Rekonstrukcja narzędzia do pomiaru płci psychologicznej

Transkrypt

1 PRZEGLĄD PSYCHOLOGICZNY, 2011, TOM 54, Nr 2, Rekonstrukcja narzędzia do pomiaru płci psychologicznej Agnieszka Lipińska-Grobelny*, Katarzyna Gorczycka 1 Instytut Psychologii Uniwersytetu Łódzkiego THE RECONSTRUCTION OF A TECHNIQUE TO ASSESS PSYCHOLOGICAL GENDER Abstract. The reconstruction of a technique leads to prepare a new one with the repetition of all stages and procedures of the original instrument. The aim of this article is the reconstruction of a technique to assess psychological gender. The last version of the inventory named the Scale of Masculinity and Femininity (SM&F), counting 20 items, was completed by the sample of 207 individuals (105 men and 102 women). The reliability measures (test-retest reliability, Cronbach s alfa) and validity measures (construct, concurrent and factor analysis both confirmatory and exploratory as well) confirmed that the Scale of Masculinity and Femininity possesses good psychometric properties and can be used to estimate masculinity, femininity and types of gender in accordance to S. L. Bem s indices. W 1974 roku S. L. Bem przyjęła, Ŝe męskość i kobiecość reprezentują dwa niezaleŝne wymiary i zaproponowała narzędzie do oceny płci psychologicznej, które nazwała Bem Sex Role Inventory (BSRI). W 1992 roku A. Kuczyńska, opierając się na załoŝeniach teoretycznych opracowanych przez Bem, stworzyła polską wersję BSRI Inwentarz do Oceny Płci Psychologicznej (IPP). ZwaŜywszy jednak na postępującą emancypację kobiet, ich większą aktywność zawodową, coraz częstsze zajmowanie stanowisk kierowniczych czy lepsze wykształcenie w porównaniu z męŝczyznami, naleŝy załoŝyć, Ŝe poglądy na temat ról płciowych i związanych z nimi stereotypów mogły ulec zmianie. W związku z tym postanowiono utworzyć narzędzie do pomiaru płci psychologicznej, powtarzając etapy procedury zastosowane przy Bem Sex Role Inven- * Adres do korespondencji: Agnieszka Lipińska-Grobelny, Instytut Psychologii, Zakład Psychologii Społecznej, Pracy i Doradztwa Zawodowego, Uniwersytet Łódzki, ul. Smugowa 10/12, Łódź; agalg@poczta.onet.pl

2 180 AGNIESZKA LIPIŃSKA-GROBELNY, KATARZYNA GORCZYCKA tory; rezultaty rekonstrukcji wraz z prezentacją wyników opracowania psychometrycznego są przedmiotem tego artykułu. WYBRANE KONCEPCJE I DWUCZYNNIKOWE MODELE MĘSKOŚCI I KOBIECOŚCI Kategorię płci analizuje się z perspektywy przynajmniej dwóch terminów zaczerpniętych z języka angielskiego, tj. sex i gender. Niektórzy psychologowie uznają, Ŝe są to terminy synonimiczne. Wielu badaczy zwraca jednak uwagę na konieczność rozgraniczenia wzmiankowanych pojęć. O ile sex, inaczej płeć biologiczna, odnosi się do właściwości wynikających z pierwszo-, drugo- i trzeciorzędowych cech płciowych, o tyle gender (płeć społeczno-kulturowa, psychologiczna) dotyczy juŝ cech nabytych ról, postaw i zachowań społecznych przypisanych kulturowo kobiecie i męŝczyźnie (Bem, 2000). Wzmiankowane rozbieŝności terminologiczne potwierdzają istnienie dwóch skrajnych grup poglądów na temat pochodzenia róŝnic między kobietami i męŝczyznami. Pierwszy, tzw. esencjalizm biologiczny, zakłada, Ŝe po pierwsze kobiecość i męskość wywodzi się z cech biologicznych, i to mózg w połączeniu z hormonami decyduje o predyspozycjach i zachowaniu jednostki; po drugie róŝnice międzypłciowe wynikają z odmiennej strategii reprodukcyjnej kobiet i męŝczyzn (podejście ewolucjonistyczne). W tym ujęciu kobiety dąŝą do posiadania ograniczonej liczby potomstwa z męŝczyzną, który dysponuje dobrymi genami i odpowiednimi zasobami, zaś męŝczyźni szukają związków z wieloma partnerkami i rywalizują z innymi męŝczyznami. Drugi skrajny pogląd, tzw. społeczny konstruktywizm, przyjmuje, Ŝe płeć jest kształtowana i przekazywana społecznie, a męskość i kobiecość nie ma stałej esencji, zmienia się w czasie i ujawnia asymetryczny charakter, opierając się na zasadzie dominacji. Obok koncepcji zróŝnicowanej socjalizacji kobiet i męŝczyzn, zaliczanej do nurtu społecznego konstruktywizmu, wymienia się jeszcze teorię strukturalno-społeczną, która źródeł róŝnic płciowych dopatruje się w odmiennym połoŝeniu kobiet i męŝczyzn w społeczeństwie, a takŝe w róŝnych rolach, jakie w nim pełnią. Cechy kobiece stanowią więc konsekwencję podejmowanych przez kobiety ról domowych, ekspresyjnych, natomiast cechy męskie są pochodną męskich, instrumentalnych ról płciowych (Miluska, Boski, 1999; Rudman, Glick, 2008). KaŜda z zaprezentowanych pokrótce grup teorii ma określoną wartość heurystyczną, jednakŝe na obecnym etapie rozwoju wiedzy nie sposób jest jednoznacznie orzec, jaki jest udział poszczególnych czynników w powstawaniu róŝnic międzypłciowych i jakie zachodzą między nimi relacje. Za jedną z waŝniejszych koncepcji społecznego konstruktywizmu uznaje się teorię schematów płciowych S. L. Bem (nowy dwuczynnikowy model męskości i kobiecości, podstawowy dla badań prezentowanych w tym artykule). Schemat płci funkcjonuje jako struktura, która aktywnie poszukuje i przyswaja informacje pozostające z nim w zgodzie. W zaleŝności od uwarunkowań biologicznych i wzorców kulturowych schemat płci moŝe zajmować mniej lub

