PROBLEMY TEORETYCZNE I METODYCZNE 1

Transkrypt

1 PROBLEMY TEORETYCZNE I METODYCZNE PROBLEMY TEORETYCZNE I METODYCZNE 1 Lesław Michnowski INFORMACYJNE PODSTAWY TRWAŁEGO ROZWOJU WEDŁUG MODELU SYSTEM ŻYCIA 1. Kryzys globalny Szybki wzrost społeczno-gospodarczy światowej społeczności w latach , towarzyszący ówczesnej fazie rewolucji naukowo-technicznej oraz krótkowzrocznej polityce welfare state, doprowadził do ujawnienia się groźby wyczerpania dostępnych zasobów naturalnych oraz zniszczenia środowiska przyrodniczego. Wzrostowi temu towarzyszyło i pogłębiało jego negatywne skutki równie szybkie powiększanie się ludzkiej populacji. Przeprowadzone ówcześnie (z pomocą metod symulacji komputerowej 1 ) badania perspektyw życia światowej społeczności potwierdziły podstawowy, zawarty w dramatycznym wezwaniu Sekretarza Generalnego ONZ U-Thanta 2, wniosek o pilne dokonanie radykalnej przebudowy światowych stosunków społecznych. Po upływie ćwierć wieku wniosek ten jest wciąż aktualny. Przebudowa stosunków społecznych jest niezbędna dla uniknięcia globalnej katastrofy w pierwszej połowie XXI wieku 3. Analitycy i politycy poszukujący metod przezwyciężenia kryzysu opracowali dwie radykalnie odmienne koncepcje. Lesław Michnowski - członek Komitetu Prognoz Polska 2000 Plus" przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk Zostały one przeprowadzone metodą dynamiki systemów patrz: J.W. Forrester, World Dynamics, Wright-Allen Press, Cambridge, MA, 1971; D.H. Meadows, D.L. Meadows, J. Randers, W.W. Behrens III, Granice wzrostu, PWE, Warszawa D.H. Meadows i in., Granice..., op.cit. 3 Powtórne, po dwudziestu latach, symulacyjne badanie kondycji systemu światowego potwierdziły tę ostrzegawczą prognozę. Patrz: D.H. Meadows, D.L. Meadows, J. Randers, Przekraczanie granic. Globalne załamanie czy bezpieczna przyszłość?, Polskie Towarzy stwo Współpracy z Klubem Rzymskim, Warszawa Informacyjne podstawy trwałego rozwoju według modelu System Życia, `Ekonomia i Środowisko, 2004, nr 1 (25).

