Szansę i zagrożenia integracji europejskiej

Transkrypt

1 Lesław Michnowski 1. Wstęp Szansę i zagrożenia integracji europejskiej Globalizacja i związana z nią europejska integracja stawiają jakościowo nowe zadania nie tylko przed politykami, lecz także przed wychowawcami młodzieży. Kontynuowanie reformy systemu edukacji narodowej wymaga wiedzy o przyszłych potrzebach i uwarunkowaniach życia Polaków. Niezbędne są zatem uskrzydlające wizje, ostrzegawcze prognozy i - na ich podstawie - scenariusze biegu zdarzeń i procesów społeczno-gospodarczo-przyrodniczych, naszemu życiu życzliwych albo zagrażających. Dla przykładu, w zależności od dalekowzrocznych prognoz, dotyczących potrzeb pracy (albo braku na nią zapotrzebowania) i charakteru przyszłego zatrudnienie, w sposób jakościowo odmienny kształtować będziemy świadomość i umiejętności naszych wychowanków 1. 1 Wg Józefa Oleksego (przewodniczącego sejmowej komisji integracji europejskiej): W XXI wieku we Wspólnocie Cywilizacyjnej Europejskiej - Euro-atlantyckiej edukacja dlatego jest ważnym elementem, bo jest instrumentem przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu i marginalizacji człowieka. Uniwersytet w Berkeley, kilka lat temu, przedstawił raport, w którym ogłosił, że w roku 2045 będzie w świecie 80% bezrobotnych i 20% zatrudnionych. Nie będzie to. żadne nieszczęście, bo 20% zatrudnionych w nowoczesnych procesach wytwórczych będzie w stanie utrzymać na godziwym poziomie 80% społeczeństwa. Problem będzie psychologiczny - bezrobotni będą mieli zabezpieczony byt. To jednak nie wystarcza do utrzymania ładu społecznego, sensu życia i własnej kreatywności. Główny problem w tym raporcie to co zrobić, żeby te 80 % nie degradowało się psychologicznie w społeczeństwach, bowiem praca nie jest tylko źródłem zarobkowania, ale jest także sensem życia. Konkluzją raportu jest to, że cywilizacja musi intensywnie rozwijać rozliczne formy edukacji, bowiem to jest jedyna droga, by człowiek wykształcony, pozbawiony tej funkcji życiowej jaką jest praca, żył w sposób godny, aby wykształcenie dawało mu zdolność zagospodarowania swojej osobowości poza pracą". Patrz: Oleksy J., Edukacja i Unia Europejska, w: Unia Europejska, Geneza - rozwój perspektywy, (pod redakcją Józefa Marcelego Dołę-gi), Wyd. Wszechnicy Mazurskiej, Acta Universitatis Masuriensis, Olecko Radykalnie odmienną, od Józefa Oleksego, ocenę powyższej koncepcji 20-80" przedstawiają Martin i Schumann, niemieccy dziennikarze, relacjonujący zorganizowaną w 1995 r. przez Michaiła Gorbaczowa konferencję w San Francisco, z udziałem przedstawicieli światowego establishmentu, dotyczącą stanu światowej społeczności w XXI wieku. Według Hansa Petera Martina i Haralda Schumanna na konferencji tej programowano przyszłość światowej społeczności na zasadzie 20-80% oraz 137

2 W przypadku powstawania groźnych dla ich życia scenariuszy konieczne się stanie wyposażanie wychowanków w umiejętności odwracania" trendów im niekorzystnych, zaś wspomagania takich, które rokują im szansę życia i rozwoju. A więc potrzebne jest nie tylko kreślenie scenariuszy przyszłości, lecz także kształtowanie umiejętności ich wartościowania i - w przypadku możliwości wystąpienia biegu zdarzeń niekorzystnych - wyprzedzającego podejmowania przeciwdziałań nadchodzącym zagrożeniom, rozpoznawanym za pomocą naszej dalekowzrocznej przenikliwości. Stoimy wobec włączenia Polski w Unię Europejską. Stąd potrzeba znajomości scenariuszy zachowania się tej, tak raptownie integracyjnie powiększanej, społeczno-gospodarczej i politycznej, jakościowo nowej całości. Przyszły sposób jej funkcjonowania będzie zależał zarówno od zewnętrznych, światowych uwarunkowań życia i rozwoju, jak również od naszego polskiego intelektualnego i etycznego wkładu w dzieło jednoczenia Europy. Inaczej wszak będzie przebiegała integracja Europy w warunkach utrzymywania się obecnej patologicznej, darwinistycznej formy globalizacji, a jeszcze inaczej, gdy globalizacja ta przyjmie formę poprawną 2, zgodną z wymogami trwałego rozwoju 3 światowej społeczności. kultury tittytainment" dla słabszych części rodziny ludzkiej. 