JAMA USTNA WARGI I POLICZKI PODNIEBIENIE I DZI S A

Transkrypt

1 JAMA USTNA Jama ustna to pierwszy odcinek przewodu pokarmowego, w którym pokarm poddawany jest rozdrobnieniu i następnie trawieniu. Wysłana jest błoną śluzową, którą tworzy nabłonek wielowarstwowy płaski oraz tkanka łączna właściwa luźna, określana jako blaszka właściwa błony śluzowej (lamina propria). Błona śluzowa poszczególnych rejonów jamy ustnej wykazuje zróżnicowanie, co w największym stopniu dotyczy górnej powierzchni języka... WARGI I POLICZKI Wejście do jamy ustnej otaczają wargi. Ich zewnętrzną powierzchnię pokrywa skóra owłosiona z gruczołami łojowymi i potowymi. W strefie przejścia w błonę śluzową pokrywającą wewnętrzną powierzchnię warg skóra ulega zmodyfikowaniu przyjmując postać tzw. czerwieni wargowej. Nabłonek wielowarstwowy płaski pokrywający czerwień wargową jest cieńszy niż skóry warg. Błona śluzowa właściwa wpukla się w ten nabłonek w postaci brodawek, zawiera ona liczne naczynia i nerwy, natomiast nie zawiera gruczołów łojowych i potowych. Obecność licznych naczyń krwionośnych oraz cienkość nabłonka decydują o charakterystycznej barwie. Błona śluzowa policzków pokryta jest grubym nabłonkiem wielowarstwowym płaskim nierogowaciejącym spoczywającym na blaszce właściwej, która przechodzi w błonę podśluzową. Błona podśluzowa policzków zawiera małe gruczoły surowiczo śluzowe zwane gruczołami policzkowymi. Tkanka łączna błony podśluzowej łączy się z mięśniami policzka oraz przechodząc pomiędzy nimi łączy się z tkanką podskórną zewnętrznej strony policzków... PODNIEBIENIE I DZI S A Sklepienie jamy ustnej tworzy podniebienie twarde (/) oraz miękkie (/). Podniebienie twarde pokrywa nabłonek wielowarstwowy płaski rogowaciejący leżący na blaszce właściwej zawierający dużo elementów włóknistych. Blaszka właściwa przechodzi w błonę podśluzową a ta łączy się z okostną kości podniebienia. Błona śluzowa podniebienia przechodzi w błonę śluzową dziąseł. W strefie przejścia występują małe gruczoły śluzowe zwane podniebiennymi. Dziąsła tworzy błona śluzowa pokrywająca wyrostki zębodołowe szczęki oraz żuchwy. Nabłonek dziąseł jest wielowarstwowy płaski rogowaciejący i spoczywa na włóknistej