2 8 EKONOMIA I ŚRODOWISKO Pierwsza zakłada istnienie granic wzrostu, a więc konieczność opanowania umiejętności utrzymywania światowej społeczności we względnej równowadze dynamicznej - steady state. Zgodnie z nią należałoby odejść od opiekuńczej polityki welfare state na rzecz zaostrzenia darwinizmu społecznego. Kryzys globalny byłby skutkiem przeludnienia w następstwie nadmiaru żywności, zbyt dobrej służby zdrowia oraz podniesienia - wraz z rozwojem przemysłu - poziomu powszechnej konsumpcji. A zatem kryzys należałoby przezwyciężać między innymi poprzez eliminowanie nadmiernie rozbudowanej opieki socjalnej i zmniejszanie zaludnienia Planety: skoro zasoby są ograniczone, a liczba ludności wzrasta tak, że nie można wyżywić wszystkich (...) Niech (...) toną biedni 4. Mniej radykalne podejście to schładzanie światowej gospodarki do poziomu tempa jej wzrostu poniżej 3% rocznie 5. Filozoficzną podstawę tej koncepcji stanowi założenie nieuchronności śmierci cieplnej Wszechświata. Ograniczając konsumpcję i natężenie zużywania deficytowych zasobów - na dłużej one starczą. Koncepcja druga - ekohumanistyczna - zakłada radykalne zaktywizowanie licznego, częstokroć biernego potencjału intelektualnego ludzkości i wspomaganie go odpowiednio w tym celu rozwijaną sztuczną inteligencją. Byłby to sposób poprzez kooperację ograniczania zużywania dostępnych zasobów oraz pozyskiwania dostępu do ich źródeł alternatywnych, jak i odbudowy oraz poprawnego kształtowania środowiska przyrodniczego. Koncepcja ta wymaga kształtowania dróg racjonalnego przemieszczania granic wzrostu i mądrego utrzymywania systemu światowego po bezpiecznej ich stronie. Jej realizacja wymaga zbudowania ekohumanistycznego społeczeństwa informacyjnego. Ekohumanizm jest to partnerskie współdziałanie dla dobra wspólnego - wszystkich ludzi (bogatych i biednych, społeczności wysoko rozwiniętych i w rozwoju opóźnionych), pokoleń obecnych i przyszłych oraz środowiska przyrodniczego - powszechnie wspomagane nauką i wysoką techniką. Jest to zgodne z Deklaracją z Rio z 1992 roku, potwierdzoną Deklaracją z Johannesburga i oznacza ukształtowanie nowej formy stosunków społecznych, życzliwych zarówno dla bogatej, jak i biednej części światowej społeczności, stymulujących na dobro wspólne ukierunkowaną ich współpracę i intelektualną aktywność twórczą, zwłaszcza aktywność innowacyjną 6. 4 O nowy styl rozwoju, Raport Fundacji Hammarskjolda dla ONZ w sprawie rozwoju i współpracy międzynarodowej, w: Nowy Międzynarodowy Ład Ekonomiczny, PWE, Warszawa 1979, s W.R. Fey, A.C.W. Lam, The Bridge To Humanity 's Future: A System Dynamics Per-spective on the Environmental Crisis and its Resolution [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: Według badań W.R. Feya: jeśli rozwijająca się według obecnych zasad gospodarka światowa będzie odznaczała się nawet tylko 3-4% wzrostem gospodarczym, to w ciągu 25 lat nastąpi globalna katastrofa (informacja z konferencji System Dynamics Society w Palermo, w 2003 roku). 6 Za budową w istocie ekohumanistycznego społeczeństwa informacyjnego opowiedzieli się uczestnicy spotkań przygotowujących obrady Światowego Szczytu na rzecz Społeczeń-

3 PROBLEMY TEORETYCZNE I METODYCZNE 9 Za istotny element przezwyciężania zjawisk kryzysowych Sagę 7 uznał możliwość i umiejętność wykorzystywania przez polityków niezbędnej wiedzy i metod systemowych, w tym symulacji komputerowej, do kształtowania, w tym projektowania i korygowania, polityki rozwoju społeczno-gospodarczego, a także kierowanie się w polityce adekwatnym systemem wartości 8. Poprawnie prowadzona polityka wymaga możliwie pełnego dostępu do wiedzy, odwzorowującej rzeczywistość i to nie tylko a posteriori, lecz także a priori oraz kierowania się adekwatnym do aktualnego stanu rzeczywistości systemem wartościowania politycznych zamierzeń i dokonań. Istotnym warunkiem mądrze prowadzonej polityki jest, zdaniem Sage'a, korzystanie z wiedzy, także w formie prognoz ostrzegawczych. Jest to niezbędne dla poznawania kompleksowych, rozległych w czasie i przestrzeni, skutków politycznych zamierzeń i dokonań oraz innych zmian w uwarunkowaniach życia (rysunek 1), a także dla wyprzedzającego stwa Informacyjnego. Patrz: Declaration of Principles oraz Plan of Action [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: A.P. Sagę, Methodology for Large-scale Systems, McGraw-Hill Book Co., New York, L. Michnowski, Jak żyć? Ekorozwój albo..., Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1995.