20% światowej społeczności będzie pracować i mieć jedzenie", zaś jej 80% ma być jedzeniem" i wobec tego powinna być ona utrzymywana w ryzach taką nowoczesną - tittytainment" - socjotechniką chleba i igrzysk". Patrz: Pułapka globalizacji. Atak na demokracją i dobrobyt. Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 1999, s. 8. Z moich badań strukturalnych, w tym informacyjnych, uwarunkowań trwałego rozwoju wynikają - dotyczące przyszłości ludzkiej pracy - wnioski alternatywne wobec powyższych. Patrz m.in.: Przyszłość pracy, Ujęcie cybernetyczne, Transformacje", 1997, nr 1-4 (11-14) - Praca powszechna i doinformowana jako warunek ewolucji intelektualnej, w: Hipoteza Filozofii Uniwersalistycznej, red. J. L. Krakowiak, Centrum Uniwersalizmu przy UW, Polska Federacja Życia, Warszawa http.7/ Ewolucja intelektualna jako edukacyjne wyzwanie przyszłości, Referat na Międzynarodową Konferencję Naukową nt: Poszukiwanie modelu wyższej szkoły niepaństwowej, Szklarska Poręba 8-10 września 2002 r Na zagrożenia kontynuacją obecnej patologicznej formy globalizacji zwraca się uwagę w: Raport CIA, Global Trends 2015: A Dialogue About the Future With Nongovernment Experls, Patrz także m.in. Michnowski L.: Alternatywne kierunki globalizacji, Polska 2000 Plus", Biuletyn Komitetu Prognoz Polska 2000 Plus" przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk, Nr 1/2002, 138 J B Stąd potrzeba refleksji dotyczącej zarówno charakteru i skutków globalizacji, jak i konsekwencji dla polskiego społeczeństwa dokonujących się w Europie procesów integracyjnych. W refleksji dotyczącej przyszłej roli człowieka w zglobalizowanym świecie proponuję wykorzystanie systemowych uproszczeń, tak zastosowanych, aby wyostrzając" problemy i zagrożenia, nie stracić zarazem z pola widzenie istotnych - wymagających troskliwej pielęgnacji i wzmacniania - więzów życia i współżycia, niezbędnych dla trwałego rozwoju polskiej, europejskiej i światowej społeczności. Bez wiedzy o tych więzach życia, bez rozumienia istoty społecznogospodarczych i ekospołecznych systemów i dotyczących ich procesów, bez znajomości mechanizmów i uwarunkowań ich rozwoju, nie można tych systemów poprawnie, rozwojowo przekształcać, dostosowując je do wymagań życia wspomaganego wysoko rozwiniętą nauką i techniką. Nie można więc również kształcić tych, którzy mają ten proces transformacji poprawnie przeprowadzić - dla dobra wspólnego: wszystkich ludzi, ich następców i środowiska przyrodniczego. Generalnym wnioskiem z omawianych tu rezultatów systemowych badań strukturalnych uwarunkowań trwałego rozwoju jest konieczność doprowadzenia - poprzez właściwą zmianę metod globalizacji i wraz z tym poprawną europejską integrację - do ukształtowania mądrze, wielopoziomowo zarządzanej i samoorganizującej się światowej i europejskiej społeczności. Podstawą dla takiej konkluzji jest następująca, negująca dotychczasowy paradygmat granic wzrostu", hipoteza: nie ma granic dla mądrze dokonywanego wzrostu i trwałego rozwoju światowej społeczności. Istotnym warunkiem tej mądrości jest doprowadzenie do stworzenia informacyjnych podstaw trwałego rozwoju, w tym zapewnienia dostępu do wiedzy o kompleksowych skutkach pracy i polityki. oraz W odpowiedzi na terroryzm. Świat do (Raport CIA), Nauka i Przyszłość", 2001, nr ONZ-owskie pojęcie sustainable development oznacza rozwój trwały, oparty na trzech filarach: rozwoju gospodarczego, rozwoju społecznego oraz ochrony środowiska przyrodniczego, zgodnie min. z Deklaracją z Johannesburga. Patrz: The Johannesburg Declaration on Sustainable Deveiopment, pt. 5. Konstytucyjne pojęcie rozwój zrównoważony", jako przekład pojęcia sustainable development nie oddaje jego sensu. 139