2 Jama ustna 89 blaszce właściwej błony śluzowej, która łączy się z okostną bez pośrednictwa błony podśluzowej. Włókna błony śluzowej wiążą dziąsło z wyrostkami zębodołowymi. Podniebienie miękkie to włóknisto-mięśniowy fałd będący przedłużeniem twardego. Na powierzchni zwróconej do jamy ustnej pokryte jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim nierogowaciejącym, a od strony jamy nosowej wielorzędowym nabłonkiem migawkowym. Blaszka właściwa błony śluzowej przechodzi w błonę podśluzową, która zawiera liczne gruczoły śluzowe... Z BY Zęby ułożone są w dwa łuki w szczęce i żuchwie, oba zawierające u osoby dorosłej po 6 zębów. Zasadnicza część zęba to korona część zęba wystająca ponad dziąsło oraz korzeń znajdujący się w zębodole. Ząb tworzą: szkliwo, zębina i cement oraz miazga (ryc..). Zasadniczym składnikiem zęba jest zębina, którą w koronie pokrywa szkliwo, a w korzeniu cement. Wewnątrz zębiny znajduje się komora, która kształtem odpowiada kształtowi zęba i poprzez kanał w korzeniu oraz otwór w jego szczycie łączy się z przestrzenią okołozębną zwaną ozębną.... Z BINA Zębina podobnie jak kość jest w znacznym stopniu zmineralizowana, sole wapnia hydroksyapatytu, w postaci kryształów, stanowią 80% suchej masy. Składniki organiczne to włókna kolagenowe (kolagen typu I) oraz glikozaminoglikany. Syntetyzowane są przez komórki zębinotwórcze odontoblasty, leżące na wewnętrznej powierzchni zębiny oddzielającej ją od miazgi. Odontoblasty są wrzecionowatymi spolaryzowanymi komórkami gdyż wydzielają syntetyzowane składniki organiczne jedynie od strony zębiny. Zawierają rozbudowany AG i RER. W kierunku zębiny każda komórka zębinotwórcza wysyła wypustkę biegnącą przez całą szerokość zębiny w wąskim kanaliku zwanym kanalikiem zębinowym. Zębina wykazuje wrażliwość na zmiany temperatury i urazy mechaniczne. W wypadku uszkodzenia może być odtworzona nawet w ostatecznie wykształconym zębie.... SZKLIWO Zębinę, w części zęba określanej jako korona, pokrywa szkliwo. Jest ono najtwardszym składnikiem organizmu. Sole wapnia stanowią aż 97% szkliwa. Substancja organiczna nie zawiera włókien. Szkliwo tworzone jest jedynie w okresie powstawania korony zęba, przez komórki szkliwotwórcze ameloblasty. Ameloblasty są pochodzenia ektodermalnego, a więc innego niż odontoblasty, które pochodzą z mezenchymy wywodzącej się z grzebienia nerwowego. Składnikiem strukturalnym szkliwa są biegnące przez całą jego szerokość heksagonalne kolumny zwane pryzmatami szkliwnymi. Zespala je bez-

3 90 Rozdział postaciowa substancja organiczna silnie uwapniona. Ponieważ komórki szkliwotwórcze giną po wyrżnięciu się zęba, uszkodzone szkliwo nie ulega naprawie.... MIAZGA Z BA Wewnątrz zęba, otoczona poprzez zębinę, znajduje się komora zęba wypełniona miazgą. Na granicy zębiny i miazgi znajduje się warstwa omówionych już komórek zębinotwórczych. Zasadniczy składnik miazgi to tkanka łączna luźna zawierająca cienkie włókna kolagenowe i siateczkowe oraz liczne fibroblasty. Miazga jest silnie unaczyniona i unerwiona przez naczynia i nerwy docierające przez otwór w korzeniu zęba. Nerwy tworzą splot pod warstwą odontoblastów z którego gałązki wnikają do kanalików zębinowych. Strukturami, które zapewniają umocowanie zęba w zębodole są: cement, ozębna i dziąsło.... CEMENT Cement pokrywa zębinę korzenia zęba. Jest w budowie zbliżony do kości, podobnie jak kość zawiera komórki w jamkach połączonych kanalikami. Nazywane są te komórki cementocytami. Podobnie jak kość cement ulega ciągłej wymianie, a uszkodzenie ozębnej może spowodować jego resorbcję.... OZ BNA Do cementu wnikają pęczki włókien kolagenowych, które z drugiej strony umocowane są w kości zębodołu. Pęczki włókien kolagenowych to zasadniczy składnik ozębnej, decydujący o umocowaniu zęba, a jednocześnie zapewniający amortyzowanie nacisku na ząb. Tworzą one aparat więzadłowy zęba. W okolicy szyjki zęba, a więc na wysokości granicy pomiędzy koroną i korzeniem, pęczki włókien ułożone są okrężnie i tworzą więzadło okrężne zęba. Zabezpiecza ono umocowanie dziąsła do zęba. Dziąsło przylega do szkliwa zęba poprzez swój nabłonek, a komórki nabłonka łączące się ze szkliwem tworzą liczne półdesmosomy. Przyleganie dziąsła do szyjki zęba zabezpiecza ozębną przed kontaktem z zawartością jamy ustnej. Poza więzadłami, ozębną tworzy tkanka łączna luźna zawierająca naczynia krwionośne i limfatyczne oraz włókna nerwowe, a także komórki ozębnej. Są to komórki związane z tworzeniem kości, cementu i włókien kolagenowych a więc: osteoblasty, osteoklasty, cementoblasty i fibroblasty. Występują tu także makrofagi i komórki tuczne...6. ROZW J Z B W Zawiązki zębów powstają około 6 tygodnia życia płodowego w postaci listewek zębowych (ryc..a). Listewki zębowe to wypuklenia nabłonka ektodermalnego w me-

