KRYZYS GLOBALNY ISTOTA, PRZYCZYNY, PRZEZWYCIĘŻANIE

Transkrypt

1 Lesław MICHNOWSKI KRYZYS GLOBALNY ISTOTA, PRZYCZYNY, PRZEZWYCIĘŻANIE 1. WSTĘP W kręgach badaczy światowej sceny politycznej i gospodarczej toczy się debata na temat aktualnej kondycji światowej społeczności i jej gospodarki. Formułowane są radykalnie odmienne poglądy. Jedne z nich wyrażają przekonanie o konieczności radykalnej zmiany form życia człowieka w tym metod globalizacji dla uniknięcia globalnej katastrofy, nadchodzącej w następstwie kryzysu systemu światowego 1. Poglądy przeciwstawne negują występowanie kryzysu globalnego, i jako argument na rzecz tezy o mającym jakoby miejsce kontynuowaniu rozwoju przez system światowy przytaczają wielkie sukcesy gospodarcze zwłaszcza Chin Ludowych. Inne poglądy uznając występowanie zagrożenia globalną katastrofą postulują konserwatywną kontynuację dotychczasowych metod stymulowania rozwoju, których podstawę stanowi wzorowany na ewolucji naturalnej, selekcyjny mechanizm darwinizmu społecznego. W celu ułatwienia politykom oceny aktualnej sytuacji oraz wypracowania poprawnej strategii przezwyciężania kryzysu globalnego i opanowywania zdolności trwałego rozwoju (sustainable development) światowej społeczności, przedstawiam dotyczące tego problemu wyniki systemowych badań, przeprowadzonych z wykorzystaniem opracowanego przeze mnie ogólnego modelu konceptualnego o nazwie System Życia. W świetle tych badań kryzys globalny występuje realnie i jest spowodowany niedostosowaniem współczesnych form życia światowej społeczności i gospodarki do jakościowo nowych uwarunkowań życia do sytuacji zmian i ryzyka. Sytuacja ta powstała na skutek wielkiego i nadal postępującego rozwoju nauki i techniki. Przy czym dalszego tego rozwoju nie można już powstrzymać bez groźby globalnej katastrofy. Przezwyciężenie kryzysu globalnego wymaga radykalnego zwiększenia dalekowzroczności i elastyczności oraz rezerwotwórczości światowej społeczności i gospodarki, jak również dokonania warunkującej to przemiany aksjologicznej: od egoizmu do egoaltruizmu. Umożliwi to niezbędne dla doprowadzenia światowej społeczności do trwałego rozwoju radykalne zwiększenia ekospołecznej użyteczności działalności gospodarczej. Trwały rozwój wymaga upowszechnienia i to ekohumanistycznie motywowanej intelektualnej aktywności twórczej. Ekohumanizm, to partnerskie współdziałanie dla dobra wspólnego wszystkich ludzi (bogatych i biednych, społeczności wysoko rozwiniętych i w rozwoju opóźnionych), ich następców oraz środowiska przyrodniczego powszechnie wspomagane nauką i wysoką techniką 2. Trwały rozwój wymaga także zbudowania mechanizmu łączenia indywidualnych korzyści z korzyściami równolegle odnoszonymi przez społeczno-przyrodnicze środowiska gospodarujące. A również odpowiedniej przebudowy i rozbudowy światowego systemu edukacyjnego. Lecz zmiana dominującej aksjologii z egoistycznej na egoaltruistyczną jest nie możliwa bez odpowiedniej rozbudowy informacyjnej infrastruktury światowej społeczności. Jej celem powinno być TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005

2 stworzenie informacyjnych podstaw polityki i ekonomiki trwałego rozwoju 3. Utworzenie powszechnie dostępnego światowego (zintegrowanego, terytorialnie rozproszonego) systemu kompleksowego monitorowania i dalekosiężnego przewidywania oraz wymiernego wartościowania skutków ludzkich zamierzeń i działań oraz innych zmian w uwarunkowaniach życia, umożliwi odejście od dotąd dominującego darwinizmu społecznego na rzecz ewolucji intelektualnej, opartej na ekohumanistycznie motywowanej powszechnej sztuczną inteligencją wspomaganej intelektualnej (poznawczej i innowacyjnej) aktywności twórczej 4. Umożliwi ono także stymulowanie aktywności twórczej poprzez dzielenie efektów społecznego procesu pracy zwłaszcza poznawczej i innowacyjnej według jej ekospołecznej użyteczności. Utworzenie takiego, jakościowo nowego silnie informacyjnie wspomaganego mechanizmu stymulowania i kształtowania rozwojowych zmian w światowej społeczności i przyrodniczym środowisku to w świetle omawianej analizy warunek niezbędny dostosowania nas do życia w sytuacji zmian i ryzyka. Bez zbudowania mechanizmów ewolucji intelektualnej uniknięcie globalnej katastrofy nie będzie możliwe. 2. NADAL ROZWÓJ CZY JEDNAK KRYZYS ŚWIATOWEJ SPOŁECZNOŚCI? Zafascynowani wielkim tempem wzrostu gospodarczego Chińskiej Republiki Ludowej, komunikatami o gospodarczych sukcesach Stanów Zjednoczonych, a także wciąż dodatnim tempem wzrostu gospodarczego m.in. Polski, liczni politycy a także naukowcy, nie dopuszczają do świadomości istnienia i zagrożeń narastającego kryzysu globalnego. Tymczasem kryzys globalny: społeczno-gospodarczy i przyrodniczy, ujawnia się i to coraz ostrzej. Przejawy tego kryzysu, to bardziej szybkie wyczerpywanie źródeł aktualnie dostępnych zasobów naturalnych, aniżeli stwarzamy dostęp do ich alternatywnych źródeł, jak również bardziej szybkie degradowanie środowiska przyrodniczego, aniżeli wspomagamy przyrodę w odtwarzaniu jej postaci w sposób zgodny z potrzebami życia ludzi i przyrody. To także szybsze moralne degradowanie się (dezaktualizowanie, starzenie) istniejących form życia (techniki, ekonomiki, aksjologii, i in.) aniżeli przekształcamy je w zgodne z nowo powstającymi wraz z rozwojem nauki i techniki uwarunkowaniami życia ludzi i przyrody. Konsekwencją kryzysu m.in. są, narastające wyczerpywanie źródeł aktualnie dostępnych zasobów naturalnych, oraz bezwzględna degradacja środowiska przyrodniczego. Towarzyszy temu tajna lub jawna walka o dostęp do deficytowych zasobów życia (naturalnych i przyrodniczych), oraz narastanie rozwarstwienia społecznego {digital divide, ") i bezrobocia 5. Kryzys ten powoduje narastanie rasowej i cywilizacyjnej nienawiści oraz obronnego terroryzmu, przyczynia się do utraty zaufania do demokratycznych form współżycia społecznego. Kryzys globalny zatem implikuje: podział światowej i lokalnych społeczno ści na części silną i słabszą; pozbawianie przez część silniejszą części słabszej zdolności obrony oraz dorobku i innych zasobów życia, a następnie fizyczne eliminowanie słabszych konkurentów do tych deficytowych zaso bów 6, oraz budowę globalnego orwellowskiego" społeczeństwa informacyjnego 7. W przezwyciężaniu tego kryzysu przydatne mogą być poniższe wnioski z systemowych badań istoty kryzysu globalnego oraz strukturalnych, w tym informacyjnych uwarunkowań trwałego rozwoju światowej społeczności. 3. ROZWÓJ, KRYZYS W SYSTEMOWYM UJĘCIU W rozpoznawaniu aktualnej kondycji systemu światowego, dokonywaniu ocen poprawności globalnych prognoz ostrzegawczych oraz wypracowywaniu metod przezwyciężania prognozowanych zagrożeń stosuję metodę systemowej analizy dokonywaną z pomocą postulowanego m.in. przez A.P. Sage'a modelowania konceptualnego rzeczywistości 8. Na przydatność modelowania konceptualnego w poznawaniu rzeczywistości oraz przyszłości przebiegu procesu życia społeczno-gospodarczo-- przyrodniczego zwracają w istocie uwagę m.in. J. M. Bocheński i J.W Forrester 9. Zdaniem Forrestera zastosowanie precyzyjnego, jednoznacznego języka (nawet opisu matematycznego) w połączeniu ze ścisłymi regułami logicznego wnioskowania na podstawie adekwatnych do rzeczywistości aksjomatów (przesłanek) umożliwia TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 I