3 Przekształcenie obecnej, na darwinizmie społecznym bazującej, patologicznej formy globalizacji, w - umożliwiającą ewolucję intelektualną - ekohumanistyczną globalizację trwałego rozwoju, będzie niemożliwe bez poprawnego zintegrowania narodów Europy - na zasadach ekohumanizmu, solidarności, ekospołecznej sprawiedliwości i warunkującej to dalekowzroczności polityki kierującej się zasadą dobra wspólnego wszystkich ludzi i środowiska przyrodniczego. Ekohumanizm, to partnerskie współdziałanie dla dobra wspólnego - wszystkich ludzi (bogatych i biednych, społeczności wysoko rozwiniętych i w rozwoju opóźnionych), ich następców oraz środowiska przyrodniczego - powszechnie wspomagane nauką i wysoką techniką. 4 Dalsze trwanie cywilizacji darwinizmu społecznego, będzie prowadziło początkowo do eliminacji głównych konkurentów do deficytowych zasobów: społeczności (lub ich ugrupowań) nieco słabszych od najsilniejszych. A następnie - do globalnej katastrofy. 2. Zagrożenie patologią globalizacji Mija trzydzieści lat od opublikowania słynnej - sygnalizującej kryzys globalny - ostrzegawczej prognozy zespołu Meadows'ów: Granice wzrostu" 5. Prognoza ta została poprzedzona pracą Jaya W. Forrestera, pt: World Dynamics 6. Mija piętnaście lat od opublikowania ważkiego - poprzedzającego ONZ-owskie Szczyty Ziemi - Rio de Janeiro'92 i Johannesburg'02 - Raportu Nasza wspólna przyszłość" 7. 4 Powyższa etyczna zasada ekohumanizmu jest zgodna z Deklaracją z Rio w sprawie środowiska i rozwoju (Rio de Janeiro 1992J, potwierdzoną Deklaracją z Johannesburga (p-t 8). Moje uzasadnienie konieczności ekohumanizmu patrz m.in.: Ekohumanizm jako aksjologiczna podstawa wychowania dla przyszłości, [w:] Etos edukacji w XXI wieku, zbiór studiów pod redakcją Ireny Wojnar, Komitet Prognoz Polska 2000 Plus", Warszawa Patrz: Meadows D.H., Meadows D.L., Randers J., Behrens W.W. III, Granice wzrostu, przekład Wiesława Rączkowska i Stanisław Rączkowski, PWE, Warszawa Patrz: Jay Forrester, World Dynamics, Wright-Allen Press, Cambridge, MA, Por. Raport Światowej Komisji do Spraw Środowiska i Rozwoju, z r. 1987, pod przewodnictwem G.H. Brundtland: Nasza wspólna przyszłość, PWE, Warszawa 1991, s. 21. Mija także dwadzieścia lat od kolejnej prognozy zespołu Meadows'ów: Przekraczanie granic" 8. Generalne wnioski Raportu Granice wzrostu" były następujące: Jeżeli obecne trendy rozwojowe w zakresie zaludnienia, uprzemysłowienia, zanieczyszczenia środowiska, produkcji żywności i wyczerpywania się zasobów naturalnych nie ulegną zmianie, to w którymś momencie przed upływem stu lat osiągniemy na naszej planecie granice wzrostu. Najprawdopodobniejszym wynikiem tego będzie dość nagły i nie dający się opanować spadek liczby ludności oraz zdolności produkcyjnej przemysłu, [s. 43] (...). Można zmienić te światowe trendy rozwojowe i ustanowić warunki równowagi ekologicznej i ekonomicznej stabilizacji, która by się dała utrzymać przez długi czas. Stan równowagi światowej można by zaplanować w ten sposób, aby podstawowe potrzeby materialne każdego człowieka na ziemi były zaspokojone i żeby każdy miał jednakowe szansę wykorzystania swych osobistych możliwości, [s. 43] (...). A (...) gdyby ludzka inercja i trudności polityczne dopuściły do przewidzianych przez model konsekwencji, to bez wątpienia objawiłyby się one najpierw w postaci serii lokalnych kryzysów i katastrof, [s. 198]. W Raporcie Nasza wspólna przyszłość" również uznano, iż świat znalazł się w globalnym kryzysie: nie ma oddzielnych kryzysów: kryzysu środowiska, kryzysu rozwoju, kryzysu energetycznego. Wszystkie one są jednym kryzysem" 9. Dla przezwyciężenia tego globalnego kryzysu zaproponowano zintegrowanie działań na rzecz rozwoju społeczno-gospodarczego z warunkującą ten rozwój ochroną środowiska przyrodniczego. Wysunięto tam zarazem strategiczny cel w działaniach na rzecz przetrwania i rozwoju światowej