4 10 EKONOMIA I ŚRODOWISKO korygowania polityki, gdy nie tylko praktyka, lecz także przewidywania nie potwierdzają jej założeń 9. W 1986 roku ekohumanistyczna koncepcja przezwyciężania kryzysu globalnego została - w postaci sustainable development - zalecona Organizacji Narodów Zjednoczonych jako sposób przezwyciężania kryzysu globalnego 10. Sustainable development, to moim zdaniem, rozwój trwały, a nie zrównoważony. Pojęcie rozwój trwały implikuje poszukiwanie takich nowych stosunków społecznych, osiągnięć rozwoju nauki i środków technicznych, które umożliwią sukcesywną poprawę jakości życia całej światowej społeczności bez - jak dotąd, cyklicznie powtarzających się - społeczno-gospodarczych zapaści i budowy na gruzach" nowej ich formy. Przyjęto, że trwały rozwój powinien być oparty na trzech filarach: rozwoju gospodarczym, rozwoju społecznym, ochronie środowiska przyrodniczego. Pomimo tych wspólnie w ONZ zaakceptowanych ustaleń w polityce światowej wciąż toczy się spór co do sposobu przezwyciężania omawianego kryzysu. Czy należy czynić to metodą darwinistyczną, czy ekohumanistyczna? Konieczne jest poddanie krytycznej ocenie tych dwu metod przezwyciężania globalnego kryzysu. W zależności od dokonanego w tej sprawie wyboru, radykalnie inna będzie forma budowanego społeczeństwa informacyjnego. Przydatna w tym celu może być metoda analizy systemowej z zastosowaniem modelowania konceptualnego. 2. Model System Życia Model konceptualny Systemu: Człowiek-Technika-Środowisko (SCTŚ) o nazwie System Żyda, może być wykorzystywany nie tylko jako element symulacyjnego wspomagania polityki, ale także stosowany autonomicznie, jako narzędzie poznawania między innymi istoty trwałego rozwoju i określanie jego podstawowych uwarunkowań oraz wypracowywania metod przezwyciężenia kryzysu globalnego 11. Podstawową przesłanką modelu System Życia jest zależność: i = B(n,q)l/s (i; J.W. Forrester, Counterintuitive behavior of social systems [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: 10 G.H. Brundtland, Our Common Future, World Commission on Environment and Development, Oxford Problem ten jest szerzej omówiony między innymi w: E. Sajdak-Michnowska, L. Michnowski, Praktyczne aspekty filozofowania, w: Filozofia w dydaktyce akademickiej, red. E. Sajdak-Michnowska, Pomorska Akademia Pedagogiczna, Słupsk 2001.

5 PROBLEMY TEORETYCZNE I METODYCZNE 11 gdzie: i - poziom informacji (w tym rozwoju) systemu, s - poziom entropii systemu (a zarazem jego rozwojowych rezerw), n - ilość elementów systemu, q -jakość elementów systemu. B(n,q) - pewna funkcja zależna zarówno od ilości, jak i jakości elementów systemu. Źle zorganizowany system życia (między innymi przedsiębiorstwo, naród, cywilizacja, światowa społeczność) o dużej ilości, ale niskiej jakości, mało zróżnicowanych elementów, będzie odznaczał się wysokim poziomem entropii, lecz zarazem stwarzał możliwość osiągnięcia - z pomocą mądrego kierowania - wyższego poziomu rozwoju, niż system o mniejszej ilości elementów składowych. W ujęciu modelu System Życia zarówno System: Człowiek-Technika (SCT), jak i System Środowisko (SŚ), są systemami życia (sż). Systemy życia są systemami: dynamicznymi o zachowaniu celowym, otwartymi ze zdolnością homeostazy, autonomicznymi (z homeostatem 12 ), informacyjnymi rozwijającymi się. Życie zależne jest od odpowiedniej postaci i jakości środowiska (rysunek 2). Każdemu działaniu sż i środowiska towarzyszą dwa jakościowo odmienne - dotyczące zarówno systemu, jak i środowiska - skutki: pozytywny (wzrostu negentropii) oraz negatywny (wzrostu entropii). Destrukcja fizyczna, to taki rodzaj destrukcji sż, której negatywne skutki można wyeliminować poprzez przywrócenie jego strukturze poprzedniej formy. Destrukcja moralna, to taki rodzaj destrukcji sż, gdy dla wyeliminowania jej negatywnych następstw konieczne jest dokonanie - wymagającej pewnego upływu czasu - przebudowy struktury systemu, dostosowującej go do nowych uwarunkowań życia. Dotycząca sż destrukcja moralna jest nieuchronną konsekwencją zmian zachodzących w środowisku. System życia jest wewnętrznie konstruktywny, gdy ma miejsce przewaga pozytywnych następstw dotyczących systemu oddziaływań nad negatywnymi. Rozwój, to ta część procesu życia sż, w trakcie której jest on co najmniej wewnętrznie konstruktywny, czyli gdy zwiększa swą trwałość i sprawność działania. Rozwojowi sż towarzyszy wzrost ilości i jakości, w tym różnicowanie się jego elementów lub (i/albo) integracyjne łączenie go z innymi systemami. Skutkiem rozwoju sż są właściwe zmiany zarówno w jego mikrostrukturze, jak i makro- Homeostat to wielopoziomowy układ sterowania przebiegiem procesu życia sż i przeciwdziałania zagrożeniom życia układu: sż-środowisko. Wśród istotnych czynników homeostazy systemów społeczno-gospodarczych między innymi są: system ekonomiczny, system aksjologiczny, powszechna świadomość.