3 znajdowanie rozwiązań problemów poznawczo trudnych. Wnioski z takich prac poznawczych, wyprowadzone z pominięciem językowych nieporozumień oraz emocji (zazwyczaj związanych z potocznym i nieprecyzyjnym językiem, a także w przypadku dochodzenia do kontrowersyjnych wniosków) przełożone następnie na język zrozumiały przez polityków łatwiej będą mogły być obronione i zaakceptowane. Poniżej przedstawiam fragmenty zgodnego z postulatem Sage'a ogólnego modelu konceptualnego o nazwie System Życia. Model ten budowany jest przez mnie metodą aksjomatyczną zgodną z zaleceniami Bocheńskiego i Forrestera. Model System Życia odwzorowuje podstawowe właściwości i cechy strukturalne oraz strukturę procesualną 10 dowolnej postaci systemów życia. W ujęciu tego modelu zarówno hierarchicznie zbudowane Uniwersum, jak i jego podsystemy, w tym tworzące je organizmy biologiczne, ekosystemy, systemy społeczno-gospodarcze (typu: człowiek technika), systemy ekospołeczne, ich aktywne elementy to systemy życia. Również zewnętrzne lub wewnętrzne środowisko systemów życia jest syste mem życia. Tworzywem systemu życia jest energia (szeroko rozumiana falowa lub substancjalna E=mc 2 ) 11. Postać energii układu: system życia środowisko, ulega nieustannym i nieodwracal nym zmianom. Jakość tej energii, jej przydatność dla podtrzymywania życia, jest określana przez jej poziom negentropii (ujemnej entropii) 12. Ilość energii stanowiącej Universum jest nieskończenie wielka. System życia w ujęciu tego modelu jest silnie wzajemnie życiowo sprzężony ze środowiskiem. Podstawowym warunkiem jego życia jest bowiem życie i wysoka jakość oraz odpowiednia postać środowiska systemu życia, zasilającego go zasobami życia, czyli energią o jakości i postaci odpowiedniej dla podtrzymywania życia systemu życia (w skrócie: negentropią). Zarazem życie środowiska, jego jakość i trwałość, zależy od sposobu życia systemu życia. Życie systemu życia to jego zdolność do tworzenia informacji w układzie: system życia środowisko lub przeciwstawiania się wzrostowi entropii w tym układzie. Tworzenie informacji przez system życia polega na dokonywaniu, zgodnych z potrzebami życia układu: system życia środowisko, zmian w czasoprzestrzennych konfiguracjach elementów tego układu. Przy czym tak tworzone nowe konfiguracje tych elementów odznaczają się coraz to mniejszym ich prawdopodobieństwem. Skutkiem tworzenia informacji jest wzrost negentropii energii powyższego układu. Tworzenie informacji jest uwarunkowane pracą poprawnie wykonywaną przez system życia. Skutkiem zwiększania poziomu informacji systemu życia jest jego rozwój. W wyniku rozwoju następuje: wzrost trwałości systemu życia, jego dalekowzroczności i elastyczności oraz dostępności zasobów życia i zdolności obronnych; wzrost jakości życia jego elementów; zmniejszanie kosztów życia systemu. To zmniejszanie wraz z rozwojem kosztów życia systemu życia, gdy odnosi się do młodego systemu, dotyczy jego wewnętrznych kosztów życia. Natomiast w stosunku do systemów już dojrzałych, zmniejszanie to dotyczy zarówno kosztów wewnętrznych jak i zewnętrznych środowiskowych. Im bardziej rozwinięty system życia tym mniejszym kosztem realizuje on cele swego życia lub z tej samej ilości zużywanych zasobów życia (negentropii) uzyskuje więcej efektów. System życia jest systemem otwartym ze zdolnością homeostazy zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej 13. Pozyskiwaną ze środowiska energię o pewnym poziomie jej negentropii system życia przetwarza swą pracą w czynniki swego życia, zaś energię już mu zbędną względnie zdegradowaną emituje do środowiska. Ta eksportowana" i już systemowi nie przydatna energia gdy przez system życia zostanie odpowiednio ukształtowana może odznaczać się nawet wysokim poziomem jej (dotyczącej środowiska) negentropii. Im wyższy poziom rozwoju systemu życia, tym wyższy poziom negentropii zawartej w energii emitowanej przez ten system do środowiska. Zatem energia już przez system zużyta", czyli o wysokim w stosunku do systemu życia określonym poziomie entropii, może (gdy zostanie odpowiednio przez ten system ukształtowana lub wykorzystana) być nośnikiem przydatnej środowisku negentropii. (Jak na przykład gnojownica przetworzona w obornik i zastosowana jako naturalny nawóz). Mamy tu więc do czynienia ze zjawiskiem względności entropii określającej jakość energii. Powtórzmy: energia przez system życia zużyta w trakcie podtrzymywania jego życia czyli TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005