3 POMIAR PŁCI PSYCHOLOGICZNEJ 181 bardziej centralną pozycję w strukturze Ja. W związku z tym u kobiecych kobiet i u męskich męŝczyzn schemat płci będzie zajmował pozycję centralną, co w konsekwencji powoduje, Ŝe jednostki unikają zachowania nietypowego dla swojej płci. Im bardziej pozycja schematu jest peryferyjna, tym większa elastyczność ujawniana w zachowaniu w zaleŝności od sytuacji, co jest szczególnie widoczne u androgyników. Dane empiryczne potwierdziły, Ŝe między męskim i kobiecym obrazem Ja istnieją minimalne korelacje, dlatego teŝ kaŝda osoba moŝe być opisywana za pomocą dwóch niezaleŝnych czynników ortogonalnych, męskości i kobiecości (Bem, 1974, 2000). Osoby o zdeklarowanej spontanicznej gotowości do posługiwania się wymiarem płci (kobiety powyŝej mediany w cechach kobiecych i poniŝej mediany w cechach męskich oraz męŝczyźni w odwrotnych proporcjach) są uznawane za schematyków płciowych, którzy nie tylko przyjmują kulturowe stereotypy kobiecości bądź męskości, ale równocześnie odrzucają rolę przypisaną odmiennemu rodzajowi. Z kolei osoby androgyniczne (powyŝej mediany na obydwu skalach) i niezróŝnicowane seksualnie (poniŝej mediany na obydwu skalach) nie są uwaŝane za schematyków. Niejasna jest ocena osób krzyŝowo określonych seksualnie ( odwróconych ), które ujawniają cechy psychiczne odpowiadające płci przeciwnej niŝ ich płeć biologiczna, bowiem wyniki badań oceniających ich rzeczywiste reakcje nie są jednoznaczne (Bem, 1981). Myślenie o Ja jako schemacie rozwija w swojej pracy takŝe H. Markus (kolejny dwuczynnikowy model męskości i kobiecości). Zasadnicza róŝnica pomiędzy koncepcjami dotyczy sposobu podziału jednostek ze względu na posiadany schemat płci. Dla Bem schematykami są osoby określone seksualnie, zaś dla Markus osobami mającymi schemat są nie tylko męscy męŝczyźni i kobiece kobiety, ale równieŝ osoby androgyniczne i krzyŝowo określone seksualnie. W opinii Markus męskość i kobiecość zaliczane są do osobnych autoschematów, a dana osoba moŝe odnosić do siebie schemat męskości lub kobiecości albo obydwa te schematy równocześnie (Strykowska, 1992). Badania mające na celu zweryfikowanie zaproponowanej teorii odbyły się z wykorzystaniem Bem Sex Role Inventory, poniewaŝ zdaniem Markus narzędzie to dobrze mierzy stopień schematyzacji Ja w kategorii płci (Markus i in., 1982). Wprawdzie teoria schematów płciowych Bem datuje się na 1974 rok, jednak pojęcie androgynii pojawiło się w piśmiennictwie psychologicznym, filozoficznym, religijnym czy w literaturze pięknej zdecydowanie wcześniej. Termin pochodzi z języka greckiego i oznacza połączenie cech męskich i kobiecych w jednej istocie ludzkiej (grec. andro męŝczyzna i gyne kobieta). O androgynii pisał Platon w Uczcie, przedstawiając Pierwszego Człowieka pierwotnego jako kulistą istotę dwupłciową. Wiele mitów, teorii czy nawet obrzędów odnosi się do jednoczenia przeciwieństw. Mikołaj Kuzy w 1440 roku w traktacie O uczonej niewiedzy nazywał to coincidentia oppositorum. Dobry przykład wykorzystania pojęcia całkowitości i jednoczenia przeciwieństw zawiera dzieło C. G. Junga Psychologia przeniesienia (1946, przekład polski 1993). Swoje rozwaŝania na temat płci rozpoczął od pojęcia persony, czyli świadomego odpowiednika pierwiastka Ŝeńskiego (łac. anima) i pierwiastka męskie-