4 Jama ustna 9 A. Listewka zębowa (6 tyg.) zagęszczenie zęba stałego zawiązek zęba stałego warga dolna listewka zębowa język 6 żuchwa 6 B. Pącz ączek k zębowy wy (8 tyg.) żuchwa brodawka zębowa pączek zębowy warga dolna listewka zębowa 6 7 C. Narząd szkliwotwór otwórczy ( mies.) żuchwa brodawka zębowa (miazga) zębina szkliwo narząd szkliwotwórczy 6 listewka zębowa 7 zawiązek zęba stałego Ryc... Rozwój zęba.

5 9 Rozdział D. Narząd szkliw otwór czy ( mies.) szkliwotwór otwórczy miazga zębina szkliwo narząd szkliwotwórczy pozostałości listewki zębowej 6 pączek zęba stałego 7 miazga zęba 6 7 E. Ząb mleczn y wyrzynający się ( rok) mleczny miazga zębowa zębina szkliwo ząb mleczny ząb stały F. Ząb stały wyrzynający się (po 6 roku) osteoklasty miazga zębowa zębina szkliwo ząb mleczny ząb stały Ryc... Rozwój zęba cd.

6 Jama ustna 9 zenchymę tworzącą łuki przyszłej szczęki oraz żuchwy. W miejscach przyszłych zębów mlecznych w listewkę zębową wpukla się mezenchyma wytwarzając 0 pączków zębowych (ryc..b). Następnie pączki zębowe przekształcają się w narządy szkliwotwórcze kształtem przypominające dzwon. Wnętrze tego narządu wypełnia zagęszczona mezenchyma określana jako brodawka zębowa, a będąca zawiązkiem zębiny i miazgi zęba. Ścianę zewnętrzną narządu szkliwotwórczego tworzy jednowarstwowy nabłonek sześcienny, natomiast ścianę wewnętrzną a więc bezpośrednio przylegającą do brodawki zębowej tworzy jednowarstwowy nabłonek walcowaty. Komórki tego nabłonka określane są jako szkliwotwórcze ameloblasty, gdyż to one wytwarzają szkliwo zęba. Pomiędzy nabłonkami zewnętrznym i wewnętrznym narządu szkliwotwórczego znajdują się komórki gwiaździste tworzące miazgę narządu. Rozwojowi narządu szkliwotwórczego towarzyszą zmiany w obrębie brodawki zębowej. Polegają one na wyodrębnieniu się komórek, które układają się pod nabłonkiem wewnętrznym narządu szklistego. Ze względu na ich rolę w rozwoju zęba nazywa się te komórki zębinotwórczymi odontoblastami. Również mezenchyma otaczająca narząd szkliwotwórczy ulega zmianom polegającym na jej zagęszczeniu co przybiera postać tzw. woreczka zębowego. Jest ona zawiązkiem cementu i ozębnej. Około miesiąca życia płodowego od listewki zębowej łączącej narząd szkliwotwórczy z ektodermą odpączkowują zawiązki zębów stałych (ryc..c). Proces tworzenia zawiązków zębów stałych, w sumie, trwa do roku życia. Tworzenie szkliwa odbywa się przez jego odkładanie pomiędzy podstawą komórek szkliwotwórczych a błoną podstawną oddzielającą te komórki od komórek zębinotwórczych (ryc..d). W wyniku tego komórki szkliwotwórcze oddalają się od swojej błony podstawnej i tworzą pod nią szkliwo. Zębina, najpierw w postaci prezębiny, tworzona jest przez komórki zębinotwórcze, które także oddalają się od granicy ze szkliwem. Jednak pozostawiają ze sobą wypustkę (Tomesa), która znajduje się w kanaliku zwanym kanalikiem zębiny. Wraz z zakończeniem tworzenia szkliwa narząd szkliwotwórczy przekształca się w oszkliwie, które po wyrżnięciu się zęba ulega zniszczeniu, a przez to szkliwo traci zdolność do odtwarzania się. Tworzenie się szkliwa i pod nim zębiny prowadzi do powstania korony zęba. Natomiast korzeń zęba tworzony jest przez odontoblasty poprzez odkładanie zębiny na podłożu nabłonkowej pochewki korzenia (Hertwiga) będącej przedłużeniem narządu szkliwotwórczego, a ściślej połączonych ze sobą nabłonków: zewnętrznego i wewnętrznego, tego narządu. Odkładanie się zębiny, a przez to tworzenie korzenia, odbywa się od granicy szkliwa, a więc szyjki w kierunku wierzchołka korzenia (ryc..e). Powoduje to, wraz z jego wydłużaniem ruch korony zęba w kierunku powierzchni dziąsła, a w efekcie wyrżnięcie się jej ponad tą powierzchnię. Wyrzynanie się zębów stałych (ryc..f) następuje po 6 roku życia i kończy wyrżnięciem ostatnich zębów trzonowych tzw. zębów mądrości około 0 roku życia... J ZYK Język, którego zasadniczym składnikiem są mięśnie, pokrywa na powierzchni grzbietowej błona śluzowa tworząca małe wyniosłości nazywane brodawkami językowymi. Są one wyniosłościami zarówno nabłonka jak i blaszki właściwej. Odróżniamy brodawki: a) nitkowate, mające kształt stożkowaty, pokrywające prawie całą powierzchnię języka;

