Jadwiga Mirecka. Wrocław

Transkrypt

1 DLACZEGO SZKOŁA WYŻSZA POWINNA WŁĄCZAĆ UCZENIE SIĘ PRZEZ CAŁE ŻYCIE ( Lifelong Learning ) ) DO SWOJEJ MISJI I STRATEGII? Jadwiga Mirecka Ekspertka Bolońska Wrocław

2 Uczenie się przez całe życie Dobrowolne, z własnej potrzeby, przez cale życie i we wszystkich okolicznościach

3 Uczenie się przez całe życie (Lifelong Learning - LLL) To wszystkie działania podejmowane w ciągu życia z zamiarem doskonalenia wiedzy, umiejętności i kompetencji w ramach perspektyw osobistych, obywatelskich, społecznych, oraz związanych z zatrudnieniem LLL obejmuje pełny zakres działań formalnych, nie- formalnych i poza-formalnych, od przedszkola do okresu poemerytalnego Komisja Europejska...

4 "throughout the industrial era, the system has focused upon serving the educational needs of youth to prepare for a lifetime of work. Today it is clear that the future will involve a lifetime of learning in order to work." Hanna D.E.: 1998 Higher education in an era of digital competition: Emerging organizational models. htm#hanna

5 Potrójna natura uczenia się przez całe życie Dla postępu i ekonomicznego i rozwoju Dla rozwoju osobistego i spełnienia Dla społecznego włączenia, zrozumienia demokracji

6 Trochę ę statystyki y Europejskiej j o ¼ wszystkich uczniów ma kłopoty z czytaniem o 1 na 7 osób przerywa edukację zbyt wcześnie o ok..50% osiąga średni poziom kwalifikacji, ale często nie pasujące do potrzeb rynku o Mniej niż 30% w wieku lat ma wykształcenie ł uniwersyteckie ( 40% w USA i > 50% w Japonii) o W r milionów więcej miejsc pracy dla wysokokwalifikowanych i 13 milionów mniej dla nisko

7 Ustanowienie Europejskiego obszaru uczenia się przez całe życie y Opiera się o następujące zasady: 1. Szerokie podejście do uczenia się (lifewide learning) 2. Uczenie się dotyczy wszystkich 3. Partnerstwo na rzecz LLL 4. Otwarte podejście do kwalifikacji 5. Ułatwianie dostępu do nowych ścieżek kariery zawodowej 6. Postawienie osoby w centrum polityki LLL 7. Efektywne inwestowanie w uczenie się

8 Uczenie się przez całe życie (Lifelong Learning- LLL) Oznacza przejście Kształcenie elitarne Kształcenie masowe Kształcenie powszechne

9 Memorandum Komisji Europejskiej (2001) Making a European area of Livelong Learning a reality 1. Nowe podstawowe umiejętności dla każdego: (komputerowe, językowe, technologiczne, społeczne przedsiębiorczość) ę 2. Zwiększenie inwestycji w zasoby ludzkie: (współfinansowanie kształcenia w trybie LLL, zatrudnienie na pół etatu) 3. Innowacje z zakresie nauczania i uczenia się: (nauczanie nakierowane na uczącego się z przepuszczalnymi barierami pomiędzy sektorami i poziomami, nacisk na samokształcenie, nauczanie zdalne)

10 Memorandum Komisji Europejskiej (2001) Making a European area of Livelong Learning a reality 4. Uznanie uczenia się: (transparentność i wzajemne uznawanie osiągnięć, nowe rodzaje certyfikatów, uznawanie uprzedniego uczenia się (Recognition of Prior Learning - RPL) 5. Przemyślenie przewodnictwa i doradztwa: (zapewnienie dostępu do informacji i porady, aktywne wychodzenie naprzeciw ) 6. Przeniesienie uczenia się bliżej domu (do lokalnej społeczności, z wykorzystaniem technologii IT)

11 Uczenie się dzieci szkolnych Szkolenie zawodowe Kształcenie ł na poziomie i wyższymż Uczenie się seniorów

12 Europejski program dla LLL LLP programme budget R m illion EU Others Grundtvig Leonardo Eras mus Comenius ity /Lifelong%20Learning%20programme.ppt#331,12.Bud...