4 182 AGNIESZKA LIPIŃSKA-GROBELNY, KATARZYNA GORCZYCKA go (łac. animus). Ponadto Jung uwaŝał, Ŝe Ŝaden męŝczyzna nie jest aŝ tak męski, by nie miał w sobie pierwiastka Ŝeńskiego, a kobieta nie jest aŝ tak kobieca, aby nie dysponowała pierwiastkiem męskim. Stłumienie kobiecych lub męskich cech i zdolności powoduje w efekcie, Ŝe te przeciwstawne seksualnie potrzeby znajdują swoje ujście w nieświadomości, a sama androgynia jest traktowana jako element integrujący te dwie struktury (GłaŜewska, 2001). BADANIE MĘSKOŚCI I KOBIECOŚCI Pomiar męskości i kobiecości ma w psychologii długą historię. Pierwszą technikę Ankietę Analizy Postaw (Attitude Interest Analysis Survey, AIAS) stworzył L. Terman we współpracy z C. C. Miles w 1936 roku. Test składał się z 456 pozycji, a męskość i kobiecość zostały ujęte jednowymiarowo; na jednym krańcu kontinuum znalazła się silna kobiecość, a na drugim silna męskość (Bem, 2000). W 1940 roku w Wielowymiarowym Minnesockim Inwentarzu Osobowości (Minnesota Multiphasic Personality Inventory, MMPI) powstała jednowymiarowa, dwubiegunowa skala Męskości-Kobiecości, która dzięki temu, Ŝe stanowiła część testu osobowości do diagnozy zaburzeń psychicznych, szybko stała się popularnym sposobem oceny męskości i kobiecości. Dość zaskakujące jest odkrycie, Ŝe skala Kobiecości w MMPI została ustalona na podstawie odpowiedzi trzynastu homoseksualnych męŝczyzn i okazała się nieskuteczna zarówno przy pomiarze kobiecości, jak i w diagnozowaniu homoseksualizmu (Brannon, 2002). Kiedy w latach siedemdziesiątych XX wieku teoretycy stwierdzili, Ŝe orientacja seksualna nie ma związku z męskością i kobiecością, techniki pomiaru zaczęły ulegać zmianie. W 1974 roku Bem zaproponowała nowatorskie podejście do pomiaru męskości i kobiecości, opracowując dwuwymiarową skalę i wprowadzając pojęcie androgynii. Tworząc BSRI, posłuŝyła się dwiema listami przymiotników, zawierającymi po około 200 pozycji. Jedna stanowiła punkt wyjścia do wyodrębnienia skali Kobiecości i Męskości, druga do wyłonienia cech całkowicie neutralnych. Listy zostały przekazane sędziom kompetentnym, w roli których wystąpili studenci. Ich zadaniem było określenie, w jakim stopniu dana cecha jest społecznie poŝądana u amerykańskich kobiet i męŝczyzn. Ostatecznie w BSRI znalazło się 60 cech, po 20 dla kaŝdej z trzech skal: Kobiecości (np. ładna, wstydliwa, pomocna), Męskości (np. agresywny, niezaleŝny, ambitny) i skali Neutralnej (np. pomocny, przyjacielski, taktowny). Zgodność wewnętrzna alfa Cronbacha dla skali Kobiecości wyniosła 0,82, zaś dla skali Męskości 0,86, natomiast wskaźnik stabilności czasowej, obliczony dla 28 męŝczyzn i 28 kobiet po upływie czterech tygodni dla skali Kobiecości oraz Męskości, osiągnął wysoką wartość 0,90 (Bem, 1974). W 1992 roku Kuczyńska, wzorując się na Bem Sex Role Inventory, postanowiła stworzyć własne narzędzie do badania męskości i kobiecości (Inwentarz do Oceny Płci Psychologicznej, IPP) zakładając, Ŝe odmienna historia społeczno-gospodarcza i polityczna Polski oraz Stanów Zjednoczonych uniemoŝliwiłaby uzyskanie całkowitej równowaŝności wskaźników, co byłoby nie-

5 POMIAR PŁCI PSYCHOLOGICZNEJ 183 zbędne dla opracowania zadowalającej adaptacji BSRI. Kuczyńska rozpoczęła od poznania treści polskiego stereotypu kulturowego kobiecości i męskości (141 cech). Sędziami kompetentnymi było 60 studentów (30 kobiet i 30 męŝczyzn w wieku lat), którzy mieli dokonać wyboru cech, charakteryzujących osoby określonej płci. Analiza danych dała dość nieoczekiwane wyniki. Okazało się bowiem, Ŝe kulturowy stereotyp męskości jest obszerniejszy (32 cechy) w zestawieniu ze stereotypem kobiecości (20 cech). Do eksperymentalnej wersji weszło ostatecznie 18 cech, tworzących oddzielnie skalę Męskości i Kobiecości, oraz 9 pozycji neutralnych. Wersją eksperymentalną przebadano 40 studentek i 39 studentów w wieku lat z pięciu wrocławskich uczelni: Uniwersytetu Wrocławskiego, Politechniki Wrocławskiej, Akademii Rolniczej, Akademii Medycznej, WyŜszej Szkoły Teatralnej. Otrzymano w efekcie inwentarz składający się z 35 pozycji, po 15 w obu skalach i 5 w skali Neutralnej. Rzetelność, oszacowana metodą zgodności wewnętrznej testu za pomocą wzoru Kudera-Richardsona, dla skali Kobiecości wyniosła 0,79, dla skali Męskości 0,78. Trafność teoretyczną oceniano na podstawie wyników badania IPP 24 osób transseksualnych z terenu całej Polski. Oczekiwano, Ŝe osoby transseksualne, które są kobietami, a czują się męŝczyznami, będą uzyskiwały wyniki podobne do rezultatów męŝczyzn, co ostatecznie znalazło potwierdzenie w analizie wyników średnich i stanowiło wskaźnik trafność teoretycznej inwentarza (Kuczyńska, 1992). Omówione sposoby pomiaru męskości i kobiecości nie wyczerpują listy technik wykorzystywanych do pomiaru ról płciowych. Na przykład, inny popularny w Stanach Zjednoczonych Kwestionariusz PAQ (The Personal Attributes Questionnaire), autorstwa J. T. Spence, R. L. Helmreich i J. Stapp, nie doczekał się, jak dotąd, szeroko dostępnej polskiej adaptacji (poza niepublikowaną wersją J. Miluskiej z 1996 roku). Autorzy PAQ przyznali, Ŝe konceptualizacja męskości i kobiecości jest złoŝonym problemem i dziś cechy mierzone w testach określają jako instrumentalność i ekspresywność, a nie męskość i kobiecość. W efekcie kwestionariusz PAQ odcina się od swoich teoretycznych załoŝeń, gdyŝ na etapie tworzenia koncepcji autorzy uznali wpływ schematyzmu płciowego, ale na etapie operacjonalizacji stwierdzili, Ŝe schemat płci jest zjawiskiem wieloaspektowym i nie daje się dokładnie zmierzyć za pomocą testów do oceny cech ekspresyjnych i instrumentalnych (Deaux, Kite, 2002). Ostatecznie nowa technika nawiązuje do procedury tworzenia Bem Sex Role Inventory. Wprawdzie koncepcja teoretyczna i narzędzie pomiarowe nie jest wolne od wątpliwości i uwag krytycznych, ale naleŝy załoŝyć, Ŝe BSRI mierzy tylko pewien aspekt płci psychologicznej, który sprowadza się do szukania zgodności między kulturowymi definicjami kobiecości i męskości a zachowaniami jednostki oraz progu organizowania informacji na podstawie schematu płci.