6 12 EKONOMIA I ŚRODOWISKO strukturze 13. W wyniku tych zmian system zapewnia dostęp do środowiskowych zasobów życia oraz gromadzi rezerwy tych zasobów na przyszłość. Rozwojowa przebudowa makrostruktury sż oznacza jego przejście w kolejny etap rozwoju. Źródło: opracowanie własne. Szczególnie istotnym skutkiem rozwoju jest taki wielki wzrost bezwładności sż, iż traci on zdolność dostosowywania swych form życia do zmieniających się zewnętrznych jego uwarunkowań na zasadzie post factum (czyli sprzężenia zwrotnego nadążającego). Wówczas warunkiem kontynuowania rozwoju staje się taka Mikrostruktura to struktura elementów sż. Makrostruktura to zbiór relacji wiążących w systemową całość elementy systemu.

7 PROBLEMY TEORETYCZNE I METODYCZNE 13 przebudowa makrostruktury systemu, która umożliwia przewidywanie zmian w tych uwarunkowaniach życia i podejmowanie działań na rzecz przebudowy jego makrostruktury, co na ogół oznacza wbudowanie weń układu sprzężenia zwrotnego wyprzedzającego - feedforward. Za każdym razem przy osiągnięciu pewnych granicznych wielkości podstawowym warunkiem podtrzymania rozwoju staje się taka przebudowa jego makrostruktury, w tym homeostatu, w wyniku której sż radykalnie zwiększy zdolność dalekowzroczności, elastyczności oraz rezerwotwórczości 14. Gdy sż na tyle zwiększy swą zewnętrzną destruktywność, iż skutkiem będzie bezwzględna degradacja środowiska, wówczas warunkiem podtrzymania rozwoju jest radykalna przebudowa jego homeostatu, w wyniku której sż stanie się zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie konstruktywny 15. W przypadku braku niezbędnej przebudowy jego homeostatu, sż przechodzi ze stanu rozwoju w stan kryzysu (rysunek 3), stając się wewnętrznie destruktywnym. W stanie kryzysu sż ma miejsce przewaga: fizycznej destrukcji systemu nad pozytywnymi skutkami jego regeneracyjnej aktywności twórczej, moralnej destrukcji systemu nad dostosowującą system do nowych uwarun kowań życia jego innowacyjną aktywnością twórczą. System Życia w stanie kryzysu podtrzymuje swe życie kosztem wyczerpywania swych rezerw zasobów życia lub degradowania środowiska. Kryzys sż jest naturalną konsekwencją przekroczenia granic jego wzrostu w ramach dotychczasowej - lecz już moralnie zdegradowanej - formy homeostatu. Rozwój trwały to taki rodzaj rozwoju sż, któremu nie towarzyszą cyklicznie powtarzające się kryzysy i przywracanie zdolności rozwoju poprzez budowę z pozostałych - po kryzysowej zapaści - elementów, nowej postaci sż 16 (rysunek 3). Rezerwotwórczość to gromadzenie rezerw zasobów życia sż, które ewentualnie mogą być w przyszłości przydatne dla podtrzymania życia sż wobec pojawienia się zagrożenia nie przewidzianego z odpowiednim wyprzedzeniem. 15 Według Teilharda de Chardina istnieje konieczność przejścia społeczności ludzkiej do następnej, po okresie embrionalnym, fazy jego rozwoju - do stanu dojrzałości. Proces osiągania tej dojrzałości wiąże on z organicznym zwijaniem się świata i socjalizacją syntezą elementów silnie zróżnicowanych i uwewnętrznionych - prowadzącą do formowania społecznej świadomości refleksyjnej, umożliwiającej superrefleksję jednostek, a całości, zdolność do samokontroli i samosterowania. Według niego: jedyną radą (...) na (...) ekspansją demograficzną na zamkniętym obszarze (...) jest coraz lepsze uporządkowanie, czyli organizacja światowej społeczności. Dlatego społeczność ludzka (...) musi (...), w imię kosmicznej wielkości i kosmicznej konieczności, stopniowo przezwyciężać w swych zainteresowaniach i poczynaniach wszelkie dotychczasowe ograniczenia (polityczne, ekonomiczne a nawet psychiczne). Patrz: Teilhard de Chardin P, Człowiek, t. 3, PAX, Warszawa 1984, s. 173, 181, 182,288. L. Michnowski, Jak żyć? Ekorozwój..., op.cit., rys. 18.