społeczności pod nazwą rozwój trwały. Wśród zaleceń tego Raportu postulowano podjęcie budowy informacyjnych podstaw trwałego rozwoju: Powinno się szybko zwiększyć możliwość rozpoznawania ryzyka powstawania nieodwracalnych szkód w przyrodzie oraz ryzyka zagrożenia przeżycia, bezpie- 8 Patrz: Meadows D.H., Meadows DL., Randers 1, Przekraczanie granic - Globalne załamanie czy bezpieczna przyszłość?, przekład Zofia Dobrska i zespół, Centrum Uniwersalizmu przy Uniwersytecie Warszawskim, Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim, Warszawa Nasza wspólna przyszłość, wyd. cyt., s

4 czeństwa i dobrobytu społeczności świata, a także usprawnić proces informowania o tych zagrożeniach." 10. W poszukiwaniu - niezbędnych dla trwałego rozwoju - jakościowo nowych, ekohumanistycznych społeczno-gospodarczych rozwiązań m.in. zalecono, aby dostrzec i zbadać Ziemię, jako organizm, którego zdrowie zależy od zdrowia wszystkich jego części." 11 A więc: "Stały (trwały - LM) rozwój wymaga zaspokojenia podstawowych potrzeb wszystkich ludzi, wymaga też rozciągnięcia na wszystkich możliwości zaspokojenia aspiracji do lepszego życia. Świat w którym bieda jest zjawiskiem endogennym, zawsze będzie podatny na katastrofy ekologiczne i inne." 12. Przypomnijmy także generalne wnioski z ostrzegawczej prognozy Przekraczanie granic". Stwierdzono w niej, iż ludzkość już przekroczyła granice wzrostu. W opracowaniu tym zwrócono zarazem uwagę na względność granic wzrostu, na ich zależność od wzorców produkcji i konsumpcji, dominującej aksjologii, stymulujących aktywność gospodarczą systemów ekonomicznego i politycznego, poziomu rozwoju nauki i techniki, w tym dostępnych metod dalekowzrocznego poznawania skutków ludzkiej aktywności, itp. Jej autorzy odrzucili stawiany im zarzut, iż proponują zerowy wzrost". Syntetyczne wnioski prognozy Przekraczanie granic przedstawione zostały w postaci trzech scenariuszy. Pierwszy scenariusz, bezrefleksyjny", prymitywnie odrzuca istnienie granic wzrostu, co oznacza tu konserwatywną kontynuację zdezaktualizowanych, krótkowzrocznych, marnotrawnych form życia i gospodarowania. Prowadzi on do globalnej katastrofy. Scenariusz drugi, darwinistyczny, oznacza uznanie konieczności radykalnych zmian, jednak przy przekonaniu, że sytuacja jest już tak krytyczna, iż brakuje czasu dla ich przeprowadzenia. A ludzie ze swej natury nie są łagodni, odpowiedzialni i skłonni do litości. A zatem przezwyciężanie globalnego kryzysu byłoby wyznaczane przez te negatywne cechy ludzi. Oznaczałby on w istocie powrót na poprzedni brzeg" granic wzrostu metodą darwinizmu społecznego, czyli poprzez początkowo ograni- 10 Nasza wspólna przyszłość, wyd., cyt., s tamże, s tamże, s. 27 czanie przez silniejszych aktywności słabszych, a następnie wręcz ich fizyczne eliminowanie. Ten scenariusz także prowadzi do globalnej katastrofy. Scenariusz trzeci, dalekowzroczny, (moim zdaniem jedynie skuteczny) oznacza pilne podjęcie przemieszczającej granice wzrostu radykalnej, ekohumanistycznej przemiany cywilizacyjnej 13. Trzydzieści lat to wystarczająco długi okres dla dokonania oceny zarówno poprawności - zastosowanych w tych ostrzegawczych prognozach - metod poznawania przyszłości, jak i dojrzałości polityków, ich zdolności do wyciągania poprawnych wniosków z przedkładanych im zaleceń, co do konieczności i rodzaju niezbędnych antykryzysowych zmian metod ludzkiego współżycia i gospodarowania. A także umiejętności wprowadzania korekt dotyczących zarówno konkluzji, przedkładanych przez autorów tych prognoz, jak i rodzaju realizowanej obronnej polityki, gdy jej skutki zaczynają odbiegać od zakładanych. Bogatsi o doświadczenia tych trzydziestu lat uwzględnijmy - w ocenie perspektyw i projektowaniu działań na rzecz poprawnej integracji Polski z Unią Europejską - wybrane kolejne opracowania dotyczące kondycji systemu światowego oraz dróg eliminowania wciąż