13 Uczenie się przez całe życie Edukacja nawracająca Edukacja rozproszona (z naprzemiennymi okresami Edukacja rozproszona (z naprzemiennymi okresami pracy i uczenia się)

14 Formy LLL obecnie istniejące w Polsce: Kształcenie na poziomie wyższym Kształcenie ustawiczne Uniwersytety dziecięce Różne szkolenia i kursy Uniwersytety III wieku

15 Sposoby realizacji uczenia się przez całe życie Ustawiczne kształcenie w ramach doskonalenia zawodowego Kształcenie poprzez studia Dostarczanie materiałów za pomocą programów radiowych i telewizyjnych Krótkie kursy E-learning (blended learning)

16 Kształcenie w kontekście LLL Trzy podstawowe kategorie uczenia się: Formalne: Uczenie się w instytucjach edukacyjnych i szkoleniowych, prowadzące do uznanych dyplomów i kwalifikacji Nie-formalne: Uczenie się w poza systemem szkolnictwa, zorganizowane przez specjalne instytucje, organizacje młodzieżowe, związki zawodowe (także korepetycje) Poza-formalne: Uczenie się w oparciu o doświadczenie Poza formalne: Uczenie się w oparciu o doświadczenie życiowe, niekoniecznie uświadomione

17 Uniwersytety winny wdrażać LLL Bo tak wypada... (Perspektywa krajowa) Obowiązkiem ą uniwersytetu jest świadczenie na rzecz społeczeństwa, pracodawców, poszczególnych osób W Polsce % osób dorosłych ł h(35-64 lata) uczących się po zakończeniu edukacji jest niższy niż w innych krajach Jest to element rządowej Średniookresowej Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego wraz z Perspektywą ą uczenia się przez całe życie (2011)

18 Przedwczesna dezaktywacja edukacyjna procent osób w wieku uczestniczących w zorganizowanych formach kształcenia w okresie 4 tygodni poprzedzających badania, 2011 source: Delivering lifelong learning for knowledge, creativity and innovation, European Commission, COM(2007) 703, Nov za A.Kraśniewskim

19 jak nas widzą... OECD Reviews of Tertiary Education - Poland (Sept. 2007) Strategies for promoting LLL are embryonic. the lifelong education offerings of tertiary institutions are underdeveloped, and the needs of adult learners do not seem to be a focus for tertiary institutions course provision. we were struck by the weakness, bordering on invisibility, of tertiary-level continuing education. links with the labour market are weak. za A.Kraśniewskim

20 środowiskowa strategia rozwoju SzW grudzień 2009 za A.Kraśniewskim

21 środowiskowa strategia rozwoju SzW Działalność edukacyjna uczelni cele strategiczne CS1: Dostosowanie systemu kształcenia do zmieniających się potrzeb społecznych CO1.1: 1: Upowszechnienie uczenia się przez całe życie 1. Wspieranie przez państwo idei LLL, m.in. poprzez Pełnienie przez uczelnie roli integratorów procesu uczenia się przez całe życie w różnych warunkach i okolicznościach (LWL), Zapewnienie otwartości i drożności systemu szkolnictwa wyższego, m.in. poprzez odpowiednią konstrukcję Krajowych Ram Kwalifikacji, Dostosowanie systemu kształcenia w uczelniach do poszerzającego się kręgu potencjalnych odbiorców, Oferowanie przez uczelnie możliwości kształcenia zindywidualizowanego, Wypracowanie koncepcji funkcjonowania jednostek edukacyjnych typu uniwersytet otwarty... za A.Kraśniewskim

22 Perspektywa rządowa dokument opracowany przez Międzyresortowy Zespół ds. uczenia się przez całe życie, w tym KRK (luty 2011) roboczo przyjęty przez Komitet Rady Ministrów (marzec 2011) aneks do Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego za A.Kraśniewskim

23 strategia (perspektywa) rządowa cele strategiczne za A.Kraśniewskim

24 Perspektywa uczenia się przez całe życie" - do uzgodnień międzyresortowych i konsultacji społecznych 7 lutego 2011, uaktualniony: 2 lutego 2012 Potrzeba przeorientowania modelu kariery edukacyjnej i zawodowej: 1. Wczesna opieka i edukacja 2. Kariera szkolna 3. Dalsza kariera edukacyjna i zawodowa 4. Uczenie się seniorów

25 Nowy projekt Ustawy o zmianie ustawy Prawo o Szkolnictwie Wyższym oraz niektórych innych ustaw, Wśród celów przyświecających zamierzonej nowej regulacji wymienione zostały: ułatwienie dostępu do studiów wyższych osobom dojrzałym ł w ramach uczenia się przez całe ł życiei dostosowanie funkcjonowania uczelni do skutków niżu dostosowanie funkcjonowania uczelni do skutków niżu demograficznego.