6 184 AGNIESZKA LIPIŃSKA-GROBELNY, KATARZYNA GORCZYCKA CZY STEREOTYPY PŁCI EWOLUUJĄ? Naturalnym przejawem wykorzystywania schematów płci jest powstawanie stereotypów rodzaju. Rdzeniem stereotypu są cechy osobowości odrębne dla kobiet i męŝczyzn, natomiast źródłem jego pochodzenia jest podział pracy uwarunkowany płciowo. K. Deaux i L. L. Lewis (1983, 1984) wykazały i opisały wieloczynnikową strukturę stereotypu płci, która odnosi się do typowo męskich i typowo kobiecych cech osobowości, ról społecznych, wyglądu zewnętrznego oraz zawodu. Ponadto udowodniły, Ŝe informacje o jednym komponencie stereotypu płci mogą implikować wnioskowanie o pozostałych składnikach, a najsilniejszy związek zachodzi pomiędzy cechami i rolami społecznymi. Bem Sex Role Inventory akcentuje role społeczne, ale to, co jest faktycznie oceniane, to cechy i zachowania stereotypowo przypisane męskości i kobiecości. Dla wierności procedury rekonstrukcji podjęto decyzję, Ŝe nowe narzędzie do pomiaru płci psychologicznej będzie równieŝ skoncentrowane na męskich i kobiecych cechach osobowości. Powstaje pytanie, czy stereotypy płci ewoluują? W ciągu ostatnich piętnastu lat obserwujemy ciągły wzrost poparcia dla udziału kobiet w pewnych sferach Ŝycia społecznego, gospodarczego i politycznego. Najbardziej wyraźna zmiana dotyczy udziału kobiet w strukturach partii politycznych wzrost poparcia z 27% (1992 rok) do 45% (2006 rok). Ponadto zmienia się stosunek społeczeństwa do podziału obowiązków domowych między kobietami i męŝczyznami. W roku 1974, a więc w czasach realnego socjalizmu, poparcie dla tej idei wynosiło 41%, w roku %, zaś w 2004 roku wzrosło aŝ do 82% (88% poparcia deklarowały kobiety, zaś 75% męŝczyźni). Liczba kobiet, postrzegających siebie przede wszystkim jako Ŝonę i matkę, zmniejszyła się z 53% (1979 rok), przez 46% (1989 rok) i 31% (1998 rok) do 28% (2003 rok). Na przestrzeni 24 lat ( ) zauwaŝa się równieŝ wyraźny wzrost poparcia (o 26%) dla jednoczesnego prowadzenia domu i wykonywania pracy zawodowej przez kobiety (Ziętek, 2007). Kwestie zmiany stereotypu porusza takŝe A. Kwiatkowska (1999). Przeprowadzone przez nią badania miały na celu zidentyfikowanie obecnych w poglądach Polaków kulturowych stereotypów kobiet i męŝczyzn. Wyniki pokazały, Ŝe za typową Polkę uwaŝana jest Polka dama (z elementami dworskiej tradycji i wartości narodowo-chrześcijańskich), natomiast typowy Polak to dŝentelmen, mający nutę kawalerskiej fantazji. Bardziej szczegółowa analiza pozwoliła wyróŝnić trzy podtypy w stereotypie typowej Polki i dwa podtypy w stereotypie typowego Polaka. Obok Polki tradycyjnej i uprzywilejowanej ujawnia się obraz indywidualistki, kobiety niezaleŝnej w poglądach i zachowaniu, asertywnej i proaktywnej, czyli Polki ambitnej. W wizerunku Polaka dŝentelmena wyróŝnia się Polaka głowę rodziny i Polaka partnera Ŝyciowego, który uczestniczy w Ŝyciu rodzinnym i jest gotowy do dzielenia się obowiązkami domowymi. Opisane podtypy Polski ambitnej i Polaka partnera śyciowego sugerują zmianę (przynajmniej w pewnym zakresie) pełnionych przez kobiety i męŝczyzn ról społecznych, co oznacza, Ŝe cechy opisujące kultu-

