrzysz się w kołek, a gdy wyjdziesz na zewnątrz, wydrąŝysz nim dołek, a wracając przykryjesz to, czegoś się pozbył (Księga Powtórzonego Prawa 23,13-14)

8 HIPOKRATES ( BC) Choroby i ich leczenie nie są aktem Bogów, ale zjawiskami fizycznymi posiadającymi naturalne źródła, podlegającymi obserwacji, dedukcji i moŝliwości skutecznych oddziaływań.

9 TREŚĆ DZISIEJSZEGO WYKŁADU Korzenie współczesnej epidemiologii Źródła informacji w epidemiologii Epidemiologia opisowa epi demos logos

10 DRAMATYCZNE OKOLICZNOŚCI CI POWSTANIA NOWOCZESNEJ EPIDEMIOLOGII Calcutta: Wybuch epidemii cholery Cholera w Moskwie Powstanie Styczniowe w Polsce 1831 Inwazja Rosji wniesienie cholery do Europy Środkowej Epidemie w Austrii, na Węgrzech, w Prusach Cholera w Europie 1848 Wielka Brytania: zgonów Francja: zgonów

11 William Farr ( ) 1883) contra John Snow ( ) 1858) ( gdzie dwóch się spiera tam epidemiologia korzysta ) MIAZMAT = MOROWE POWIETRZE Grubość ( presja ) warstwy morowego powietrza <20 Stopy nad poziomem morza

12 JOHN SNOW ( ) wiedza medyczna (objawy cholery), systematyczna obserwacja

13 ZGONY W SOHO

14 POMPA PRZY ULICY SZEROKIEJ JAKO ŹRÓDŁO O SKAśONEJ WODY

15 DOWÓD D STATYSTYCZNY Kompania Wodociągowa Liczba zaopatrywanych domów Liczba zgonów Współczynnik Zgonów (n/10000 domów) Southwark & Vauxhall Lambeth Gradient ~ 10 : 1 Źródłó: Fox J.P. et al.: Epidemiology. Man and Disease. The Macmillan Company, London 1970)

16 CO EPIDEMIOLOGIA ZAWDZIĘCZA SNOW owi? Wykorzystanie wiedzy medycznej (cholera manifestująca się objawami ze strony przewodu pokarmowego źródło choroby) Prezentacja graficzna występowania choroby Prezentacja statystyczna występowania choroby obserwacja hipoteza pomiary weryfikujące wiedza skuteczna interwencja

17 CO EPIDEMIOLOGIA ZAWDZIĘCZA SNOW owi? Wykorzystanie wiedzy medycznej (cholera manifestująca się objawami ze strony przewodu pokarmowego źródło choroby) OPANOWANIE EPIDEMII CHOROBY 30 LAT PRZED POZNANIEM JEJ Prezentacja graficzna występowania choroby CZYNNIKA PRZYCZYNOWEGO Prezentacja statystyczna występowania choroby obserwacja hipoteza pomiary weryfikujące wiedza skuteczna interwencja

18 OD MIKROBIOLOGII DO EPIDEMIOLOGII CHORÓB B ZAKAŹNYCH

19 TUBERCULOSIS STORY ZGONY / (ANGLIA( i WALIA: : ) n/1 mln mycobacterium tbc + terapia rok

20 TUBERCULOSIS (PODSTAWOWE MECHANIZMY) <CZYNNIKI GENETYCZNE> < NIEDOśYWIENIE> <BIEDA> <WARUNKI DOMOWE> <INNE CZYNNIKI> Osoba podatna => ZakaŜenie => Choroba Ekspozycja Progresja

21 EWOLUCJA EPIDEMIOLOGICZNA (USA) wiodące przyczyny zgonu (n/ ) Zap. płuc Gruźlica Biegunki Ch. serca 0 Ch. serca Nowotwory Urazy Ch. n. mózgu

22 EPIDEMIOLOGIA DZISIAJ (kariera chorób b niezakaźnych) nych) Ch. Niezakaźne Ch. Zakaźne tak było tak jest postępy medycyny demografia

23 EPIDEMIOLOGIA DZISIAJ (kariera chorób b niezakaźnych) nych) Choroby układu krąŝenia Choroby układu Ch. Niezakaźne oddechowego Ch. Zakaźne Choroby alergiczne tak było Wady wrodzone itd postępy medycyny demografia tak jest

24 TREŚĆ DZISIEJSZEGO WYKŁADU Korzenie współczesnej epidemiologii Źródła informacji w epidemiologii Epidemiologia opisowa epi demos logos

25 ŹRÓDŁA A DANYCH W EPIDEMIOLOGII Raporty statystyczne (np. GUS itp.) Rejestry chorób (np. Rejestr nowotworów) Dokumentacja lekarska Dane wtórne Badania epidemiologiczne Dane pierwotne

26 BADANIE EPIDEMIOLOGICZNE PRAKTYCZNY PODZIAŁ BADAŃ EPIDEMIOLOGICZNYCH (w zaleŝności od metody) Badanie Obserwacyjne rejestrowanie zjawisk zdrowotnych i/lub okoliczności, w jakich te zjawiska występują; zbieranie, w systematyczny sposób, informacji, które pozwolą odpowiedzieć na postawione pytanie lub zweryfikować hipotezę np. % zaburzeń snu u mieszkańców dzielnicy Badanie Eksperymentalne rejestrowanie zjawisk zdrowotnych przed i po świadomej, celowej interwencji ukierunkowanej na zmianę okoliczności, w jakich te zjawiska występują (interwencja moŝe mieć charakter działania terapeutycznego, profilaktycznego lub mieć inne znaczenie) np. % zaburzeń snu u mieszkańców dzielnicy, przed i po instalacji ekranów antyhałasowych PRAKTYCZNY PODZIAŁ BADAŃ EPIDEMIOLOGICZNYCH (w zaleŝności od celu) Badanie opisowe Badanie analityczne