26 Uniwersytety winny wdrażać LLL Bo tak robią inni... (Perspektywa Europejska) Zalecenia wynikające ze Strategii Lizbońskiej (2000) i Procesu Bolońskiego ń (komunikat z Pragi 2001) Dokument Komisji Europejskiej: Rola Uniwersytetów w Europie Wiedzy 2004 Karta LLL dla Uniwersytetów wydana przez EUA (European Universities Association) w r.2008 Nowy ranking uniwersytetów U(university)- multidimensional transparency tool

27 LLL kluczowy komponent PB (EOSW) Prague Communiqué (2001) Lifelong learning is an essential element of the European Higher Education Area. In the future Europe, built upon a knowledge-based society and economy, lifelong learning strategies are necessary to face the challenges of competitiveness and the use of new technologies and to improve social cohesion, equal opportunities and the quality of life. Kolejne komunikaty ministrów (2003, 2005, 2007, 2009) wskazanie a różnych elementów e e tworzących kulturę ę uczenia się ę przez całe życie elastyczne ścieżki kształcenia uznawanie efektów uczenia się osiągniętych poza systemem kształcenia formalnego (RPL) krajowe ramy kwalifikacji współpraca uczelni z interesariuszami zewnętrznymi, w tym pracodawcami za A.Kraśniewskim

28 EUA Charter on LLL 2008 Karta Europejskich Uniwersytetów dotycząca Uczenia się przez Całe Życie (w odpowiedzi na apel premiera Francji podczas seminarium nt. LLL (Sorbona, grudzień ń 2007) zobowiązania i ze strony uczelni zobowiązania ze strony rządów za A. Kraśniewskim

29 (European Universities Charter on LIfelong Learning) Uniwersytety zobowiązują się do: 1. Wbudowania koncepcji poszerzenia dostępu i kształcenia przez całe życie do swoich strategii instytucjonalnych 2. Oferowania kształcenia i uczenia się w stosunku do zróżnicowanych populacji studentów 3. Adaptowania programów studiów tak, aby zapewnić iż są zaprojektowane pod kątem ą poszerzenia udziału i przyciągnięcia powracających dorosłych uczących się 4. Oferowania odpowiedniego przewodnictwa i usług konsultacyjnych 5. Uznawania uprzedniego uczenia się

30 (European Universities Charter on LIfelong Learning) cd. 6. Objęcia kształcenia się przez całe życie kulturą jakości 7. Umocnienia relacji pomiędzy badaniami naukowymi, nauczaniem i innowacyjnością w perspektywie uczenia się przez całe ł życiei 8. Konsolidowania reform dla promowania elastycznego i kreatywnego środowiska uczenia się dla wszystkich studentów 9.Rozwijania partnerstwa na poziomie lokalnym, regionalnym i międzynarodowym w celu przygotowania programu atrakcyjnego i istotnego t 10. Funkcjonowania jako wzorzec instytucji uczenia się przez całe życie

31 (European Universities Charter on LIfelong Learning) Rządy zobowiązują się do: 1. Uznawania wkładu uniwersytetów w uczenie się przez całe życie za główne świadczenie na rzecz osób i społeczeństwa 2. Promowania równości społecznej i włączającego społeczeństwa uczących się 3. Włączania ą celów uczenia się ę przez całe życie y do misji i pracy narodowych agencji i systemów QA 4. Wspierania rozwoju odpowiednich usług w zakresie przewodnictwa i doradztwa 5. Uznawania uprzedniego uczenia się

32 (European Universities Charter on LIfelong Learning) cd. 6. Usuwania przeszkód prawnych, które mogą utrudniać powrót potencjalnych uczących się do kształcenia ł wyższego (ubezpieczenia, prawa emerytalne, wsparcie finansowe) 7. Zapewnienie autonomii i rozwój systemu zachęt dla uniwersytetów zaangażowanych w LLL 8. Zachęcanie do partnerstwa na poziomie regionalnym z władzami ł regionu, pracodawcami i agencjami rozwoju 9. Informowania i zachęcania obywateli do korzystania z możliwości LLL oferowanych przez uniwersytety 10. Działania jako wzorzec instytucji zaangażowanej w LLL