4 o wysokim poziomie entropii jeśli zostanie odpowiednio przez system ukształtowana i do środowiska wyeksportowana", to będzie się ona odznaczała zdolnością podtrzymywania życia środowiska, czyli wysokim poziomem jej negentropii. System życia jest systemem otwartym ze zdolnością homeostazy. Oznacza to, iż nie jest to system jedynie reaktywny, typu bodziec reakcja, lecz, iż jest to system pierwotnie aktywny", to znaczy taki, który posiada nie tylko zdolność reagowania na oddziaływania zewnętrzne w sposób zgodny z potrzebami życia własnego i środowiska. System ten posiada ponadto co szczególnie go charakteryzuje zdolność z własnej inicjatywy" tworzenia swą pracą informacji w układzie: system życia środowisko, w wyniku posiadania zdolności kształtowania swych działań (i wraz z tym ekspor towania" negentropii) zgodnie z potrzebami życia zarówno własnego, jak i środowiska. Ta aktywność pierwotna" oznacza, iż system życia jako swój cel nadrzędny traktuje podtrzymywanie życia zarówno własnego, jak i warunkującego jego życie środowiska. Przy czym system życia w trakcie rozwoju zwiększa swą zdolność podtrzymywania życia układu: system życia środowisko. System młody, jeszcze słabo roz winięty, tę aktywność pierwotną" koncentruje na podtrzymywaniu życia własnego. System dojrzały, rozwinięty, z ukształtowaną już zdolnością nie tylko wewnętrznej, lecz także zewnętrznej homeostazy, troską o życie obejmuje już cały układ: system życia środowisko. System życia jest systemem dynamicznym, w tym inercyjnym. Posiada on umożliwiającą tę homeostatyczną aktywność zdolność poznawania przyszłych zmian w uwarunkowaniach jego życia i wyprzedzającego je dostosowywania struktury swej i środowiska względem tych zmian. Bez tej zdolności nie byłby on w stanie żyć i w tym celu dostosowywać swych form życia względem zmian nieustannie zachodzących w uwarunkowaniach jego życia. (Zasięg dalekowzroczności i stopień elastyczności zależą od poziomu rozwoju systemu życia). Homeostatyczną zdolność reagowania przez system życia na bodźce środowiska powoduje, iż na oddziaływania mu życzliwe", odpowiada on również życzliwą" reakcją podtrzymującą życie oddziaływującego nań innego systemu życia. W przypadku przeciwnym, system życia generuje oddziaływania obronne wobec zewnętrznych oddziaływań mu szkodliwych. Czym wyższy poziom rozwoju systemu życia, tym większa skuteczność takiej rozwojowo-obronnej reakcji, podtrzymującej życie układu: system życia środowisko. Proces życia systemu życia jest silnie nieliniowy, w tym chaotyczny i katastroficzny. Proces ten przebiega w formie jego rozwoju albo kryzysu. Zarówno rozwój jak i kryzys odznaczają się ich fazami i etapami. Pomiędzy poziomem informacji systemu życia a poziomem jego entropii zachodzi następująca zależność: i = B(n,q)l/s gdzie: i poziom informacji (wg N. Wienera 14, a zarazem konceptualna miara poziomu rozwoju i organizacji systemu) s poziom entropii systemu (a zarazem jego rozwojowych rezerw), n ilość elementów systemu, q jakość elementów systemu. B(n,q) pewna funkcja zależna zarówno od ilości, jak i jakości elementów systemu życia. Zatem źle zorganizowany system życia (m.in. przedsiębiorstwo, naród, cywilizacja, światowa społeczność, globalny ekosystem Ziemia) o dużej ilości, nadomiar niskiej jakości, mało zróżnicowanych elementów, będzie odznaczał się wysokim poziomem entropii. Lecz zarazem będzie on stwarzał możliwość osiągnięcia z pomocą mądrego kierowania wyższego poziomu rozwoju, niż system o mniejszej ilości elementów składowych. Z powyższej zależności pomiędzy poziomami informacji i entropii systemu życia wynika nieuchronność ilościowo-jakościowego wzrostu systemu życia, jako warunku jego rozwoju. Kolejną tego konsekwencją jest nieuchronność osiągania przez rozwijający się system życia granic jego wzrostu oraz konieczność umiejętności rozwojowego ich przekraczania. Wraz z energią przez system z otoczenia pozyskiwaną i w nim pracą przetwarzaną do systemu dopływa" strumień negentropii (ujemnej entropii). Strumień ten składa się z dwu podstrumieni. Jeden z nich jest skutkiem importu" negentropii ze środowiska. Następstwem tego importu" jest wzrost poziomu entropii środowiska, jego co najmniej względna degradacja. Podstrumień drugi tej do systemu dopływającej" negentropii jest TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 I

5 skutkiem poprawnie wykonywanej pracy na rzecz rozwojowej przebudowy struktury systemu życia. Równolegle do systemu tego dopływa" również entropia 15. Dopływ" ten jest skutkiem negatywnych oddziaływań na system środowiska, jak również negatywnych następstw wykonywania przezeń pracy oraz upływu czasu. Ta dopływająca" do systemu entropia jest dwu rodzajów. Rodzaj pierwszy stanowi entropia fizyczna, czyli entropia będąca efektem fizycznego degradowania się energii, stanowiącej system życia. (Entropia ta jest m.in. skutkiem wykonywanej przez system pracy.) Negatywne następstwa entropii fizycznej można wyeliminować poprzez pracę przywracającą zdegradowanej tak energii poprzednią poprawną jej postać. Entropia fizyczna jest więc skutkiem przekształcenia stanowiącej system energii w postać nie zgodną z potrzebami jego życia. Rodzaj drugi dopływającej" do systemu entropii to entropia moralna. Jest ona skutkiem moralnej degradacji energii stanowiącej system. Entropia moralna jest zatem następstwem zmian jakie zaszły w środowisku systemu życia. W tym przypadku, mimo iż postać stanowiącej system energii nie uległa zmianie, to utraciła ona zdolność podtrzymywania życia układu: system życia środowisko. (Jak tradycyjna maszyna do pisania po upowszechnieniu się komputerów osobistych). Zatem czym większe tempo zmian w środowisku, tym większe jest natężenie strumienia dopływającej" do systemu życia entropii moralnej. Eliminowanie negatywnych następstw dla systemu powodowanych dopływem" takiej moralnej entropii wymaga innowacyjnej (lecz także poznawczej) pracy, kształtującej stanowiącą system, a moralnie zdegradowaną energię w jej postać jakościowo nową, zgodną z nowym stanem środowiska. Gdy strumień dopływającej" do systemu negentropii trwałe przewyższa natężeniem strumień dopływającej" do systemu entropii, wówczas ma miejsce wzrost poziomu informacji systemu, a więc i jego rozwój. Gdy natężenie tych dwu jakościowo odmiennych, dopływających" strumieni jest wyrównane, wówczas system znajduje się w stanie równowagi dynamicznej (steady state). W stanie równowagi dynamicznej system życia nie poprawia, ani nie pogarsza poziomu swej organizacji, konceptualnie wyznaczanego poziomem jego informacji. Trwała przewaga natężenia dopływu" entropii względem dopływu" do systemu negentropii powoduje, iż system jest w stanie kryzysu. Przewaga ta skutkuje zmniejszaniem poziomu informacji systemu, co jest równoznaczne ze wzrostem poziomu jego entropii i zagrożenia życia. Konsekwencją nie przezwyciężonego kryzysu, czyli nie powstrzymanego wzrostu entropii systemu życia, jest osiągnięcie przez ten system maksymalnego, dopuszczalnego dla niego, poziomu entropii i osiągnięcie granicy jego życia oraz wraz z jej przekroczeniem upadek systemu, jego śmierć. Okres życia systemu życia jest skończony, lecz nie zdeterminowany. Zależy on od poziomu informacji systemu życia, w tym od jego zdolności do zwiększania tego poziomu. Zwiększanie przez system życia jego poziomu informacji wymaga zwiększania ilości informacji realnej zawartej w strukturze układu: system życia środowisko. To zaś może być skutkiem spontanicznie dokonywanych właściwych zmian w tej strukturze, bądź efektem racjonalnych działań systemu życia. Ta racjonalność uzależniona jest od zdolności pozyskiwania przez system życia informacji odwzorowującej układ: system życia środowisko i jej wykorzystywania przy przekształcaniu struktury tego układu, w nowe jej formy, zawierające informację realną. Zatem, w przypadku działań racjonalnych, tworzenie informacji realnej i wraz z tym zwiększanie poziomu informacji systemu życia wymaga dostępu do informacji odwzorowującej, niezbędnej dla rozwojowego przekształcania energii stanowiącej układ: system życia środowisko. Ta informacja składa się zarówno z informacji odwzorowującej przeszłość tego układu, w tym jego statykę i dynamikę, jak i z informacji odwzorowującej prawdopodobną przyszłość tego układu. Każdemu działaniu systemu życia towarzyszą dwa jakościowo odmienne i dotyczące zarówno systemu, jak i środowiska skutki: pozytywny i negatywny. Skutkowi pozytywnemu towarzyszy dopływ" negentropii do systemu i środowiska. Negatywnemu skutkowi działania systemu życia towarzyszy dopływ" entropii do systemu i środowiska. Rozwój systemu uwarunkowany jest przewagą natężenia strumienia dopływającej" do systemu negentropii względem natężenia dopływającego" do systemu strumienia entropii. Wówczas system jest wewnętrznie konstruktywny. Gdy oddziaływania systemu życia na TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005