8 14 EKONOMIA I ŚRODOWISKO

9 Celem podtrzymywania rozwoju sż konieczna jest zdolność do: - określania momentu pojawienia się pierwszych symptomów niewydolności dotychczasowej formy homeostatu; - przewidywania nowej formy - i wyprzedzającego dostosowywania - struktury, w tym homeostatu, do nowych uwarunkowań jego życia. Podstawowymi uwarunkowaniami trwałego rozwoju sż zatem są: - wiedza o skutkach rozwojowych działań i innych zmian w uwarunkowaniach życia, jako podstawa mądrego prowadzenia polityki rozwoju; - odpowiednio zróżnicowana struktura układu: sż-środowisko; - umiejętność przemieszczania granic wzrostu sż; - dokonywanie przebudowy sż w sposób niedopuszczający do patologicznego przekraczania granic jego wzrostu.

10 PROBLEMY TEORETYCZNE I METODYCZNE 15 Z omawianej systemowej analizy uwarunkowań trwałego rozwoju wynika, iż: nie ma granic dla mądrze prowadzonego wzrostu i trwałego rozwoju systemu życia. W tym ujęciu, mądrość oznacza umiejętność pozyskiwania i dalekowzrocznego wykorzystywania w polityce rozwoju wiedzy między innymi o kompleksowych skutkach działań na rzecz rozwoju oraz kierowanie się adekwatnym systemem wartościowania rozwojowych zamierzeń i dokonań w odniesieniu do zmian w uwarunkowaniach życia. Poprawnie prowadzone procesy integracyjne i globalizacyjne stanowią istotny czynnik zwiększania, z pomocą efektu synergicznego, dostępności i użyteczności wiedzy - a także techniki i innych zasobów niezbędnych dla trwałego rozwoju sż. W świetle powyższego można stwierdzić, że zapewnienie trwałego rozwoju wymaga: rozpoznawania jakości procesu życia sż (czy jest to stan rozwoju, czy kryzy su); monitorowania tempa zmian w poziomie rozwoju sż; rozpoznawania przyczyn spowolnienia rozwoju i zmian w uwarunkowaniach życia sż; poznawania przyszłych zmian w uwarunkowaniach życia sż i rozwojowego sterowania tymi zmianami; podejmowania i przewidywania skutków działań dla podtrzymania rozwoju sż przy nowych i nadchodzących uwarunkowaniach życia, lecz jeszcze w ramach dotychczasowej formy homeostatu; poznawania nowej formy makrostruktury sż (w tym jego homeostatu) ade kwatnej do nowych lub przyszłych uwarunkowań jego życia, wyprzedzającego podejmowania przebudowy makrostruktury sż, w tym jego homeostatu, w przypadku stwierdzenia pojawienia się w przyszłości braku możliwości podtrzymywania rozwoju w ramach dotychczasowej formy ma krostruktury systemu życia. 3. Próba odniesienia teorii do rzeczywistości Światowa społeczność znajduje się obecnie w globalnym kryzysie, który przejawia się: szybszym wyczerpywaniem źródeł zasobów naturalnych, aniżeli udostęp nianie ich nowych źródeł lub zasobów alternatywnych; szybszym degradowaniem środowiska przyrodniczego, aniżeli przyroda jest w stanie samoczynnie się odtwarzać w sposób zgodny z potrzebami życia człowieka; szybszym starzeniem się moralnym degradowaniem - form życia (do nie dawna poprawnych, lecz już niezgodnych z nowymi jego uwarunkowania mi), aniżeli światowa społeczność jest w stanie nadążać z dostosowywaniem tych form do nowych uwarunkowań życia.