narastających globalnych zagrożeń. W Raporcie CIA Global Trends 2015 sygnalizuje się zagrożenia obecnie realizowaną darwinistyczną formą globalizacji. Odznacza się ona narastającym społecznym rozwarstwieniem oraz społecznym wykluczaniem słabszych części rodziny ludzkiej. Ta patologiczna forma prowadzi do obronnego terroryzmu oraz - co najmniej jednego w okresie do 2015 roku - konfliktu z użyciem broni masowej zagłady. Raport ewidentnie sugeruje (w ślad za milenijnymi ustaleniami ONZ) potrzebę poprawnej globalizacji, eliminującej nadmierne społeczne dysproporcje, uspołeczniającej korzystanie z jej rozwojowych efektów. Ta poprawna forma globalizacji byłaby zgodna z zaleceniami Raportu Nasza wspólna przyszłość", Deklaracji z Rio, Milenijnego Szczytu ONZ oraz postanowień Johannesburga. Tymczasem zmiany, na ekohumanistyczną, obecnej, patologicznej formy globalizacji nie można dokonać bez radykalnej przebudowy ekonomiki. Konieczność ukształtowania jakościowo nowej ekonomiki 142 ' 3 Przekraczanie granic, s

5 uzasadnia Lester R. Brown, wybitny znawca światowych problemów ekologicznych. W wydanej przed Szczytem Ziemi w Johannesburgu książce Eco-economy - Building an Economy for the Earth, Brown stwierdza, iż pozostawienie obecnej formy ekonomiki - w ramach której w rachunku korzyści i kosztów gospodarowania nie uwzględnia się poprawnie kosztów zewnętrznych, ponoszonych przez środowisko, prowadzi do globalnej katastrofy: Socjalizm upadł, ponieważ jego ekonomika nie ukazywała ekonomicznej prawdy. Kapitalizm może upaść, ponieważ jego ceny nie ukazują ekologicznej prawdy". (...) Rynek nie jest w stanie dostarczać informacji o kompleksowych kosztach wielu produktów i usług. (...). Problemem jest czy w ramach obecnie istniejących form społecznej organizacji zdążymy z dokonaniem w odpowiednim czasie przebudowy naszych form życia w zgodne z wymogami ekologii. (...). Historia ludzkości staje się coraz bardziej wyścigiem pomiędzy edukacją a katastrofą.(...). Nieistotne jest, ile będzie kosztować taka przebudowa systemu ekonomicznego. Koszty jej niedokonania będą wielokrotnie większe 14. Radykalnie odmienny sposób zapobieżenia globalnej katastrofie proponuje - zwolennik schładzania" światowej gospodarki - Willard R. Fey. Według jego badań utrzymanie przez światową gospodarkę wzrostu gospodarczego opartego na obecnych wzorcach produkcji i konsumpcji o tempie powyżej 2% doprowadzi w okresie do 25 lat do globalnej katastrofy ekologicznej 15. Zadaje on zarazem pytanie: w jaki sposób doprowadzić do ograniczenia konsumpcji bez doprowadzenia do buntu społecznego? Koncepcja ta jest zbieżna z prowadzącą do koncepcji zerowego wzrostu" oceną przyczyn kryzysu globalnego przez Jaya W. Forrestera. Według Forrestera kryzys ten jest skutkiem zbyt małej śmiertelności ludzi w wyniku nadmiernej produkcji żywności, zbyt dobrej opieki zdrowotnej oraz nadmiernego rozwoju przemysłu' Patrz: L R. Brown, Eco-Economy: Building an Economy for the Earth, (W. W. Norton & Co., NY: 2001) - Również Klub Rzymski postuluje zmianę ekonomiki na uwzględniającą czynniki zewnętrzne. 15 Dane te podał w 2002 r. Willard R. Fey podczas konferencji System Dynamics Society w Palermo. Por.; W. R. Fey, A. C. W. Lam, The Bhdge To Humamty's Future: A System Dynamics Perspective on the Environmental Crisis and its Resolution, 16 World Dynamics, wyd. cyt., ss W narastaniu różnic społecznych, opóźnieniach rozwoju słabszych społeczności, patologicznej globalizacji - upatrują po 11 września 2001 r. liczni politycy przyczyn narastającego zagrożenia obronnym terroryzmem 17. A zarazem zwraca się uwagę na wielkie osiągnięcia rozwoju nauki i techniki, umożliwiającej radykalnie inne niż dotychczas formy ludzkiego współżycia 18. Na nieskuteczność dotychczasowych działań na rzecz trwałego rozwoju światowej społeczności zwraca się uwagę w Deklaracji z Johannesburga: Głęboki podział ludzkości na bogatych