6 środowisko odznaczają się także przewagą pozytywnych nad negatywnymi skutkami jego życia wówczas system ten jest również zewnętrznie konstruktywny. Nadwyżka - w wyniku jego wewnętrznej konstruktywności dopływającej do systemu negentropii nad również dopływającą doń entropią, stanowi energię swobodną, bogatą negentropią ^ wewnętrzny zasób życia systemu 16. Ta swobodna energia jest przez system wykorzystywana dla: rozwojowej przebudowy struktury syste mu życia; rozwojowego przekształcania struktury środowiska, tworzenia wewnętrznych rezerw zasobów życia (negentropii) na wszelki wypadek" W trakcie rozwoju ma miejsce: powielanie istniejących, a sprawnych ele mentów systemu; dostosowywanie elementów systemu do ich lokalnych uwarunkowań życia, a zarazem zwiększanie ich jakości; różnicowanie tych elementów, oraz synergiczne ich łączenie w elementy wy ższego poziomu integracji, łączenie systemu z innymi systemami o ich zasobach umożliwianych synergię integracji, a także dokonywanie rozwojowej przebudo wy formy jego makrostruktury wobec pojawiania się konieczności rozwojowego przekroczenia granic jego wzrostu. Rozwój systemu życia ulega radykalnemu usprawnieniu, jeśli jest on w stanie bardziej sprawnie pozyskiwać i przetwarzać informację odwzorowującą układ: system życia środowisko oraz ją wykorzystywać w rozwojowej przebudowie układu: system życia otoczenie. Struktura systemu składa się z mikrostruktury i makrostruktury. Mikrostrukturę stanowi struktura elementów stanowiących system życia. Zaś makrostruktura systemu życia to zbiór relacji stosunków, wiążących te elementy w systemową całość. Istotną częścią struktury systemu życia jest jego wielopoziomowy homeostat sterowniczy podsystem warunkujący sprawny przebieg homeostazy 17. Na sprawność funkcjonowania tego homeostatu znaczący wpływ ma poprawna zgodna z aktualnymi uwarunkowaniami życia forma makrostruktury systemu życia, w tym jego informacyjnej infrastruktury. W trakcie rozwoju systemu życia zmianom ulega zarówno jego mikrostruktura, jak i makrostruktura. Rozwojowe zmiany w mikrostrukturze zachodzą praktycznie w sposób nieustanny. Zaś rozwojowe zmiany makrostruktury dokonują się sporadycznie, i są poprzedzane zmianami w mikrostrukturze i środowisku systemu życia. Rozwojowe zmiany w makrostrukturze powodują zwłaszcza wzrost sprawności informacyjnej systemu życia. Fazy procesu życia systemu życia, w tym jego rozwoju i kryzysu ukazuje rys. 1. W trakcie pierwszej fazy rozwoju kształtowana jest nowa zgodna z danym etapem rozwoju forma makrostruktury systemu życia. Gdy zostanie ona poprawnie ukształtowana stymuluje w trakcie drugiej takiej fazy przyspieszony jej oddziaływaniami rozwój mikrostruktury systemu życia. Rozwój mikrostruktury systemu życia ma podwójny charakter: ilościowo-jakościowy. W trakcie trzeciej fazy dotychczasowa makro- TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005

7 struktura ulega stopniowo moralnej degradacji. Powoduje to wstrzymywanie rozwoju systemu. A system zbliża się do granicy wzrostu w ramach dotychczasowej formy jego makrostruktury. Gdy na koniec trzeciej fazy rozwoju system życia nie dokonana przebudowy swej makrostruktury w formę zgodną z wymogami kolejnego etapu jego rozwoju, w tym z określającym uwarunkowania jego życia aktualnym i nadchodzącym stanem środowiska, wówczas system życia patologicznie przekracza granice swego wzrostu w ramach dotychczasowej formy jego makrostruktury i wraz z tym wchodzi w stan kryzysu. W stanie kryzysu system życia nie jest w stanie pozyskiwać w odpowiedniej ilości zasobów życia ze środowiska lub pozyskując je łączyć to pozyskiwanie z podnoszącym jakość środowiska zewnętrznie konstruktywnym jego oddziaływaniem. W stanie kryzysu system jest wewnętrznie lub zewnętrznie destruktywny. W stanie tym występuje zatem tendencja przewagi dopływającej" do systemu entropii nad negentropią. W trakcie kryzysu mogą występować okresy chwilowej poprawy jakości systemu, lecz w dłuższym okresie cechą dominującą jest wzrost poziomu entropii systemu życia, co prowadzi go ku granicy życia. Konsekwencją kryzysu jest więc życie systemu kosztem bezwzględnej degradacji środowiska lub pomniejszania wewnętrznych rezerw jego zasobów życia, łącznie z fizycznym eliminowaniem słabszej części systemu. Kryzys jest zwłaszcza skutkiem niedostosowania homeostatu systemu życia do życia przy aktualnych jego uwarunkowaniach, które uległy zmianom od czasu ukształtowania wciąż jeszcze, aczkolwiek już patologicznie, organizującej system jego makrostruktury. Niedowład homeostatu powoduje utratę zdolności pozyskiwania przez system ze środowiska zasobów jego życia, i ich przetwarzania w postać informacji realnej, oraz utratę zdolności podtrzymywania życia środowiska poprawnymi nań oddziaływaniami systemu. Również w stanie kryzysu można wyróżnić trzy jego fazy (rys. 1). Faza pierwsza to faza stabilnego regresu. System życia początkowo bardzo powoli, a następnie coraz szybciej ulega dezorganizacji, a wraz z tym zwiększa poziom entropii. Stabilność tej fazy kryzysu system uzyskuje w wyniku istnienia takich

8 silnych jego części podsystemów, które krótkowzrocznie i egoistycznie zainteresowane są podtrzymywaniem nadal organizującej system życia jego dotychczasowej, już moralnie zdegradowanej makrostruktury. Skutki narastającej degradacji systemu ponoszone są w tej pierwszej fazie kryzysu jedynie przez słabszą część systemu życia. Część silniejsza na skutek postępującej tu degeneracji homeostatu nawet korzysta na takim patologicznym stanie. Faza druga kryzysu to faza ujawniania się i aktywizacji sił obrony życia pogrążającego się w kryzysie systemu życia. W tej fazie kryzysu negatywne konsekwencje zaczynają dotykać także silniejszą część systemu życia, dotąd korzystającą na kryzysowej patologii. W wyniku organizowania się sił obronnych podejmowane są tu próby odrzucenia tej starej, już silnie kryzysogennej, formy makrostruktury systemu. Towarzyszy temu stwarzanie dostępu do wewnętrznych rezerw zasobów życia systemu m.in. blokowanych przez wyżej wymienione siły konserwatywne. Wraz ze zwiększeniem dostępności tych zasobów chwilowo wzrasta poziom jakości systemu. Towarzyszy temu jednak wyczerpywanie źródeł tych zasobów, nadomiar bez stwarzania dostępu do ich źródeł alternatywnych. Brak koncepcji poprawnej przebudowy systemu oraz współdziałania w poszukiwaniu i budowie nowej rozwojowej formy jego makrostruktury powoduje, iż po okresie takiej chwilowej poprawy jakości systemu w stanie kryzysu, następuje kolejne kryzysowe obniżenie jego jakości. Trwa to tak długo, aż system już ewidentnie zagrożony upadkiem podejmie solidarne współdziałanie i dokonana rozwojowej przebudowy swej makrostruktury, albo upadnie w wyniku wyczerpania wewnętrznych rezerw zasobów życia i nie stworzenia możliwości dostępu do zasobów zewnętrznych ze środowiska. Alternatywą dla takich jakościowo odmiennych rozwiązań będzie wejście systemu wraz z ukształtowaniem nowej, lecz patologicznej, formy makrostruktury w trzecią fazę kryzysu. Faza trzecia kryzysu jest ponownie stabilna. Stabilność ta jest skutkiem ukształtowania nowej, lecz patologicznej formy makrostruktury systemu. Ta nowa makrostruktura umożliwia patologiczny dostęp do zewnętrznych lub wewnętrznych rezerw zasobów życia. W tym drugim przypadku wraz z tą nową TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005