11 16 EKONOMIA I ŚRODOWISKO W XX wieku w wyniku wielkiego rozwoju nauki i techniki oraz wzrostu liczebności światowej społeczności nastąpiło: nadmierne zwiększenie bezwładności, a wraz z tym przekroczenie granic wzrostu, światowej społeczności w ramach dotychczasowej formy jej homeostatu; ukształtowanie się jakościowo nowego ekospołecznego stanu: sytuacji zmian szybko zachodzących w uwarunkowaniach życia ludzi i przyrody; pojawienie się moralnej degradacji form życia nieprzezwyciężanej innowa cyjną aktywnością twórczą; trwałe ukształtowanie się cywilizacji ryzyka, odznaczającej się dużym prawdopodobieństwem występowania nieprzewidzianych w porę negatyw nych następstw rozwoju nauki i technik oraz innych zmian w uwarunkowa niach życia. Celem przezwyciężenia tego kryzysu i doprowadzenia światowej społeczności do trwałego rozwoju niezbędne jest przeprowadzenie kolejnej rewolucji naukowo-technicznej, dla zastąpienia obecnych, w znacznym stopniu pasożytniczych, stosunków społeczno-przyrodniczych, dominującą symbiozą w stosunkach międzyludzkich i w układzie: człowiek-przyroda. Oznacza to w pierwszym rzędzie konieczność uznania aksjologii ekohumanizmu za podstawę, zgodnej z wymogami trwałego rozwoju, przebudowy systemu ekonomicznego. Umożliwi to utworzenie ekonomiki dalekowzrocznej i kierującej się dobrem wspólnym (wszystkich ludzi i przyrody), opartej na kompleksowym rachunku korzyści i kosztów gospodarowania 17. Wymaga to także stwarzania warunków wysokiej elastyczności ludzkich działań między innymi poprzez edukację umożliwiającą upodmiotowienie ludzi oraz odpowiedni rozwój komputerowej elastycznej automatyzacji, cyborgizacji i innych zastosowań sztucznej inteligencji". Konieczne są takie działania, jak: stworzenie mechanizmów stymulowania odpowiedniej rezerwotwórczości, czyli edukacyjnej, poznawczej i innowacyjnej aktywności twórczej, mającej za zadanie tworzenie rezerw intelektualno-materialnych zasobów życia, któ re mogą (lecz nie muszą) stać się przydatne dla eliminowania zagrożeń nie przewidzianych w porę; mądra ogólnoświatowa kooperacja, umożliwiająca właściwy rozwój nauki i techniki oraz potencjału etycznego i intelektualnego ludzkości; 1 Stworzenie ekonomiki, opartej na kompleksowym rachunku korzyści i kosztów gospodarowania - jako warunku uniknięcia globalnej katastrofy - postuluje L.R. Brown w: Eco-Economy: Building an Economy for the Earth, W.W. Norton & Co., New York Za doprowadzeniem do stosowania ekonomicznego rachunku kompleksowych kosztów i korzyści gospodarowania, obejmującego środowiskowe jego składniki opowiada się także Klub Rzymski. Patrz: No limits to knowledge: towards a sustainable knowledge society, On the 30th Anniversary of The Club of Rome and of the first Report: The Limits to Growth ", Towards a Sustainable Knowledge Society: Discussion paper for the Club of Rome ,