7 POMIAR PŁCI PSYCHOLOGICZNEJ 185 rowy stereotyp męskości i kobiecości równieŝ mogły ulec zmianie i warto stworzyć nowe narzędzie do pomiaru płci psychologicznej, które uwzględniałoby istniejące tendencje. REKONSTRUKCJA SKALI MĘSKOŚCI I KOBIECOŚCI (SMIK) WERSJA EKSPERYMENTALNA Pracę nad nową skalą do pomiaru męskości i kobiecości rozpoczęto od przygotowania w oparciu o przegląd literatury wstępnej listy cech, liczącej 210 pozycji. Następnie zwrócono się z prośbą do 30 sędziów kompetentnych (15 kobiet i 15 męŝczyzn), w roli których podobnie jak w Bem Sex Role Inventory wystąpili studenci w wieku lat, o wskazanie cech społecznie poŝądanych u polskich kobiet i męŝczyzn oraz cech, które opisują ich w równym stopniu. Do eksperymentalnej wersji Skali Męskości i Kobiecości (SMiK) weszło 75 pozycji najwyŝej sklasyfikowanych przez sędziów kompetentnych zarówno przez kobiety, jak i męŝczyzn (25 cech zasiliło skalę Kobiecości, tyle samo skalę Męskości oraz skalę Neutralną). Wersją eksperymentalną Skali Męskości i Kobiecości przebadano 328 osób, studentów w wieku lat (M = 22,76; SD = 1,86) (Próba 1, 161 kobiet i 167 męŝczyzn). Zadanie osób badanych polegało na wskazaniu na skali pięciostopniowej, w jakim zakresie kaŝda z podanych cech odnosiła się do nich ( 1 oznaczało zdecydowanie taki nie jestem, a 5 zdecydowanie taki jestem). W celu określenia struktury wewnętrznej eksperymentalnej wersji Skali Męskości i Kobiecości została wykonana eksploracyjna analiza czynnikowa metodą głównych składowych. Miara Adekwatności Doboru Próby K-M-O równała się 0,87 i była bardzo dobra. Do określenia liczby czynników uŝyto kryterium wykresu osypiska, na podstawie którego ustalono, Ŝe naleŝy wyodrębnić dwa czynniki, które wyjaśniały 42,75% wariancji. Po wykonaniu analizy z rotacją ortogonalną czynników metodą Varimax stwierdzono, Ŝe Kobiecość ładują następujące cechy: czuły, wraŝliwy, delikatny, romantyczny, emocjonalny, ciepły w kontakcie, łagodny, zmysłowy, subtelny, rodzinny, sentymentalny, których ładunki czynnikowe osiągnęły wartość na poziomie od 0,56 do 0,82. Z kolei w skład skali Męskości weszły następujące pozycje: stanowczy, dominujący, charyzmatyczny, odwaŝny, twardy, rzeczowy, wytrzymały psychicznie, autorytarny, operatywny, współzawodniczący, stabilny emocjonalnie (z ładunkami od 0,49 do 0,70). Drugim przeanalizowanym parametrem był współczynnik mocy dyskryminacyjnej pozycji (zob. tab. 1), który tylko dla jednej cechy ze skali Kobiecości (tj. łagodny) i jednej ze skali Męskości (tj. stabilny emocjonalnie) osiągnął niską wartość (mniejszą niŝ 0,3) i dlatego zdecydowano się na usunięcie tych pozycji z ostatecznej wersji SMiK.

8 186 AGNIESZKA LIPIŃSKA-GROBELNY, KATARZYNA GORCZYCKA Tabela 1. Współczynniki mocy dyskryminacyjnej pozycji w skali Męskości i Kobiecości (Próba 1, N = 328) Skala Męskości Współczynniki mocy dyskryminacyjnej Skala Kobiecości Współczynniki mocy dyskryminacyjnej rzeczowy 0,46 delikatny 0,69 odwaŝny 0,55 sentymentalny 0,49 stanowczy 0,58 subtelny 0,52 wytrzymały psychicznie 0,45 ciepły (w kontakcie) 0,54 operatywny 0,44 czuły 0,75 twardy 0,54 zmysłowy 0,54 autorytarny 0,44 wraŝliwy 0,68 dominujący 0,55 rodzinny 0,50 współzawodniczący 0,42 romantyczny 0,68 charyzmatyczny 0,55 emocjonalny 0,65 CHARAKTERYSTYKA PSYCHOMETRYCZNA SKALI MĘSKOŚCI I KOBIECOŚCI (SMIK) Ostateczną wersją Skali Męskości i Kobiecości (SMiK) (10 cech kobiecych i 10 cech męskich) przebadano kolejne 207 osób w wieku lat (M = 21,83; SD = 1,46) (Próba 2, 105 męŝczyzn i 102 kobiety). Osoby badane studiowały na róŝnych łódzkich uczelniach: Politechnice Łódzkiej (44 męŝczyzn i 27 kobiet), Uniwersytecie Łódzkim (24 męŝczyzn i 27 kobiet), Uniwersytecie Medycznym (23 męŝczyzn i 30 kobiet) oraz Akademii Sztuk Pięknych (14 męŝczyzn i 18 kobiet). Analizy rzetelności pomiaru SMiK dokonano na podstawie oceny współczynnika zgodności wewnętrznej alfa Cronbacha oraz stabilności bezwzględnej (dwukrotnego badania tym samym testem, przeprowadzonego w odstępie czterech tygodni). Otrzymane wyniki wskazywały, Ŝe narzędzie cechuje zadowalająca rzetelność (alfa Cronbacha dla Kobiecości = 0,85, a dla Męskości = 0,76). NaleŜy zauwaŝyć, Ŝe statystyka alfa Cronbacha dla skali Kobiecości w SMiK była wyŝsza od parametrów uzyskanych w BSRI z 1974 i IPP z 1992 roku, natomiast niŝsza dla skali Męskości, jednakŝe powyŝej ogólnie przyjętej wartości 0,7. Stałość SMiK z kolei została oszacowana dla części Próby 2, tj. 130 osób, w tym 72 kobiet i 58 męŝczyzn w wieku lat. Osoby badane wypełniały SMiK dwukrotnie, w odstępie czterech tygodni. Analiza korelacji pomiędzy wynikami pierwszego i drugiego badania wykazała, Ŝe współczynniki stabil-