9 makrostrukturą kształtowany jest mechanizm pozbawiania możliwości obrony ze strony słabszej części systemu, pozbawianej tych zasobów. W trzeciej fazie kryzysu następuje więc bezwzględne degradowanie środowiska lub zmniejszanie ilości własnych użytkowników deficytowych zasobów. System życia nie będąc nadal w stanie zapewniać sobie dostępu do zewnętrznych źródeł tych zasobów i przy równoczesnym wspomaganiu życia i rozwoju środowiska, patologicznie kontynuuje życie kosztem degradacji środowiska lub słabszej swej części. Takie degradowanie środowiska lub pomniejszanie masy" systemu powoduje, iż system w tej fazie kryzysu pozornie się rozwija. Zwiększa on tu poziom informacji (i organizacji), lecz mimo tego nie jest on w stanie, na zakończenie tej fazy kryzysu, przewyższyć maksymalnym poziomem informacji, poziomu poprzednio już osiągniętego sprzed kryzysu. Kryzys nieprzezwyciężony po przejściu przez trzecią jego fazę wchodzi w kolejny etap kryzysu. Każdy kryzys systemu życia stwarza zatem zagrożenie jego upadkiem i śmiercią stanowiących go podmiotów. Aby do tego nie dopuszczać trzeba posiadać zdolność trwałego rozwoju, albo umiejętność gdy się już w kryzys weszło poprawnego jego przezwyciężania. Przydatna w tym celu może być także systemowa wiedza dotycząca etapów rozwoju i kryzysu systemu życia, oraz logiki granic jego wzrostu. Ze względu na ograniczenia objętości tego tekstu problemu tego tu nie omawiam 18. Kryzys jest alternatywą rozwoju. Warunkiem rozwoju systemu życia jest trwała dostępność zasobów życia (negentropii) w środowisku. Oznacza to konieczność, aby środowisko nie tylko żyło, lecz ponadto aby podlegało rozwojowi. A więc rozwój środowiska jest podstawowym warunkiem rozwoju systemu życia. Rozwijające się środowisko nie tylko dysponuje omawianą już poprzednio nadwyżką negentropii, umożliwiającą podtrzymywanie rozwoju środowiska. Ta nadwyżka negentropii a zarazem jego energia swobodna będzie z korzyścią dla systemu życia wykorzystywana ponadto w sposób następujący. Jeśli system życia będzie życzliwie" modyfikował emitowaną do środowiska energię czyli w sposób zgodny z potrzebami życia i rozwoju środowiska to w odpowiedzi i w ramach homeostazy zewnętrznej, środowisko będzie również życzliwie" modyfikowało swe zewnętrzne ku systemowi kierowane oddziaływania: w sposób zgodny z potrzebami życia i rozwoju własnego i systemu życia. W świetle Systemu Życia środowisko nie jest więc magazynem" lub fabryką" zasobów, prostym dostarczycielem" negentropii dla potrzeb systemu życia. Jest to aktywny pierwotnie" partner życia, homeostatycznie wspomagający życie życzliwych" mu systemów życia z jego otoczenia. Utrzymywanie środowiska w stanie rozwoju oznacza także stwarzanie mu możliwości gromadzenia przez nie rezerw zasobów życia, czyli podtrzymywanie życia zarówno środowiska, jak i systemu życia, w razie wystąpienia nie przewidywanego zagrożenia dla życia środowiska. W świetle powyższego, życie systemu życia może być wraz z patologicznym przekroczeniem jego granic wzrostu zagrożone kryzysem w sposób dwojaki. Po pierwsze w wyniku przekroczenia granic wzrostu systemu życia, jednak bez spowodowania powstrzymania rozwoju środowiska. Po drugie gdy przekroczenie granic wzrostu systemu życia spowoduje już tylko wstrzymanie rozwoju środowiska, a tym bardziej gdy tego konsekwencją będzie również kryzys środowiska. W pierwszym przypadku na skutek nadmiernego rozwojowego wzrostu systemu życia następuje: nadmierny wzrost bezwładności syste mu życia; nadmierne, w stosunku do tej bezwładno ści, zwiększenie tempa zmian środowiska, i wraz z tym, uwarunkowań życia systemu życia. Wielkość bezwładności jest określona okresem czasu jaki musi upłynąć od zajścia zmiany w uwarunkowaniach życia systemu życia, do momentu dostosowania form jego życia do tej zmiany. System życia nadmiernie bezwładny i funkcjonujący w podlegającym szybkim zmianom środowisku nie będzie zatem w stanie pozyskiwać ze środowiska zasobów życia, gdy ich postać tak szybko ulega zmianie, iż nie zdąży on opanowywać nowych, odpowiednich tu, metod ich pozyskiwania i przetwarzania w czynniki życia swego i środowiska. Zatem skutkiem tego nadmiernego wzrostu będzie radykalny wzrost natężenia procesu moralnej degradacji systemu. Szczególnie istotną granicą wzrostu będzie tu ta granica, gdy system życia na skutek ukształtowa- TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005 I [~~