12 PROBLEMY TEORETYCZNE I METODYCZNE 17 odrzucenie metody darwinizmu społecznego, ponieważ prowadzi on do niszczenia potencjału intelektualnego oraz socjoróżnorodności globalnego ekosystemu. 4. Informacyjna infrastruktura trwałego rozwoju Celem szczegółowego określenia informacyjnych uwarunkowań trwałego rozwoju należy dokonać dogłębnej analizy struktury homeostatu polskiej i światowej społeczności, adekwatnej do wymagań ery wysoko rozwiniętej nauki i techniki. Należy również określić rodzaj informacyjnej infrastruktury systemu światowego, która powinna warunkować poprawne jego funkcjonowanie. Zadanie to wymaga stworzenia wielopoziomowych mechanizmów governance - sterowania procesem życia i rozwoju światowej społeczności. Proponuje się przeto utworzenie, działającego na zasadzie pomocniczości, Światowego Centrum Strategii Trwałego Rozwoju 18. Głównym zadaniem Centrum powinno być dokonanie takiej zmiany wzorców produkcji i konsumpcji, która umożliwi osiągnięcie postulowanego stanu symbiozy w stosunkach międzyludzkich oraz w układzie: człowiek-- przyroda. Zrealizowanie tego zadania wymaga zbudowania ekohumanistycznego społeczeństwa informacyjnego, a wraz z tym - informacyjnych podstaw trwałego rozwoju. Jednym z zadań szczegółowych Centrum powinno być utworzenie - zgodnego z postulatem Sagę'a i powszechnie dostępnego - światowego systemu kompleksowego monitorowania, dalekosiężnego przewidywania i wymiernego wartościowania skutków ludzkich działań i innych zmian w uwarunkowaniach życia ludzi i przyrody. Etapem pierwszym tego informacyjnego przedsięwzięcia powinno być stworzenie światowego systemu prognozowania ostrzegawczego. Powinien to być system zintegrowany, a jednocześnie terytorialnie rozproszony, rozwijający się, sukcesywnie doskonalony w miarę pozyskiwania nowej wiedzy i środków realizacyjnych. Przy budowie światowego systemu prognozowania należy wykorzystać już istniejące metody prognostyczne, miedzy innymi dynamiki systemów" Forrestera - Meadows'ów, dalej rozwijane i sukcesywnie przenoszone na niższe poziomy organizacji światowej społeczności (ugrupowania państw, państwa, regiony, lokalne społeczności). Ten prognostyczny system umożliwi monitorowanie i ocenianie zmian w jakości i tempie procesu rozwoju (lub regresu) światowej (i lokalnych) społeczności. Umożliwi on również wartościowania zmian w jakości i tempie składowych trwałego rozwoju: rozwoju społecznego, rozwoju gospodarczego oraz ochrony środowiska przyrodniczego. Prognozowanie przyczyni się do usprawnienia polityki trwałego rozwoju i rozwoju wiedzy. Podczas prognozowania będą się bowiem 18 Z wnioskiem do Prezydenta RP o doprowadzenie do utworzenia takiego Centrum wystąpiło w 1997 roku 165 wybitnych polskich osobistości. Patrz: Polska Inicjatywa na rzecz Trwałego Rozwoju Świata [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: kte/polinicj.htm.

13 ._ 18 EKONOMIA I ŚRODOWISKO ujawniały braki wiedzy oraz różnorodne potencjalne zagrożenia, dla uniknięcia których konieczny będzie dalszy odpowiedni rozwój nauki i techniki oraz potencjału intelektualnego ludzkości. Drugim zadaniem powinno być stworzenie światowego systemu symulacji komputerowej szczegółowych zamierzeń rozwojowych (między innymi projektów ustaw lub nowych technik) i wyprzedzającej ich selekcji w przestrzeni wirtualnej". Trzecim zadaniem tej wielkiej operacji powinno być utworzenie światowego systemu dalekowzrocznego wyznaczania kompleksowych korzyści i kosztów gospodarowania, obejmującego społeczne i przyrodnicze składniki rachunku ekonomicznego. Kolejnym zadaniem Centrum powinno być doprowadzenie do stworzenia światowego systemu elastycznej automatyzacji, w tym cyborgizacji. Programem działań dotyczącym trwałego rozwoju Polski należy miedzy innymi objąć: skonkretyzowaną inicjatywę utworzenia Światowego Centrum Strategii Trwa łego Rozwoju; doprowadzenie do podjęcia, również w ramach Unii Europejskiej, programu budowy informacyjnych podstaw trwałego rozwoju; utworzenie - na przykład przy GUS-ie - Instytutu Metod Prognozowania Ostrzegawczego, a następnie ewentualne przekształcenie GUS-u w podpo rządkowany Parlamentowi RP Główny Urząd Statystyki i Prognozowania Ostrzegawczego (GUSiPO), z powierzeniem mu roli wiodącej w upo wszechnianiu w Polsce omawianych metod prognozowania 19. Zakończenie Ostatnie dziesięciolecia XX wieku dowodzą, że w rzeczywistości nie ma bezwzględnego deficytu zasobów. Jest natomiast deficyt wiedzy, techniki, zdolności mądrego wartościowania i czasu - czynników niezbędnych dla racjonalnego pomniejszania tempa zużywania i poprzez kooperację zwiększania dostępności zasobów deficytowych lub alternatywnych oraz eliminowania zagrożeń trudnych do przewidzenia. Przezwyciężenie kryzysu globalnego między innymi wymaga: stworzenia możliwości prowadzenia polityki dalekowzrocznej, opartej na wiedzy o jej kompleksowych skutkach; zastąpienia przestarzałej metody prób i błędów" rozwojową metodą koope racji i wstępnej selekcji w przestrzeni wirtualnej (z pomocą symulacji kom puterowej); przekształcenia obecnej krótkowzrocznej i egoistycznej ekonomiki, opartej na zasadzie wzrostu kosztem otoczenia (społecznego lub przyrodniczego), Rozwiązaniem alternatywnym może być powierzenie powyższych zadań od niedawna tworzonemu Narodowemu Centrum Studiów Strategicznych.