i biednych oraz coraz większe różnice pomiędzy krajami rozwiniętymi a rozwijającymi się stanowią poważne zagrożenie dla globalnej pomyślności, bezpieczeństwa i stabilności" 19. Już tylko te, powyżej przytoczone wypowiedzi - dotyczące zagrożeń i działań niezbędnych dla przetrwania naszej cywilizacji - ukazują dwie radykalnie odmienne a możliwe metody przezwyciężania globalnego kryzysu: - darwinistycznej kontynuacji wzrostu (najsilniejszych) kosztem (ich słabszego, społecznego) otoczenia, groźnie wzmacniane globalizacją patologiczną, albo - ekohumanistyczną, czyli rozwoju razem ze społecznym i przyrod niczym otoczeniem, wspomaganą globalizacją poprawną. Wyniki omówionych badań kondycji systemu światowego - oraz narastających wraz z kryzysem globalnym zagrożeń - nakazują analizowanie uwarunkowań i metod realizowania europejskiej integracji. Nakazują one również badanie skuteczności obecnej formy integracji w przezwyciężaniu tego kryzysu i tworzeniu podstaw trwałego rozwoju polskiej, europejskiej i światowej społeczności. W wyniku tej analizy powinniśmy uzyskać odpowiedź na podstawowe - dla stworzenia możliwości trwałego rozwoju - pytania: - jaka jest istota kryzysu globalnego oraz co należy czynić dla jego przezwyciężenia i osiągnięcia trwałego rozwoju? 17 Wypowiedzi te przedstawiam w: Propozycja tekstu do wystąpienia Prezydenta RP na Szczycie Ziemi Rio+10 w Johannesburgu, Zielone Brygady", 2002, nr Global Trends 2015, wyd. cyt. 19 Deklaracja z Johannesburga, p

6 - według którego z wyżej omówionych scenariuszy prognozy ostrze gawczej Przekraczanie granic" przebiegają usiłowania eliminowa nia zagrożeń życia ludzkości kryzysem globalnym, - czy i jakim sposobem Unia Europejska przezwycięża kryzys glo balny? - jakie zatem mogą być dla Polski skutki tej integracji? - co jako Polska powinniśmy wnieść do integrującej się Europy dla wzajemnie korzystnych efektów tej integracji? Zaś, w przypadku dojścia do konkluzji negatywnych - co należy czynić dla zmiany na pozytywne trendów obecnej formy globalizacji i europejskiej integracji? 3. Systemowe scenariusze integracji W poszukiwaniu odpowiedzi na powyższe pytania zastosujmy metodę analizy systemowej, z pomocą upraszczającego rzeczywistość modelu o nazwie System Życia (SŻ), jako konceptualnego modelu systemów typu: człowiek - technika - środowisko (SCTŚ) 20. W ujęciu SŻ zarówno systemy: człowiek - technika (SCT, w tym systemy społeczno-gospodarcze typu przedsiębiorstwo, naród, cywilizacja, światowa społeczność), jak i ich społeczno-przyrodnicze środowisko (Ś) to systemy życia. Zaś systemy życia są systemami informacyjnymi rozwijającymi się 21, autonomicznymi 22, otwartymi ze zdolnością homeostazy 23. Każdemu działaniu takiego systemu towarzyszą dwa jakościowo odmienne skutki dotyczące systemu i jego środowiska: pozytywny (podtrzymujący życie), i negatywny (życie degradujący). System życia, aby żyć musi, co najmniej względnie, degradować środowisko. Lecz po osiągnięciu dojrzałego stanu rozwoju może on 20 Model ten omawiam m.in. w: Jak żyć? Ekorozwój albo..., Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1995, 21 Patrz: Michnowski L., System informacyjny rozwijający się jako model rozwoju systemu społeczno-gospodarczego, w: IV Ogólnopolskie Konwersatorium nt. Cybernetyka, Inteligencja, Rozwój" CIR'89, ZG PTC i COBNiD w Siedlcach, Siedlce M. Mazur, Cybernetyczna teoria układów samodzielnych, PWN, Warszawa 1966, oraz Cybernetyka i charakter, PIW, Warszawa L von Bertalanffy, Ogólna teoria systemów, przekład Ewa Woydyłło-Woźniak, PWN, Warszawa swymi pozytywnymi w stosunku do środowiska oddziaływaniami przewyższać destrukcyjne dla środowiska skutki swego życia. Pomiędzy ilością elementów systemu życia a poziomem jego rozwoju, w tym sprawnością i trwałością, zachodzi następująca zależność. Wzrost poziomu rozwoju systemu uzależniony jest od wzrostu ilości (i jakości) jego elementów