10 nia się, wraz z rozwojowym wzrostem, nadmiernej jego bezwładności, nie będzie już w stanie dostosowywać swych form życia do nowych jego uwarunkowań metodą post factum". To znaczy, po zaobserwowaniu w praktyce zaszłej zmiany w stanie środowiska i na podstawie tak empirycznie pozyskanej wiedzy o tej zmianie przeprowadzić swą właściwą restrukturyzację. Rozwojowe przekroczenie tej granicy wzrostu będzie wymagało opanowania przez system życia jakościowo nowych metod przeciwdziałania kryzysowemu zagrożeniu. Nie wystarczy tu tylko kolejne (jak przy przekraczaniu poprzednich tego typu granic wzrostu) zwiększenie jego dalekowzroczności i elastyczności, W tym przypadku warunkiem uniknięcia kryzysu będzie nie tylko kolejne zwiększenie umiejętności dalekosiężnego przewidywania zmian w uwarunkowaniach życia i elastyczności działania, lecz ponadto opanowanie umiejętności wyprzedzającego te zmiany podejmowania przebudowy swej struktury, tak aby ją można było poprawnie zakończyć wraz z pojawieniem się tych nowych uwarunkowań. W kategoriach cybernetyki rozwoju rozwojowe przekroczenie takiej szczególnej granicy wzrostu wymaga wbudowania w system życia jakościowo nowego układu sprzężeń zwrotnych (dodatkowego, poza już istniejącym, typu feed back", czyli sprzężeniem zwrotnym nadążającym) typu feed forward", czyli sprzężenia zwrotnego wyprzedzającego. A zatem, gdy system życia znacznie rozwojowo wzrośnie i ponadto wraz z tym spowoduje znaczny wzrost tempa zmian w środowisku, wówczas poprzez stworzenie mu możliwości zarówno dalekowzrocznego przewidywania zagrożeń jak i z odpowiednim wyprzedzeniem eliminowania ich przyczyn tak aby to zagrożenie nie było w stanie ujawnić swej niszczycielskie dla systemu siły uniknie on patologicznego przekroczenia takiej specyficznej bezwładnościowej" granicy wzrostu. Radykalnie odmienny sposób przekroczenia granicy wzrostu będzie konieczny, gdy na skutek rozwojowego wzrostu system życia który dotąd nie kierował się powyżej omówioną zasadą życzliwej" w stosunku do środowiska modyfikacji swych zewnętrznych oddziaływań: względem środowiska zacznie zagrażać rozwojowi środowiska. Stanie się to wówczas, gdy natężenie jego zewnętrznej destruktywności będzie zbliżało się do natężenia ku systemowi kierowanej zewnętrznej konstruktywności środowiska. Przekroczenie tej kolejnej granicy wzrostu systemu życia będzie wymagało stworzenia mechanizmu kompleksowego i na zasadzie dobra wspólnego dokonywanego wartościowania i selekcjonowania zamierzeń i skutków działań systemu. Umożliwi to dokonywanie selekcji rozwojowych zamierzeń i działań oraz naprawy ich negatywnych skutków z uwzględnieniem interesu zarówno systemu, jak i życiodajnego środowiska. Pozwoli to na przekroczenie omawianej tu granicy wzrostu w następstwie opanowania umiejętności życzliwej" dla środowiska modyfikacji swych rozwojowych zewnętrznych oddziaływań, umożliwiającej kierowania przez system ku środowisku silnego strumienia negentropii. Należy tu zwrócić uwagę na pewne specyficzne uwarunkowania takiej zewnętrznej życzliwości". Uwzględniając inercyjny charakter systemu życia takie działania modyfikujące, aby były skuteczne, winny być oparte na wiedzy o przyszłych potrzebach życia, nadomiar podlegającego szybkim zmianom, środowiska. I powinny one zatem być podejmowane z odpowiednim wyprzedzeniem. A więc, aby można było zapewnić pozytywne dla środowiska skutki takiej wyprzedzającej modyfikacji, potrzebne jest tu zarówno zapewnienie dostępu do wiedzy o przyszłości, jak i dokonanie przemiany aksjologicznej: od postawy egoistycznej do egoaltruistycznej. Bez tej informacyjnej dostępności i aksjologicznej przemiany następstwem nadmiernego rozwojowego wzrostu systemu życia będzie kryzys globalny, gdyż dotyczący zarówno systemu życia, jak i środowiska. Zauważmy przy tym, iż kryzysu tego nie można uniknąć wprowadzając równowagowe" ograniczenia na dalszy wzrost systemu życia. Podtrzymywanie dalszego wzrostu systemu życia, jednak nadal opartego na egoistycznej aksjologii i nawet przy stanie względnej równowagi (steady state) środowiska nie powstrzyma systemu życia od wejścia w stan kryzysu. Taki stan środowiskowej równowagi oznacza bowiem w świetle Systemu Życia wstrzymanie rozwoju środowiska. A wraz z tym, pozbawienie go możliwości zewnętrznej homeostazy oraz gromadzenia w środowisku rezerw zasobów życia na wszelki wypadek". TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005

11 Z omawianej analizy problemu kryzysu zarówno systemu życia, jak i układu: system życia środowisko, wynika, iż dla przezwyciężenia takiego kryzysu trzeba poznać jego istotę, aktualną fazę i etap, a następnie kierując się wiedzą o uwarunkowaniach trwałego rozwoju, w tym rozwojowego przekraczania granic wzrostu eliminować jego przyczyny i objawy. Wynika stąd również wniosek o nieskuteczności, a nawet groźnych konsekwencjach, antykryzysowych działań polegających na zwiększaniu natężenia strumienia entropii dopływającego" do systemu życia (np. poprzez wzrost bezrobocia, eliminacje słabszych, czy rewolucyjne lub wojenne rozstrzygnięcia). Zwłaszcza wówczas, gdy kryzys ma globalny charakter i nie znany jest maksymalny dopuszczalny dla istnienia życia poziom entropii układu: system życia środowisko. W przypadku kryzysu globalnego dla jego przezwyciężenia trzeba radykalnie zwiększyć pozytywne dla środowiska oddziaływania nań systemu życia. To zaś wymaga zwiększenia przez system życia jego poprawnej dla dobra wspólnego aktywności twórczej niezbędnej dla zintensyfikowania procesu tworzenia informacji realnej w układzie: system życia środowisko. Przezwyciężenie kryzysu globalnego wymaga zatem radykalnego udoskonalenia umiejętności działań wyprzedzających (feedforward) oraz dokonania przemiany aksjologicznej od egoizmu do egoaltruizmu. Jest to niezbędne, aby na tej podstawie intensyfikować i życzliwie" dla środowiska oraz wyprzedzająco modyfikować zewnętrzne oddziaływania systemu życia. Potrzebna jest w tym celu równie radykalna rozbudowa informacyjnej infrastruktury w sposób umożliwiający rozróżnianie i wymierne wartościowanie tego co faktycznie, w takiej sytuacji zmian i ryzyka, jest dobre", a co złe" dla systemu życia i środowiska. 4. INFORMACYJNA INFRASTRUKTURA DLA UNIKNIĘCIA GLOBALNEJ KATASTROFY Uznajmy przedstawiony powyżej we fragmentach model konceptualny rzeczywistości o nazwie System Życia za systemowo-filozoficzną podstawę przezwyciężania kryzysu i kształtowania zdolności trwałego rozwoju światowej społeczności. W świetle Systemu Życia, już tylko postępująca bezwzględna degradacja środowiska przyrodniczego świadczy o występowaniu globalnego kryzysu. Także mający obecnie miejsce wielki wzrost gospodarczy Chińskiej Republiki Ludowej ma patologiczny charakter. Nie jest on bowiem oparty na dalekowzrocznej wiedzy o kompleksowych korzyściach i kosztach gospodarowania. Nie towarzyszy mu rozwojowe pomniejszanie różnic społecznych występujących w chińskim społeczeństwie oraz co najmniej zmniejszanie tempa degradacji środowiska przyrodniczego i wyczerpywania światowych rezerw dostępnych zasobów naturalnych19. Kryzys globalny jest następstwem przekroczenia, przez światową społeczność, obu wyżej omówionych, granic jej wzrostu, będącego skutkiem: fałszywej, opartej na paradygmacie śmierci cieplnej wszechświata" filozofii politycznej; nadmiernej bezwładności światowej społeczności oraz jej funkcjonowania głównie na zasadzie feedback"; powszechnie stosowanej w polityce i gospodarce nieadekwatnej, egoistycznej aksjologii; niedorozwoju nauki i techniki, nie stworze nia warunków dla kompleksowego monitorowania i dalekosiężnego przewidywania oraz wymiernego wartościowania skutków polityki, pracy i innych zmian w uwarunkowaniach życia ludzi i przyrody. W wyniku rozwoju nauki i techniki światowa społeczność znalazła się w jakościowo nowym ekospołecznym stanie w sytuacji zmian i ryzyka. Zmiany w uwarunkowaniach życia zachodzą obecnie niezmiernie szybko, a brak wiedzy o kompleksowych w tym rozległych w czasie i przestrzeni skutkach prowadzonej polityki społeczno-gospodarczej stwarza wielkie ryzyko pojawiania się zwłaszcza wraz ze spontanicznie dokonywanym rozwojem nauki i techniki licznych zagrożeń dla życia ludzi i przyrody. W tej nowej sytuacji, podstawowym czynnikiem kryzysogennym stała się szybko postępująca, wysoce entropogenna, moralna degradacja form życia do niedawna poprawnych, lecz już niezgod nych z nowymi jego uwarunkowaniami. Moralnej degradacji szczególnie uległ wzorowany na mechanizmach ewolucji naturalnej sposób stymulowania aktywności gospodarczej w postaci darwinizmu społecznego. Jest to obecnie metoda nadmiernie kosztowna, silnie kryzysogenna. Moralnej degradacji uległa więc również metoda zapewniania silniejszym dostępu do źródeł deficytowych zasobów poprzez fizyczne eliminowanie słabszych konkurentów do tych zasobów. Metoda ta powo- TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005