7 9 Rozdział b) grzybowate, zgodnie z nazwą kształtem przypominają grzyb, na powierzchni górnej mają kubki smakowe, są nieregularnie rozmieszczone pomiędzy brodawkami nitkowatymi; c) liściaste, liczne na tylno-bocznej powierzchni języka, zawierają liczne kubki smakowe; d) okolone, największe, w liczbie 7 ułożone są na tylnej części języka, wzdłuż linii przyjmującej kształt V. Mają one kształt grzyba, otoczonego rowem do którego uchodzą liczne gruczoły śluzowe i surowicze. Funkcja tych gruczołów polega na spłukiwaniu powierzchni nabłonka wyściełającego rów okalający brodawkę, a zawierającego liczne kubki smakowe. Kubki smakowe, które występują w jamie ustnej nie tylko w brodawkach języka, ale również w podniebieniu miękkim i nagłośni, utworzone są przez trzy rodzaje komórek ułożonych w twór o kształcie beczułeczki, znajdującej się wewnątrz wielowarstwowego nabłonka. Komórki tworzące kubek smakowy to: komórki podstawne, podporowe i czuciowe. Komórki czuciowe jak stwierdzono mają krótki czas życia (0 dni) i zastępowane są przez komórki powstające z podziału komórek podstawnych, a komórki podporowe mają stanowić stadium pośrednie. Zarówno komórki podporowe jak i czuciowe mają na swojej powierzchni mikrokosmki. Bodźce chemiczne odbierane przez komórki czuciowe są przekazywane zakończeniom nerwowym poprzez uwalnianie neurotransmiterów. Jama ustna jako pierwszy odcinek przewodu pokarmowego narażona jest szczególnie na zakażenia różnego rodzaju mikroorganizmami. Dlatego też środowisko jamy ustnej musi zabezpieczać jej błonę śluzową przed zagrożeniem. Bardzo istotną rolę w tym względzie spełniają gruczoły ślinowe ślinianki, których wydzielina stabilizuje środowisko jamy ustnej biorąc jednocześnie udział we wstępnym trawieniu pokarmu... ålinianki Ślinę produkują trzy rodzaje ślinianek: przyuszne, podżuchwowe i podjęzykowe (ryc..).... ålinianki PRZYUSZNE Ślinianki przyuszne zawierają jako część wydzielniczą wyłącznie pęcherzyki surowicze, które tworzą około 90% masy gruczołu. Pęcherzyki tworzą stożkowate komórki, o strukturze typowej dla komórek wydzielniczych. Zawierają liczne ziarna wydzieliny, o dużej zawartości białka i wykazującej aktywność amylazy. Komórki pęcherzyka od zewnątrz, ale w obrębie błony podstawnej, otaczają komórki mioepitelialne. Mają one kształt gwiazdkowaty i zdolność do kurczenia się. Wydzielina z pęcherzyków trafia do wstawek, które są krótkimi, rozgałęzionymi przewodami wysłanymi jednowarstwowym nabłonkiem kostkowym. Z nich wydzielina przechodzi do przewodów prążkowanych. Nazwa ich pochodzi z widocznego w MŚ prążkowania u podstawy walcowatych komórek tworzących ten przewód. Prążkowanie to powodują liczne w tej części, równolegle do siebie ułożone mitochondria. Ich obecność związana jest z dużą aktywnością trans-