9 POMIAR PŁCI PSYCHOLOGICZNEJ 187 ności bezwzględnej były wysokie. Dla skali Kobiecości korelacja wyniosła 0,83, zaś dla skali Męskości równała się 0,84. Weryfikowanie trafności Skali Męskości i Kobiecości (SMiK) równieŝ zostało przeprowadzone wielopoziomowo. Dla 207 osób (Próba 2, 105 męŝczyzn i 102 kobiety) sprawdzono trafność z wykorzystaniem modelu analizy czynnikowej (eksploracyjnej i konfirmacyjnej), trafność teoretyczną i trafność kryterialną. Eksploracyjna trafność czynnikowa z rotacją ortogonalną Varimax stanowiła podstawę do określenia pozycji z ładunkiem czynnikowym powyŝej 0,4, które weszły do skali Męskości i Kobiecości (zob. tab. 2). Zastosowanie trafności czynnikowej było zasadne, poniewaŝ Miara Adekwatności Doboru Próby K-M-O przyjęła wartość 0,81, natomiast wyznacznik macierzy korelacji równy 0,002 był bardzo dobry. Uzyskany model wyjaśniał 40% wariancji wyników. Nieco silniejszym czynnikiem była Kobiecość, zasilana istotnie przez 10 cech, która tłumaczyła 22% wariancji w porównaniu z drugim czynnikiem Męskością i 18% wariancji wyjaśnianymi przez kolejne 10 cech męskich wyłonione w Macierzy Rotowanych Składowych. Tabela 2. Macierz Rotowanych Składowych Skali Męskości i Kobiecości (SMiK) (Próba 2, N = 207) Pozycje Składowa 1 Składowa 2 wraŝliwy emocjonalny romantyczny delikatny zmysłowy czuły sentymentalny ciepły (w kontakcie) rodzinny subtelny twardy dominujący stanowczy odwaŝny współzawodniczący charyzmatyczny autorytarny operatywny wytrzymały psychicznie rzeczowy 0,76 0,72 0,71 0,71 0,66 0,64 0,62 0,58 0,55 0,55-0,18-0,17-0,21-0,20 0,76 0,69 0,65 0,64 0,55 0,54 0,53 0,51 0,42 0,40

10 188 AGNIESZKA LIPIŃSKA-GROBELNY, KATARZYNA GORCZYCKA Konfirmacyjna trafność czynnikowa potwierdziła istnienie dwóch załoŝonych czynników. Uzyskane dane wskazywały na dobre dopasowanie modelu Męskości i Kobiecości (zob. tab. 3). Wskaźnik niezaleŝności χ 2 był mniejszy dla Kobiecości (χ 2 = 61,58) niŝ dla Męskości (χ 2 = 86,09), a pozostałe wskaźniki RMSEA, GFI, AGFI dla obydwu skal były korzystne i spełniały warunki dobrego dopasowania modeli. RMSEA skali Kobiecości równy 0,06 i RMSEA skali Męskości równy 0,08 nie przekroczył akceptowalnej wartości kryterialnej ( 0,08). Miernik GFI był bliski 1 (GFI skali Kobiecości = 0,94, GFI skali Męskości = 0,93, czyli był wyŝszy od wartości krytycznej 0,90). Natomiast trzeci wskaźnik AGFI dla obydwu skal przekroczył wymaganą wartość 0,80 i osiągnął poziom dla skali Kobiecości 0,91, a dla skali Męskości 0,88. Tabela 3. Wyniki konfirmacyjnej analizy czynnikowej Skali Męskości i Kobiecości (SMiK) (Próba 2, N = 207) Skale χ 2 df RMSEA GFI AGFI Męskości 86, ,08 0,93 0,88 Kobiecości 61, ,06 0,94 0,91 Kolejnym rodzajem weryfikowanej trafności była trafność teoretyczna SMiK. W tym celu 207 osób badanych (Próba 2, 105 męŝczyzn i 102 kobiety) wypełniło oprócz SMiK Skalę Podatności na ZaraŜenie Emocjonalne (SEC) M. Wróbel (2007) i Skalę WraŜliwości Empatycznej (SWE) M. Kaźmierczak, M. Plopy i S. Retowskiego (2007). Oczekiwano, Ŝe Kobiecość będzie dodatnio korelowała ze wszystkimi wymiarami polskiej adaptacji SEC, czyli ogólną podatnością na zaraŝenie emocjonalne, podatnością na zaraŝenie emocjami pozytywnymi oraz podatnością na zaraŝenie emocjami negatywnymi, poniewaŝ emocjonalność wpisana jest w stereotyp kobiecości. Natomiast Męskość będzie ujemnie korelowała z ogólną podatnością na zaraŝenie emocjonalne, zwłaszcza emocjami negatywnymi, a pomiędzy męskością i podatnością na zaraŝenie emocjami pozytywnymi nie będzie związku istotnego statystycznie, poniewaŝ w kulturowy stereotyp męskości nie jest wpisany ani zakaz, ani nacisk na przeŝywanie emocji pozytywnych. Wyniki korelacji r Pearsona przyniosły potwierdzenie oczekiwanych zaleŝności. Dla Kobiecości współczynniki korelacji osiągnęły wysoką wartość (pozytywne zaraŝenie r = 0,52; p 0,001, negatywne zaraŝenie r = 0,48; p 0,001, ogólne zaraŝenie r = 0,58; p 0,001), dla Męskości raczej niską, ale z zachowaniem kierunku zaleŝności (ogólne zaraŝenie r = -0,16; p = 0,03, negatywne zaraŝenie r = -0,2; p = 0,005) (zob. tab. 4).