33 Dlaczego uniwersytety winny wdrażać LLL? Bo to się może opłacić... (Perspektywa instytucjonalna) Niż demograficzny i konieczność poszukiwania nietypowych studentów Nawiązanie głębszej współpracy z otoczeniem (przemysł) Stymulacja intelektualna dla środowiska akademickiego Szansa na dodatkowy dochód ( rynek ustawicznego kształcenia i LLL to biznes wart miliardy dolarów)

34 niż demograficzny Prognoza zmian w liczbie studentów w okresie (2005 = 100%) źródło: raport E&Y, IBnGR, 2010 za A.Kraśniewskim

35 Niewłaściwa struktura kierunkowa absolwentów zbyt mało absolwentów w pewnych obszarach n. przyrodnicze 3.9% inżynieria, produkcja 7.5% zbyt dużo absolwentów w innych obszarach n. społeczne, biznes, prawo 41.4% 4% edukacja 11.9% źródło: OECD Reviews of Tertiary Education Poland, Sept rosnące bezrobocie wśród absolwentów szkół wyższych potrzeba przekwalifikowania ania za A.Kraśniewskim

36 Uczenie się przez Całe Życie Obejmuje: Ustawiczne kształcenie osób wysokokwalifikowanych Początkowe nauczanie dla grup wykluczonych Uzupełnianie (nabywanie nowych) kompetencji dla osób pragnących się dostosować do rynku pracy Dokształcanie osób w wieku emerytalnym w celu umożliwienia dalszej pracy Studiowanie dla zaspokojenia ambicji, potrzeb kulturowych

37 Potencjalni uczestnicy LLL liczba osób z wyższym wykształceniem w Polsce szybko rośnie Odsetek osób z wykształceniem wyższym w wieku lata UE 27 Polska źródło: Eurostat, LFS (A. Chłoń-Domińczak, 2012) Jak ze studenta zrobić przyszłego studenta (LL-learnera)? (ECH) za A.Kraśniewskim

38 Potencjalni uczestnicy LLL skłonność do dalszego kształcenia mają przede wszystkim osoby dobrze wykształcone źródło: Bilans Kapitału ł Ludzkiego, 2011 (A. Chłoń-Domińczak, ń 2012) za A.Kraśniewskim

39 Koncepcja LLL oznacza: Postawienie osoby uczącej się w centrum: Korzystanie z możliwości kształcenia się ę w różnych miejscach, formach i okresach życia Równe traktowanie różnych dróg uczenia się poprzez oparcie PRK (KRK) na efektach uczenia się Wyznacznikiem skuteczności polityki w zakresie LLL nie są cechy instytucji (nakłady, programy, podręczniki, jakość kadry) ale zmiany ypoziomu wiedzy i umiejętności osób uczących się

40 Konieczne działania uczelni w kontekście LLL: Uczelnia jako Integrator LLL Dostosowanie oferty uczelni do poszerzającego się kręgu potencjalnych odbiorców doradztwo walidacja uprzedniego uczenia się (Recognition of Prior Learning)-RPL

41 Uczelnia jako integrator LLL Dwa wymiary integracji (w uczelni) integracja na poziomie oferty edukacyjnej: własnej i innych instytucji integracja na poziomie osoby uczącej się opracowanie i realizacja indywidualnej elastycznej strategii LLL Strategia rozwoju SzW: projekt środowiskowy

42 Uczelnia jako integrator LLL Na poziomie oferty edukacyjnej Przeprowadza walidację efektów uczenia się uzyskanych w wyniku uczenia się pozaformalnego i nieformalnego

43 Uczelnia jako integrator LLL Na poziomie osoby (potencjalnie) korzystającej z usług ł uczelni identyfikacja kwalifikacji i kompetencji + pomoc w udokumentowaniu posiadanych kompetencji określenie celu (celów) kształcenia (pomoc w planowaniu kariery zawodowej, ogólnego rozwoju,...) opracowanie projektu indywidualnej elastycznej strategii LLL (działań w zakresie LLL), obejmującej - weryfikację i formalne uznanie kompetencji (certyfikacja) - kształcenie (wykorzystujące ofertę uczelni i innych instytucji, ale także samokształcenie) realizacja opracowanej strategii - weryfikacja i formalne uznanie kompetencji (certyfikacja)