14 PROBLEMY TEORETYCZNE I METODYCZNE 19 w ekonomikę ekohumanistyczną: dalekowzroczną, elastyczną i rezerwotwórczą, opartą na kompleksowym rachunku korzyści i kosztów gospodarowania; uwzględniającym społeczne i przyrodnicze składniki oraz na zasadzie rozwoju razem z otoczeniem (społecznym i przyrodniczym). Przezwyciężenie kryzysu globalnego i doprowadzenie do trwałego rozwoju polskiej i światowej społeczności wymaga nie tylko międzynarodowej, lecz także ogólnoświatowej współpracy. Jej podstawą powinno być uznanie, iż dla uniknięcia globalnej katastrofy i opanowania zdolności trwałego rozwoju niezbędne jest wbudowanie w światowy system społeczno-gospodarczy mechanizmów jego dalekowzroczności (feed forward), elastyczności oraz rezerwotwórczości. Potrzebne jest także doprowadzenie do ukształtowania stosunków podziału efektów społecznego procesu pracy według ekospołecznej użyteczności jej podmiotów. Umożliwi to doprowadzenie do wielkiego wzrostu intelektualnej - poznawczej i innowacyjnej - aktywności twórczej światowej społeczności ukierunkowanej na dobro wspólne. Działania na rzecz przyjęcia międzynarodowego programu budowy informacyjnych podstaw polityki i ekonomiki trwałego rozwoju powinni podjąć polscy przedstawiciele biorący udział w przygotowaniach do drugiej części Światowego Szczytu na rzecz Społeczeństwa Informacyjnego (Tunis, 2005). Bez ukształtowania - realizującego te strategiczne cele - ekohumanistycznego społeczeństwa informacyjnego, nie będzie można przezwyciężyć kryzysu globalnego. Lesław Michnowski Member of Committee for Future Studies Poland 2000 Plus" Polish Academy of Science BUILDING AN INFORMATION BASIS FOR SUSTAINABLE DEVELOPMENT ACCORDING TO THE SYSTEM OF LIFE MODEL (Summary) Survival of the world society in the present state of change (and risk) depends on its sustainable development (SD). To achieve this objective we should know how to cross limits to growth of the world society in developmental way. In order to cross limits to growth and achieve SD, it is necessary to build - into the world socio-economic relations - FEED FORWARD and ecohumanistic value system. To live in this new situation we have to substitute intellectual evolution by - global crisis generating - social-darwinism. Development of system dynamics and other information-communication technologies (ICT) allows for the selection of a new technology, organizational and environmental changes in anticipatory way - i.e. in virtual reality" instead of in practice, by

15 20 EKONOMIA I ŚRODOWISKO death of the unfitted. ICT allow internalizing externalities, i.e. to introduce SD-economy - based on the common good principle and account of complex, long-term benefits and costs with its social and natural elements. In order to avoid a global catastrophe we must build science-technology, educational, ethical and information basis of wisdom based growth and sustainable development, as well as multilevel, including global governance. For this purpose I propose to recommend to the World Summit on the Information Society (Tunis 2005) the undertaking of a large-scale inter-national science technology operation of building commonly accessible World (integrated and distributed) SD-Information System for Complex Monitoring, Prediction and Measurable Evaluation - of effects of policy, work and other changes in the life conditions of human beings and other living entities.