11 POMIAR PŁCI PSYCHOLOGICZNEJ 189 Tabela 4. Analiza trafności teoretycznej Skali Męskości i Kobiecości (SMiK) na podstawie korelacji ze Skalą Podatności na ZaraŜenie Emocjonalne (SEC) (Próba 2, N = 207) Skale Pozytywne zaraŝenie emocjonalne Negatywne zaraŝenie emocjonalne ZaraŜenie emocjonalne ogółem Męskości -0,04*** -0,20**** -0,16*** Kobiecości -0,52*** 0,48*** -0,58*** *p 0,05; **p 0,01; ***p 0,001 Przeprowadzono równieŝ analizę związku między skalami SMiK a skalami SWE, tj. Empatyczną Troską, Przyjmowaniem Perspektywy i Osobistą Przykrością (zob. tab. 5). M. H. Davis (1999) rozpatruje Empatyczną Troskę i Osobistą Przykrość jako wymiary empatii emocjonalnej, w której wyŝsze wyniki wiąŝą się z kulturowym wyobraŝeniem kobiecości. Zgodnie z oczekiwaniami, Kobiecość współwystępowała ze skłonnością do współczucia i współodczuwania, czyli Empatyczną Troską (r = 0,52; p 0,001), oraz skłonnością do przeŝywania niepokoju i przykrości w odpowiedzi na cierpienie innych ludzi, czyli Osobistą Przykrością (r = 0,28; p 0,001). Męskość korelowała ujemnie z Empatyczną Troską (r = -0,14; p = 0,05) i Osobistą Przykrością (r = -0,36; p 0,001). Podsumowując, analiza trafności teoretycznej Skali Męskości i Kobiecości potwierdziła przyjęte załoŝenia i tym samym pozwala uznać SMiK za narzędzie trafne. Tabela 5. Analiza trafności teoretycznej Skali Męskości i Kobiecości (SMiK) na podstawie korelacji ze Skalą WraŜliwości Empatycznej (SWE) (Próba 2, N = 207) Skale Empatyczna troska Przyjmowanie perspektywy Osobista przykrość Męskości -0,14*** 0,05-0,36*** Kobiecości -0,52*** 0,12-0,28*** *p 0,05; **p 0,01; *** p 0,001 Ostatnim sprawdzanym rodzajem trafności Skali Męskości i Kobiecości była trafność kryterialna. Jako kryterium zewnętrzne zastosowano Inwentarz do Oceny Płci Psychologicznej (IPP) A. Kuczyńskiej (1992). Z danych prezentowanych w tabeli 6 wynika, Ŝe po pierwsze nie było związku między Kobiecością mierzoną przez SMiK i Męskością mierzoną przez IPP, podobnie jak

12 190 AGNIESZKA LIPIŃSKA-GROBELNY, KATARZYNA GORCZYCKA między Męskością (SMiK) a Kobiecością (IPP), a po drugie Kobiecość ze SMiK pozostawała w silnym związku z Kobiecością z IPP (r = 0,65; p 0,001), zaś Męskość ze SMiK silnie korelowała z Męskością z IPP (r = 0,63; p 0,001). Związek między Kobiecością i Męskością mierzoną przez SMiK równieŝ pozostawał nieistotny statystycznie (r = 0,02; p = 0,83), Tabela 6. Analiza trafności teoretycznej Skali Męskości i Kobiecości (SMiK) na podstawie korelacji z Inwentarzem do Oceny Płci Psychologicznej (IPP) (Próba 2, N = 207) Skale Męskości IPP Kobiecości IPP Męskości SMiK 0,63*** 0,01*** Kobiecości SMiK 0,02*** 0,65*** *p 0,05; **p 0,01; *** p 0,001 PODSUMOWANIE I DYSKUSJA Wyniki prac nad rekonstrukcją narzędzia do pomiaru płci psychologicznej dowiodły, Ŝe utworzona Skala Męskości i Kobiecości (SMiK) jest narzędziem rzetelnym i trafnym. Wybierając ten sposób adaptacji, starano się w znacznym stopniu powtórzyć etapy konstrukcji Bem Sex Role Inventory, zachować podobieństwo zarówno w doborze osób badanych, procedurze samego badania, jak i w sposobie sprawdzania rzetelności i trafności oraz interpretowania wyników. Pewne zmiany, jakie zostały wprowadzone, wynikały z wykonanych analiz statystycznych, które miały na celu jak najlepsze opracowanie psychometryczne skali. Przeprowadzona konfirmacyjna analiza czynnikowa potwierdziła zasadność stosowania dwuczynnikowego modelu męskości i kobiecości zaproponowanego przez Bem. Badany model Kobiecości z 10 cechami i Męskości z identyczną liczbą cech okazał się dobrze dopasowany. Brak związków między Męskością i Kobiecością mierzonych za pomocą Skali Męskości i Kobiecości, jak równieŝ między Męskością i Kobiecością szacowaną przez dwa róŝne narzędzia SMiK oraz Inwentarz do Oceny Płci Psychologicznej stanowił potwierdzenie dobrego dopasowania i ortogonalności wymiarów. Ponadto Męskość i Kobiecość w sposób zgodny z oczekiwanym wiązały się z podatnością na zaraŝenie emocjonalne (zarówno emocjami pozytywnymi, jak i negatywnymi) oraz empatią emocjonalną w postaci empatycznej troski i osobistej przykrości, co było kolejnym dowodem na trafność teoretyczną techniki. Przystępując do rekonstrukcji narzędzia do pomiaru płci psychologicznej załoŝono, Ŝe związane z nią stereotypy męskości i kobiecości mogły ulec zmianie na przestrzeni czasu. Przesłanką dla takiego załoŝenia była wielopozio-