44 Dostosowanie oferty do nowych odbiorców Przechodzenie na bardziej elastyczne formy kształcenia: odchodzenie d od programów wspólnych dla wszystkich studentów na rzecz zindywidualizowanych ścieżek kształcenia oferowanie programów o charakterze krótkich cykli które mogłyby wypełnić puste obecnie miejsce na 5-tym poziomie KRK przechodzenie na studia w trybie wieczorowym, weekendowym, ze skróconym dziennym wymiarem zajęć ć, lub studia na odległość. szersze, niż w przypadku tradycyjnych studiów, współdziałanie uczelni z interesariuszami zewnętrznymi

45 Dostosowanie oferty do nowych odbiorców mniej typowe (nowe) formy realizacji LLL studia niestacjonarne - wydłużone pojedyncze przedmioty (- z oferty kursów, lub specjalnie przygotowane) moduły obejmujące kilka przedmiotów, kursy programy kształcenia prowadzące do uzyskania kwalifikacji I, II lub III stopnia oparte na wykorzystaniu doświadczenia zawodowego kształcenie w ulokowanych w uczelniach centrach szkoleniowych dużych firm organizowanie procesu nauczania częściowo w miejscu pracy i w oparciu o pracę, kształcenie na odległość

46 Indywidualizacja oferty Oferowanie przez uczelnie możliwości kształcenia zindywidualizowanego, zarówno co do ścieżki kształcenia przez całe życie, jak i poszczególnych jej elementów (studiów, kursów itp.). Komentarz: Celem indywidualizacji kształcenia jest dopasowanie przez uczelnię oferty edukacyjnej w możliwie jak największym zakresie do indywidualnego odbiorcy (studenta), a nie dopasowanie odbiorcy (studenta) do zunifikowanego modelu kształcenia. Postulat realizowany w wyniku Postulat realizowany w wyniku pełnienia przez uczelnie roli integratorów procesu uczenia się przez całe życie w różnych warunkach i okolicznościach (LWL) dostosowywania oferty do nowych odbiorców

47 Walidacja efektów uczenia się Walidacja (efektów uczenia się) - proces, w wyniku którego uczący się otrzymuje od upoważnionej instytucji formalny dokument stwierdzający, że osiągnął określony zestaw efektów uczenia się. W przypadku, gdy zestaw ten wpisany jest do krajowego rejestru kwalifikacji, wydany dokument oznacza, że osoba ta jest posiadaczem danej kwalifikacji. ł ik j t K it t St j d KRK li 2011 i i słownik przyjęty przez Komitet Sterujący ds. KRK w lipcu 2011 r., a w sierpniu 2012 r. przez Międzyresortowy zespół do spraw uczenia się przez całe życie, w tym Krajowych Ram Kwalifikacji

48 Walidacja efektów uczenia się Proces walidacji obejmuje następujące etapy: Identyfikację osiągniętych efektów uczenia Dokumentację osiągnięć Formalną ocenę tych osiągnięć ( w stosunku do standardów) Formalne poświadczenie tych osiągnięć (certyfikację, która może prowadzić do częściowej, lub pełnej kwalifikacji

49 Walidacja efektów uczenia się Proces walidacji winien : Przebiegać zgodnie ze wskazówkami zawartymi w odpowiednich dokumentach europejskich cechować się -Profesjonalizmem - Transparentnością (oparcie o wyraźnie zdefiniowane kryteria) - Sprawiedliwością (obiektywizmem oceny, z rozdzieleniem ról osoby nauczającej i oceniającej) - Wiarygodnością i legalnością Być wsparty mechanizmami zapewniania jakości

50 Walidacja efektów uczenia się Europejskie dokumenty określające zasady procesu walidacji: Council recommendation on the validation of non-formal and informal learning (EC) 20 December 2012 European Guidelines for validating non-formal and informal learning (CEDEFOP- Centre for Development of Vocational Training) 2009 Common validation of non-formal and informal learning (European Association for Education of Adults) 2004 Guidelines on the accreditation of prior learning Quality Assurance Agency for Higher Education, 2004

51 Poziom zaawansowania w zakresie RPL źródło: 2010 Update of the European Inventory on Validation of Non-formal and Informal Learning, Cedefop, 2010 za A.Kraśniewskim