27 BADANIE EPIDEMIOLOGICZNE Zorganizowana, celowa i systematyczna metoda postępowania mającego na celu poznanie rozpowszechnienia i uwarunkowań zjawiska zdrowotnego kluczowe znaczenie celu (cel opisowy lub analityczny)

28 BADANIE EPIDEMIOLOGICZNE PRAKTYCZNY PODZIAŁ BADAŃ EPIDEMIOLOGICZNYCH (w zaleŝności od metody) Badanie Obserwacyjne rejestrowanie zjawisk zdrowotnych i/lub okoliczności, w jakich te zjawiska występują; zbieranie, w systematyczny sposób, informacji, które pozwolą odpowiedzieć na postawione pytanie lub zweryfikować hipotezę np. % zaburzeń snu u mieszkańców dzielnicy Badanie Eksperymentalne rejestrowanie zjawisk zdrowotnych przed i po świadomej, celowej interwencji ukierunkowanej na zmianę okoliczności, w jakich te zjawiska występują (interwencja moŝe mieć charakter działania terapeutycznego, profilaktycznego lub mieć inne znaczenie) np. % zaburzeń snu u mieszkańców dzielnicy, przed i po instalacji ekranów antyhałasowych PRAKTYCZNY PODZIAŁ BADAŃ EPIDEMIOLOGICZNYCH (w zaleŝności od celu) Badanie opisowe Badanie analityczne

29 TREŚĆ DZISIEJSZEGO WYKŁADU Korzenie współczesnej epidemiologii Źródła informacji w epidemiologii Epidemiologia opisowa epi demos logos

30 BADANIA EPIDEMIOLOGICZNE BADANIA OPISOWE BADANIA ANALITYCZNE Badanie opisowe jest ex definitione badaniem obserwacyjnym OBSERWACYJNE EKSPERYMENTALNE B. ANALITYCZNE B. ANALITYCZNE B. ekologiczne B. Kliniczne B. przekrojowe B. kohortowe B. populacyjne B. kliniczno -kontrolne

31 18 16 CHORZÓW 1993 i 2002 i 2007 (WYNIK BADANIA OPISOWEGO) atopowy nieŝyt nosa (ANN), atopowe zapalenie skóry (AZS) i astma u dzieci w wieku lat - pierwotne dane (Ŝródło: poniŝej) - ANN % 8 AZS ASTMA BroŜek G., Zejda J.E.: Wzrost często stości rozpoznawania chorób alergicznych u dzieci fakt czy artefakt? Pediatria Pol 2004;79: [plus aktualne dane własne]

32 TRZY WYMIARY BADANIA OPISOWEGO Osoba (kto?) Miejsce (gdzie?) Czas (kiedy?) Epidemiologiczna triada opisowa jako podstawa systematycznej obserwacji

33 OSOBA Wiek (marker: podatność, czas naraŝenia na szkodliwe czynniki, styl Ŝycia, itp.) Płeć (marker: profil hormonalny, podatność genetyczna, styl Ŝycia, aktywność zawodowa, itp.) Etniczność Stan cywilny Zawód Stan społeczno-ekonomiczny Styl Ŝycia

34 MIEJSCE Zachorowalność na gruźlicę (n/100000) REGION n/ BIALSKOPODLASKIE BIAŁOSTOCKIE CIECHANOWSKIE GDAŃSKIE KATOWICKIE KOSZALIŃSKIE KRAKOWSKIE LUBELSKIE PIOTRKOWSKIE POZNAŃSKIE SIEDLECKIE SZCZECIŃSKIE WARSZAWSKIE ZIELONOGÓRSKIE 40,7 33,8 55,2 32,9 45,2 30,8 26,6 44,0 45,5 24,7 62,0 27,0 45,4 28,2

35 CZAS Trend sekularny (długofalowy), przejaw: - Zmiana oddziaływań społeczno-ekonomicznych - Zmiana jakości środowiska - Zmiany demograficzne - Zmiana jakości świadczeń medycznych -Zmiana dostępności świadczeń medycznych - itd. Trend cykliczny (krótkofalowy), przejaw: -Wpływ pogody -NaraŜenie na alergeny - NaraŜenie na mikroorganizmy - itd..

36 JEDNOŚĆ OSOBY, MIEJSCA, CZASU Endemia = Epidemia = Pandemia = przeciętne i typowe dla danego regionu występowanie zwiększonej zachorowalności wystąpienie ponadprzeciętnej liczby zachorowań w danym regionie (populacji) epidemia o zakresie ponadregionalnym

37 BADANIE OPISOWE Badanie opisowe jest najprostszym i powszechnie stosowanym typem badania epidemiologicznego. Celem badania opisowego jest scharakteryzowanie występowania w populacji zjawiska zdrowotnego lub innego parametru pozostającego w związku ze zjawiskiem zdrowotnym albo: albo: rak mózgu naraŝenie na fale elektromagnetyczne rak mózgu naraŝenie na fale elektromagnetyczne! Nie jest celem poszukiwanie czynników ryzyka lub innych okoliczności mogących wpływać na występowanie choroby - spekulacje

38 PODSTAWOWE POJĘCIA Epidemiologiczna Triada Opisowa Osoba! Miejsce Czas

39 PODSTAWOWE POJĘCIA Zachorowalność Chorobowość Umieralność Śmiertelność (definicja podczas następnego wykładu)