12 duje bowiem pomniejszanie socjoróżnorodności światowej społeczności podstawy rozwojowej synergii. Nie sprzyja ona aktywizacji międzynarodowego współdziałania niezbędnego dla stwarzania możliwości dostępu do alternatywnych zasobów, w miarę wyczerpywania ich źródeł dostępnych aktualnie. Przezwyciężenie kryzysu globalnego wymaga radykalnego zwiększenia efektywności działalności społeczno-gospodarczej nakierowanej na dobro wspólne wszystkich ludzi (bogatych i biednych) i środowiska przyrodniczego. Konieczne jest opanowanie umiejętności uzupełnienia wewnętrznej, zewnętrzną konstruktywnością. Trwały rozwój wymaga, aby społeczno-przyrodniczemu środowisku dawać" więcej, niż zeń się bierze". W tym celu konieczne jest zastąpienie jako dotąd dominującej w polityce rozwoju metody prób i błędów" i sprawdzonych (w innych niż aktualne warunkach) wzorców" metodami ewolucji intelektualnej, ekohumanistycznie motywowanej i wartościowanej. Podstawowym narzędziem tej ewolucji poza intensywnie pomnażaną wiedzą i powszechnie stosowanymi metodami symulacji komputerowej wielkich systemów ekospołecznych będzie umiejętność praktycznego wykorzystywania efektów motyla" oraz synergii w sterowaniu przebiegiem procesu życia społeczno-gospodarczo przyrodniczego. Wymaga to stworzenia możliwości wstępnego, komputerowo-symulacyjnego badania kompleksowych konsekwencji zmian zamierzanych do wdrożenia w globalny ekosystem w następstwie realizowanej polityki (m.in. rozwoju nauki i techniki) i na tej podstawie optymalizowania podejmowanych w tym zakresie decyzji. A także nadzorowania przyszłych konsekwencji politycznych dokonań własnych i innych aktorów sceny politycznej, tak aby być w stanie z odpowiednim wyprzedzeniem interweniować w przebieg procesu życia społeczno-gospodarczo-przyrodniczego, w przypadku gdy będzie on prowadził w kierunku groźnym dla życia i rozwoju zarówno własnej, jak i całej światowej, społeczności. Stworzenie możliwości zastępowania w życiu społeczno-gospodarczym metod ewolucji naturalnej na rzecz ewolucji intelektualnej wymaga odpowiednio kierowanego rozwoju nauki i techniki, zwłaszcza technik informacyjnych. Wymaga to także ukształtowania wysoce informacyjnie sprawnej infrastruktury światowej społeczności. A także odpowiedniej infrastruktury gospodarczej umożliwiającej powszechne stosowanie nauko wych metod rozwoju 20. Poza naukowo-technicznymi przesłankami tej nowej formy realizowania ewolucji w sferze działalności ludzkiej konieczne tu są odpowiednie przesłanki edukacyjne, etyczne oraz inne społeczne. Upowszechnianie i intensyfikowanie ekohumanistycznie motywowanej i wartościowanej intelektualnej (poznawczej i innowacyjnej) aktywności twórczej podstawy ewolucji intelektualnej, szczególnie wymaga stworzenia możliwości powszechnego dostępu do poprawnej edukacji oraz technik informacyjnych umożliwiających kompleksowe monitorowanie i dalekosiężne przewidywanie oraz wymierne wartościowanie skutków polityki, pracy i innych zmian w uwarunkowaniach życia ludzi i przyrody. Równie istotną przesłanką ewolucji intelektualnej winno być powiązanie bogacenia się z twórczym wkładem w dobro wspólne podmiotów życia społeczno-gospodarczego. Substytucja obecnie nadmiernej ludzkiej biologicznej aktywności twórczej (rozrodczości) wraz z intelektualną aktywnością twórczą przy czyni się radykalnie do wyeliminowania zagrożenia eksplozją demograficzną". Zatem dla przezwyciężenia kryzysu niezbędne także są: przebudowa ekonomiki na dalekowzrocz ną, zdolną do rezerwotwórczości, opartą na kom pleksowym rachunku korzyści i kosztów gospoda rowania oraz łączącą korzyści własne z korzyściami społeczno-przyrodniczego środowiska 21 ; stworzenie informacyjnych podstaw po lityki i ekonomiki trwałego rozwoju (sustainable development), oraz pokierowanie rozwojem automatyzacji w sposób radykalnie zwiększający elastyczność metod działania 22. Potrzebne jest szczególnie przekonanie możnych tego świata", iż ekohumanistyczna przemiana cywilizacyjna jest nie tylko konieczna, lecz również możliwa i że nie naruszy ich istotnych życiowych interesów. Stworzenie niezbędnych dla przezwyciężenia kryzysu globalnego informacyjnych podstaw polityki i ekonomiki trwałego rozwoju, wymaga przeprowadzenia wielkiej międzynarodowej operacji naukowo-technicznej i społecznej. TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005