52 Strategie wdrażania LLL 1. Współpraca z innymi partnerami: (agencjami rządowymi, przemysłem, stowarzyszeniami, centrami naukowymi) 2. Wgląd w potrzeby w zakresie uczenia się ( z uwzględnieniem przewidywalnych potrzeb rynku pracy) 3. Odpowiednie finansowanie (wzrost nakładów z budżetu, oraz odpowiednia alokacja środków) 4. Ułatwianie dostępu (upowszechnienie informacji) 5. Kreowanie kultury uczenia się (uznanie, wynagradzanie) 6. Dążenie do doskonałości (zapewnianie jakości, tworzenie standardów)

53 Wyzwania dla uczelni związane z LLL Ułatwienie dostępu do studiów to za mało. Uniwersytety muszą wyjść naprzeciw osobom potencjalnie zainteresowanym kształceniem Poszerzenie dostępu do studiów nie oznacza zgody na przyjmowanie słabiej ł przygotowanych studentów, tó lecz wspieranie tych wszystkich, którzy chcą się uczyć z potencjalnym pożytkiem dla siebie i społeczeństwa

54 Office of University Engagement and Lifelong Learning OUELL Utworzone w r 2012 w ramach University it Egagement and Lifelong Learning Initiative na Uniwersytecie Maryland (wybrzeże wschodnie) Dla realizacji misji uniwersytetu: umożliwienia dostępu do edukacji studentom ubogim, z pierwszej generacji, oraz grup mniejszościowych Zakłada współpracę ze społecznością ł ś lokalną l (władzami ł samorządowymi, rodzicami, nauczycielami) w celu przygotowania do studiów młodzieży, która nie otrzymała wystarczającego uprzedniego wykształcenia (budowanie kanału umożliwiającego przejście studia)

55 Massively Open Online Courses Massivei bez limitu liczby studentów Open MOOCs co to takiego? brak formalnych wymagań wstępnych brak wpisowego (opłaty rejestracyjnej) j) jedyne wymaganie/warunek rejestracji (podjęcia kształcenia) dostęp do Internetu Online kształcenie przez Internet Course przedmiot ( course w rozumieniu USA) za A.Kraśniewskim

56 MOOCs jak to działa? inteligentne materiały dydaktyczne umożliwiające samokształcenie oraz weryfikację nabywanej wiedzy i umiejętności ś i certyfikat zaliczenia przedmiotu - za stosunkowo niewielką i opłatą ł warunek: zaliczenie testów i egzaminów (sprawdzanych automatycznie lub przez innych studiujących) oferta firm (konsorcjów) (współ)tworzonych przez firmy IT, uczelnie lub grupy profesorów renoma instytucji i osób prowadzących przedmioty za A.Kraśniewskim

57 MOOCs skala zjawiska konsorcjum edx Circuits and Electronics (MITx) zarejestrowanych - ok studentów ze 160 krajów ukończyło > osób (tyle co przez 40 lat na MIT) za A.Kraśniewskim

58 Massively Open Online Courses Przykładowe kursy: Podstawy algebry Media społeczne Prawo kryminalne Amerykańskie prawo antyterrorystyczne Technologia edukacyjna Historia... Czytanie dla zrozumienia Istota oszukiwania on-line za A.Kraśniewskim

59 MOOCs a uczelnie Kluczowy problem: relacja MOOCs uczelnie (uznawanie uzyskiwanych certyfikatów przez uczelnie) normalne procedury walidacji (w przypadku podjęcia studiów) tak jak dla innych form kształcenia pozaformalnego zaangażowanie American Council on Education (ACE) najbardziej wpływowego stowarzyszenia akademickiego w USA (ok uczelni) walidacja niektórych przedmiotów prowadzonych w trybie MOOC przez College Credit Recommendation Service - agendę ACE (przypisanie im odpowiedniej liczby punktów, które mogą być transferowane na poczet realizacji tradycyjnych programów studiów) za A.Kraśniewskim

60 MOOCs efemeryda czy zalążek rewolucji? niezwykła ekspansja MOOCs w bardzo krótkim czasie źródło: M. Goebel, EUA Council, 2013 EUA powołało zespół roboczy do analizy tego zjawiska i jego potencjalnego wpływu na funkcjonowanie uczelni europejskich za A.Kraśniewskim

61 Człowiek ma obowiązek wobec siebie samego, rozwijać swoje naturalne możliwości (ducha, umysłu i ciała) jako środki wiodące do różnych celów Kant, I. (1964) The Metaphysical Principles of Virtue (trans James Ellington) Indianapolis: Bobbs-Merrill Library of Liberal Arts pp gallery. html