8 Jama ustna 9 ED ED CC BC IlD SD 8 PG ID BL SmG SlG Ac ED IlD IlD SD 7 ID ID BL Ac Ac BL ED Lo MT SeD SD IlD SD ID BS Ac 6 BL MT SeD Lo Ryc... Gruczoły ślinowe.. Główne gruczoły ślinowe. PG ślinianka przyuszna, SmG ślinianka podżuchwowa, SIG ślinianka podjęzykowa;. Ślinianka przyuszna. Ac pęcherzyk, ID wstawka, SD przewód prążkowany, Lo płacik, IlD przewód międzypłacikowy, ED przewód wyprowadzający;. Ślinianka podżuchwowa. Ac pęcherzyk, MT cewka śluzowa, SD przewód prążkowany, ID wstawka, SeD półksiężyc surowiczy, IlD przewód międzypłacikowy, ED przewód wyprowadzający;. Ślinianka podjęzykowa. MT cewka śluzowa, Ac pęcherzyk, ID wstawka, SD przewód prążkowany, IlD przewód międzypłacikowy, ED przewód wyprowadzający;. Wstawka. BL błona podstawna; 6. Przewód prążkowany. BS prążkowanie, SG ziarna wydzieliny, BL błona podstawna; 7. Przewód międzypłacikowy. BL błona podstawna; 8. Przewód wyprowadzający. CC komórki walcowate, BC komórki podstawne, BL błona podstawna.

9 96 Rozdział portową komórek. W przewodach prążkowanych odbywa się zwrotne wchłanianie z pierwotnej śliny jonów sodu oraz wydalanie jonów potasu, co powoduje że ślina staje się hipoosmotyczna. Z przewodów prążkowanych ślina trafia do przewodów międzypłacikowych, a z tych do przewodów wyprowadzających. Pomiędzy przewodami wewnątrz i zewnątrzpłacikowym znajduje się tkanka łączna luźna, a w niej liczne plazmocyty produkujące immunoglobuliny klasy IgA, które trafiają poprzez ścianę przewodów (przy udziale cząsteczki sekrecyjnej SC) do wypływającej śliny i wraz z lizozymem zabezpieczają jamę ustna przed bakteriami.... ålinianki PODØUCHWOWE Zakończenia wydzielnicze ślinianek podżuchwowych są typu cewkowo pęcherzykowego, a wydzielina ma charakter śluzowo surowiczy. Cewki śluzowe tworzą walcowate komórki z jądrem u podstawy, spłaszczonym. Cytoplazma ponadjądrowa zawiera bardzo liczne ziarna wydzieliny, która w trakcie wykonywania preparatów histologicznych zostaje wypłukana przez co komórki te są bardzo jasne. Pęcherzyki surowicze nie różnią się od tych, które tworzą śliniankę przyuszną. Cechą charakterystyczną tej ślinianki są zakończenia wydzielnicze mieszane. Wygląda to w ten sposób, że na końcu cewki śluzowej znajduje się grupa komórek surowiczych, które na przekroju dają obraz półksiężyca, dlatego też nazywa się je półksiężycami surowiczymi (Gianuzziego). Komórki te tworzą wydzielinę zawierającą lizozym, który ma zdolność hydrolizowania ścian bakteryjnych. U ludzi zakończenia surowicze tworzą 80% miąższu ślinianki podżuchwowej a czysto śluzowe %.... ålinianki PODJ ZYKOWE Zasadniczym składnikiem wydzielniczym ślinianek podjęzykowych są cewki śluzowe, stanowią one 60% komórek.