13 Istotnym celem tej wielkiej operacji powinno być zbudowanie powszechnie dostępnego światowego (zintegrowanego, terytorialnie rozproszonego) systemu kompleksowego monitorowania i dalekosiężnego przewidywania oraz wymiernego wartościowania skutków polityki, pracy i innych zmian w uwarunkowaniach życia ludzi i przyrody. Budowa tego informacyjnego systemu powszechnego wspomagania polityki i działalności społeczno-gospodarczej powinna być realizowana etapowo: I światowy system kompleksowego monito rowania 23 i prognozowania ostrzegawczego; II światowy system symulacji komputerowej szczegółowych skutków nowych technik, zmian organizacyjnych i środowiskowych oraz innych następstw polityki; III światowy system wyznaczania komplek sowych (w tym dalekosiężnych, zarówno pozytyw nych, jak i negatywnych) skutków działań gospo darczych, obejmujący społeczne i przyrodnicze składniki rachunku ekonomicznego. Dla stworzenia takich informacyjnych podstaw trwałego rozwoju przydatne by było utworzenie, w pierwszej kolejności, ONZ-owskiego Ośrodka Informacji dla Strategii Trwałego Rozwoju (WSIS, Tunis 2005). Dalszym krokiem powinno być utworzenie w ONZ (najlepiej przy Radzie Bezpieczeństwa), działającego na zasadzie pomocniczości, Światowego Centrum Strategii Trwałego Rozwoju 24. Zadaniem tego Centrum byłoby przyczynianie się do wyprzedzającego i odpowiednio szybkiego eliminowania społecznych i naukowo-technicznych przyczyn potencjalnych patologii, będących zwłaszcza skutkiem niezgodności aktualnych form życia z wymaganiami efektywnego i dla dobra wspólnego (wszystkich ludzi i środowiska przyrodniczego), oraz powszechnego stosowania osiągnięć wysoko rozwiniętej nauki i techniki. Podjęcie tego międzynarodowego programu przyczyni się m.in. do: radykalnego zwiększania dalekowzroczności i elastyczności światowej społeczności i go spodarki; oraz odchodzenia od wąskiego egoizmu na rzecz łączenia korzyści własnych z dobrem środowiska społecznego i przyrodniczego; sklejenia" rys w transatlantyckiej wspól nocie (bez zrozumienia konieczności realizacji tej inicjatywy, zwłaszcza przez Stany Zjednoczone, oraz ścisłej realizacyjnej współpracy w układzie UE USA, proponowanego systemu nie będzie można zbudować); wyeliminowania stagnacyjnego zagrożenia Unii Europejskiej, na skutekjej raptownego integra cyjnego powiększenia (w tym wtłoczenia" w nią polskiego bezrobocia) i spowodowania wraz z tym jej nadmiernej bezwładności 25 ; powstrzymania przyspieszającego glo balną katastrofę clash of civilizations" Bez zbudowania informacyjnych podstaw polityki i ekonomiki trwałego rozwoju nie będzie można m.in.: przezwyciężyć globalnego kryzysu i przy wrócić światowej społeczności zdolność rozwoju i nadać mu trwały charakter, zapewnić niezbędny dostęp do zasobów naturalnych; poprawnie odtwarzać i kształtować środo wisko przyrodnicze; humanitarnie powstrzymać nadmierną rozrodczość, oraz rozwiązać problem bezrobocia i wykluczania Bez stworzenia tych informacyjnych podstaw nie będzie można także: wyeliminować społecznych przyczyn obronnego terroryzmu 26 ; powiązać bogacenia się z innowacyjnym lub poznawczym wkładem w dobro wspólne: wszystkich ludzi i środowiska przyrodniczego; skrócić czasu przeprowadzenia niezbęd nej dla przezwyciężenia kryzysu globalnego ekohumanistycznej przemiany cywilizacyjnej 27 ; umożliwić rządom słabszych państw prowa dzenie przez nie polityki obronnej i rozwojowej na rzecz reprezentowanych przez nie społeczeństw, a więc także wywiązywanie się z obietnic przedwyborczych. Problem informacyjny jest problemem węzłowym w działaniach na rzecz trwałego rozwoju polskiej, europejskiej i światowej społeczności. 5. ZAKOŃCZENIE Podjęcie błędnej strategii przezwyciężania kryzysu globalnego lub zlekceważenie ostrzeżeń o możliwości w jego następstwie globalnej katastrofy, może być wielce dla homo sapiens kosztowne. Nie wolno lekceważyć tych ostrzeżeń. Trzeba przeto testować także odmienne, od usilnie zalecanej koncepcji zrównoważonego rozwoju", metody przezwyciężania tego kryzysu. TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005

14 W świetle modelu konceptualnego System Życia lansowaną, koncepcją steady state" zrównoważonego rozwoju" nie można przy wrócić światowej społeczności zdolności rozwoju i nadać mu trwały charakter. Koncepcja ta wraz z wstrzymaniem rozwoju środowiska przyrodnicze go prowadzi do antyhumanitarnego i kryzysogennego zmniejszanie zaludnienia Ziemi. Koncepcja steady state" jest w istocie alternatywną dla ONZ-owskiej koncepcji sustainable development trwałego rozwoju całej światowej społeczności. W ujęciu Systemu Życia, życie części globalnego ekosystemu Ziemi, jaką stanowi światowa społeczność, uzależnione jest od życia, wysokiej jakości i odpowiedniej postaci środowiska przyrodniczego. Środowisko to rozwijając się posiada zdolność homeostatycznego wspomagania życia i rozwoju człowieka. Zatem rozwój światowej społeczności może się trwale dokonywać jedynie po przywróceniu i podtrzymywaniu rozwoju środowiska przyrodniczego. Dotyczy to także uwarunkowań rozwoju silniejszej części światowej społeczności. Jej rozwój wymaga również równolegle dokonującego się rozwoju jej społeczno-przyrodniczego środowiska. Zaś konsekwencją i warunkiem dalszego rozwoju jest osiąganie granic wzrostu rozwijają cej się społeczności i ich rozwojowe przekraczanie. Warunkiem rozwojowego przekraczania tych gra nic jest odpowiednia zwiększająca sprawność informacyjną, dalekowzroczność, elastyczność i rezerwotwórczość przebudowa infrastruktury społeczności, oraz dostosowanie jej aksjologii do aktualnych i nadchodzących uwarunkowań życia. Kryzys globalny jest skutkiem patologicznego przekroczenia granic wzrostu światowej społeczności, nie dostosowania jej do życia w spowodowanej wielkim rozwojem nauki i techniki sytuacji zmian i ryzyka. W tym jakościowo nowym ekospołecznym stanie głównymi kryzysogennymi czynnikami są: szybko postępująca moralna degradacja form życia już niezgodnych z nowymi, szybko wraz z rozwojem nauki i techniki zachodzącymi, zmianami w uwarunkowaniach życia ludzi i przy rody, oraz moralnie już zdegradowana, egoistycz na aksjologia. Przywrócenie zdolności rozwoju i nadania mu trwałego charakteru wymaga zatem opanowania umiejętności przekraczania granic wzrostu, w tym eliminowania negatywnych następstw tej moralnej degradacji. Niezbędnym tego warunkiem jest umożliwiające praktyczne wdrożenia aksjologii egoaltruistycznej radykalne usprawnienie infor macyjnej infrastruktury systemu światowego. Kon cepcja możliwości i konieczności rozwojowego przekraczania granic wzrostu rysuje w perspekty wie kosmiczną ekspansję człowieka. Eliminowanie negatywnych następstw moralnej degradacji wymaga zwiększania aktywnego twórczo potencjału intelektualnego ludzkości, wspomagania go wiedzą i sztuczną inteligencją oraz synergią na dobro wspólne ukierunkowanego współdziałania. Natomiast alternatywna do powyższej ekohumanistycznej koncepcja steady state ", czyli zrównoważonego rozwoju" zakłada istnienie nieprzekraczalnych granic wzrostu światowej społeczności. Koncepcja ta prowadzi do powstrzymania rozwoju środowiska przyrodniczego oraz światowej społeczności Przezwyciężając w ramach tej koncepcji kryzys globalny, należałoby radykalnie zmniejszać poziom światowej konsumpcji. Poza bezpośrednią poprawą kondycji środowiska przyrodniczego umożliwiłoby to wygospodarowywanie środków finansowych na poprawny zasobo- i eko-oszczędny dalszy rozwój nauki i techniki. Tymczasem wzrost konsumpcji słabszej części światowej społeczności to istotny warunek jej przeżycia wobec licznych zagrożeń życia oraz zaktywizowania jej intelektualnego potencjału twórczego. Wszak istnieją dwie jakościowo odmienne formy konsumpcji: prestiżowa" i sprawnościowa". Jednak na zmniejszanie poziomu konsumpcji prestiżowej" małe są jak na razie szansę. A zatem, dla realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju trzeba by zmniejszać ilość konsumentów deficytowych zasobów (naturalnych lub przyrodniczych). Stąd nadal przydatną choć już moralnie zdegradowaną byłaby tu, oparta na darwinizmie społecznym, metoda stymulowania aktywności poprzez selekcję odrzucającą słabszych partnerów życia społeczno-gospodarczego. Realizacja koncepcji sustainable development w ujęciu Systemu Życia wymaga uznania TRANSFORMACJE 3-4 (41-42) 2004 & 1-4 (43-46) 2005