oraz wzrostu sprawności działania jego homeostatu (w tym podsystemu sterowania pracą systemu - m.in. rządzenia oraz indywidualnej świadomości). Zarazem duża ilość elementów systemu, lecz bez odpowiadającej temu odpowiedniej sprawności jego homeostatu, powoduje zmniejszenie jego jakości, w tym nadmierną bezwładność. Utrudnia to pozyskiwanie ze środowiska zasobów życia oraz dostosowywanie form życia do zmian w uwarunkowaniach życia systemu. Rozwój systemu życia to ta część procesu jego życia, w trakcie której system ten zwiększa sprawność swego działania oraz gromadzi rezerwy zasobów życia, niezbędne dla podtrzymywania życia w przyszłych, nieznanych mu warunkach. Skutkiem rozwoju systemu życia jest wzrost: - trwałości systemu, - zdolności twórczego przekształcania układu: system życia - środo wisko, zgodnie z potrzebami życia własnego i tego układu, oraz - szans jego przeżycia pomimo różnorodnych, w tym przyszłych za grożeń. Rozwojowi systemu życia towarzyszy ilościowo-jakościowy wzrost, w tym różnicowanie i integrowanie jego elementów składowych. Wraz z tym ma miejsce wzrost natężenia przepływu przez system (jako system otwarty) szeroko rozumianej energii, w tym zasobów życia pozyskiwanych w otoczeniu, wykorzystywanych jako czynnik podtrzymywania pracą systemu jego życia i rozwoju, a następnie zwrotnie emitowanych do otoczenia. Rozwojowi systemu towarzyszy zatem także wzrost natężenia zarówno pozytywnych, jak i negatywnych jego oddziaływań na środowisko. Wraz z rozwojem systemu życia następuje wzrost tempa zmian, zarówno wewnątrz systemu jak i w jego środowisku, czyli w jego wewnętrznych i zewnętrznych uwarunkowaniach życia

7 W przypadku systemów życia o postaci systemu: człowiek - technika (SCT), wraz z ich rozwojem następuje wzrost ilości i kwalifikacji tworzących ten system osób oraz rozwój wspomagającej człowieka nauki i techniki. Ma tu również miejsce wzrost zastosowań techniki oraz ilości i różnorodności jej elementów. Wraz z rozwojem systemów SCT - i towarzyszącego temu wzrostowi ilości stanowiących go osób oraz elementów techniki, następuje zatem wzrost ich masy, czyli skoncentrowanej w tych systemach szeroko rozumianej energii. Pozyskiwane przez młody system życia z otoczenia zasoby życia są, początkowo, przetwarzane głównie w czynniki jego życia i rozwoju, a po osiągnięciu przezeń dojrzałości, w czynniki życia i rozwoju zarówno systemu, jak i środowiska. Przeciwstawny rozwojowi jest stan kryzysu systemu życia. W stanie kryzysu system życia bądź wyczerpuje zasoby życia degradowanego bezwzględnie środowiska, bądź żyje kosztem zgromadzonych poprzednio własnych rezerw tych zasobów. Niszcząc wraz z tym swe życiodajne środowisko lub własne zasoby życia zdąża on do upadku. Ograniczmy nasze dalsze rozważania głównie do systemów życia w postaci systemów: człowiek - technika. Każdy SCT posiada, związaną m.in. z jego wielkością i tempem zmian w środowisku, optymalną bezwładność, której przekroczenie powoduje utratę zdolności rozwoju SCT. Ta optymalna bezwładność związana jest z poziomem rozwoju homeostatu danego systemu. Wielkość bezwładności systemu wyznacza czas jaki upływa od momentu zajścia zmiany w zewnętrznych uwarunkowaniach jego życia do momentu dokonania poprawnej przebudowy struktury systemu w sposób umożliwiający mu życie i rozwój przy tych nowych uwarunkowaniach. Postać homeostatu SCT, w postaci systemu społecznogospodarczego, jest określona m.in. przez jego system polityczny, ekonomiczny, aksjologiczny, edukacyjny, poziom rozwoju nauki i techniki, prognozowania i wartościowania politycznych zamierzeń i dokonań, a także przez poziom świadomości stanowiących go osób. Przekroczenie granicznej - przy danej postaci homeostatu i tempie zmian w środowisku - wielkości bezwładności systemu powoduje po- wstrzymanie jego rozwoju. Oznacza to, iż nadmiernie rozrośnięty system - tracąc zdolność odpowiednio sprawnego, rozwojowego