13 POMIAR PŁCI PSYCHOLOGICZNEJ 191 mowość stereotypów płci, postępująca zmiana ról społecznych i zawodowych pełnionych przez kobiety i męŝczyzn oraz silne powiązanie dwóch komponentów stereotypów płci ról społecznych z cechami osobowości (Deaux, Lewis, 1983, 1984). W związku z tym autorki Skali Męskości i Kobiecości doszły do wniosku, Ŝe narzędzie IPP z 1992 roku mogło stracić na trafności pomiaru. Przeprowadzone badania nie tylko wykazały, Ŝe Inwentarz do Oceny Płci Psychologicznej (IPP) jest techniką, którą w dalszym ciągu moŝna wykorzystywać do oceny męskości i kobiecości, ale równieŝ, Ŝe zmiany w zakresie ról społecznych, czy nawet podtypów stereotypów, nie wystarczają, aby doprowadzić do zmiany stereotypowego postrzegania kobiecości i męskości. Stangor i Lange (1994) nazywają ten model zmiany stereotypów modelem podtypu, w którym zmiana zachodzi w zakresie podkategorii, bez naruszenia samej kategorii. Z analizy cech kobiecych i męskich, które zasiliły dwie skale w SMiK, wynika, Ŝe domeną kobiet w dalszym ciągu jest dbanie o dobro innych (cechy prospołeczne i ekspresyjne) oraz Ŝe przeznaczeniem męŝczyzn jest sprawowanie kontroli i bycie sprawczym. Zachodzi więc kontrast między stałością stereotypów na poziomie cech a obserwowanymi zmianami ról społecznych i postaw wobec tych ról. Zmiany te przynajmniej częściowo moŝna wytłumaczyć wpływem zmian legislacyjnych. JednakŜe z jednej strony prawo wypowiada się na temat dopuszczalnych zachowań kobiet i męŝczyzn, pozwalając z drugiej strony by tradycyjne przekonania na temat istoty cech związanych z męskością i kobiecością pozostawały bez zmian. Skala Męskości i Kobiecości stanowi najnowszą propozycję narzędzia do oceny płci społeczno-kulturowej. Jej zaletą jest wielopoziomowa ocena trafności i rzetelności skali wzbogacona oceną stabilności czasowej, jak równieŝ prowadzenie badań standaryzacyjnych na adekwatnych liczebnie próbach z zachowaniem reguły, aby na kaŝdą cechę przypadało od 5 do 10 osób badanych. Tworząc nową technikę, autorki nie zamierzały rozstrzygać spornych kwestii, jakie narosły wokół problematyki androgynii czy samego pomiaru męskości i kobiecości. Mają świadomość, Ŝe ten dwudzielny podział, przynajmniej pod względem oceny obydwu zestawów stereotypowych cech, zaczyna być niewystarczający i powinien być wzbogacony o ocenę pozostałych komponentów stereotypów płci. Niemniej jednak wydaje się, Ŝe z uwagi na małą liczbę kwestionariuszy, które mierzą męskość, kobiecość i typy płci psychologicznej, zrekonstruowanie takiego narzędzia moŝe być pomocne w prowadzeniu dalszych badań nad tą problematyką. BIBLIOGRAFIA Bem, S. L. (1974). The measurement of psychological androgyny. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 42, Bem, S. L. (1981). Gender schema theory: A cognitive account of sex-typing. Psychological Review, 88,

14 192 AGNIESZKA LIPIŃSKA-GROBELNY, KATARZYNA GORCZYCKA Bem, S. L. (2000). Męskośćkobiecość. O róŝnicach wynikających z płci. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Davis, M. H. (1999). Empatia. O umiejętności współodczuwania. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Deaux, K., Kite, M. (2002). Stereotypy płci. [W:] B. Wojciszke (red.), Kobiety i męŝczyźni: odmienne spojrzenie na róŝnice (s ). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Deaux, K., Lewis, L. L. (1983). Components of gender stereotypes. Psychological Documents, 13, Deaux, K., Lewis, L. L. (1984). Structure of gender stereotypes: Interrelationships among components and gender label. Journal of Personality and Social Psychology, 46, GłaŜewska, E. (2001). Androgynia model człowieka XXI wieku. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin Polonia, 26, 2, Jung, C. G. (1993). Psychologia przeniesienia. Warszawa: Studio Sen. Kaźmierczak, M., Plopa, M., Retowski, S. (2007). Skala WraŜliwości Empatycznej. Przegląd Psychologiczny, 50, Kuczyńska, A. (1992). Inwentarz do oceny Płci Psychologicznej. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP. Kwiatkowska, A. (1999). Siła tradycji i pokusa zmiany, czyli o stereotypach płciowych. [W:] J. Miluska, P. Boski (red.), Męskośćkobiecość w perspektywie indywidualnej i kulturowej (s ). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Markus, H., Crane, M., Bernstein, S., Saladi, M. (1982). Self-Schemas and Gender. Journal of Personality and Social Psychology, 42, 1, Miluska, J., Boski, P. (1999). Męskośćkobiecość: zarys i poziomy analizy problematyki. [W:] J. Miluska, P. Boski (red.), Męskośćkobiecość w perspektywie indywidualnej i kulturowej (s. 9-38). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Rudman, L. A., Glick, P. (2008). The social psychology of gender. New York: The Guilford Press. Stangor, C., Lange, J. E. (1994). Mental representation of social groups: Advanced in understanding stereotypes and stereotyping. [W:] M. P. Zanna (red.), Advances in experimental social psychology (t. 26, s ). San Diego: Academic Press. Strykowska, M. (1992). Psychologiczne mechanizmy zawodowego funkcjonowania kobiet. Poznań: Wydawnictwo UAM. Wróbel, M. (2007). Pomiar podatności na zaraŝenie emocjonalne. Wstępna analiza własności psychometrycznych polskiej adaptacji Emotional Contagion Scale. Nowiny Psychologiczne, 3, Ziętek, A. (2007). ToŜsamość płciowa w warunkach transformacji społecznej [W:] I. Borowik, K. Leszczyńska (red.), Wokół toŝsamości: teorie, wymiary, ekspresje (s ). Kraków: Zespół Wydawniczy Nomos.

15