dostosowywania swych form życia do zmian zwłaszcza szybko zachodzących w jego uwarunkowaniach - wchodzi w stan kryzysu. Wielkość bezwładności SCT związana jest nie tylko z ilością osób stanowiących jego społeczność, lecz także z ilością i rodzajem stosowanej przez SCT techniki. A więc przekroczenie tej optymalnej, dla danej postaci homeostatu, wielkości SCT powoduje, iż dla podtrzymania jego rozwoju konieczne się staje dokonanie poprawnej, zmniejszającej bezwładność, przebudowy homeostatu SCT. Z powyższego wynika, iż głównym ograniczeniem wzrostu SCT jest - będąca następstwem dotychczasowego rozwoju - utrata sprawności funkcjonowania homeostatu SCT w ramach dotychczasowej jego postaci. A zatem, poprzez przebudowę homeostatu, zwiększenie aktywnego potencjału intelektualnego, sprawności informacyjnej i dostępności wiedzy, oraz poprawną zmianę aksjologii, jak również zwiększenie elastyczności SCT - można przemieszczać granice jego wzrostu. Lecz, gdy przebudowa homeostatu napotka na ograniczenia, wynikające ze zbyt małej wielkości SCT, wówczas poprzez integrację z innym (lub innymi systemami) można dalej usprawniać jego funkcjonowanie. Specyficznym rodzajem przebudowy homeostatu SCT jest taka jego przebudowa, która polega na umożliwieniu przejścia od sterowania nadążnego do sterowania wyprzedzająco-nadążnego. Przy pewnym poziomie rozwoju, a więc i bezwładności (a także tempie zmian w uwarunkowaniach życia), SCT traci zdolność dostosowywania sposobem nadążnym metod swego funkcjonowania do zmian w środowisku. Zanim zdąży on przekształcić na przykład swą technikę w sposób zgodny z - dopiero w praktyce zaobserwowanymi - nowymi uwarunkowaniami życia, już jego środowisko zmieni się na tyle, iż tak ukształtowane nowe formy życia przestaną być czynnikiem podtrzymywania życia SCT. A więc przy pewnym poziomie rozwoju SCT - i związanej z tym wielkości jego bezwładności oraz tempa zmian w zewnętrznych uwarunkowaniach życia - pojawia się konieczność dokonania takiej przebudowy jego homeostatu, aby mógł on funkcjonować na zasadzie wyprzedzająco- nadążnej

8 Oznacza to, iż poprzez odpowiednią przebudowę homeostatu (a w razie potrzeby także integrację systemów) stworzone zostaną społeczno i naukowo-techniczne możliwości, z odpowiednim wyprzedzeniem: - przewidywania nadchodzących zmian w jego środowisku, oraz - wypracowywania nowych form życia, tak aby były one już w pełni ukształtowane wraz z pojawieniem się tych nowych uwarunkowań życia SCT. Stworzenie możliwości wyprzedzająco-nadążnego funkcjonowania SCT powinno być skutkiem radykalnej - pomniejszającej bezwładność SCT, kształtującej dalekowzroczność i elastyczność SCT - przebudowy jego homeostatu. Niedokonanie takiej przebudowy spowoduje wejście rozwiniętego SCT, w postaci systemu społecznogospodarczego, w stan kryzysu społeczno-gospodarczego. Kolejna taka radykalna przebudowa homeostatu SCT winna być związana ze zmianą dominującej aksjologii. Dla uzasadnienia konieczności tej drugiej radykalnej, tym razem aksjologicznej przebudowy homeostatu SCT należy rozpatrzyć więzy życia występujące w układzie: SCT-Ś. Przypomnijmy, iż środowisko SCT, jako system życia, może być albo w stanie rozwoju albo w stanie kryzysu. Na skutek rozwoju SCT pojawia się taka jakościowo nowa sytuacja w układzie: SCT-Ś, gdy - nawet względnie dalekowzrocznie, lecz bez troski o środowisko, funkcjonujący - duży, rozwinięty system zaczyna powodować bezwzględną degradację swego życiodajnego środowiska. A więc kolejną konsekwencją rozwoju SCT staje się zagrażający upadkiem SCT kryzys środowiska. Łączne wystąpienie zarówno kryzysu społecznogospodarczego, jak i kryzysu środowiska, oznacza wejście systemu społeczno-gospodarczego w kryzys globalny. Przeto, gdy w następstwie rozwoju SCT pojawi się zagrożenie bezwzględną degradacją jego środowiska, wówczas potrzebna się staje aksjologiczna przebudowa homeostatu SCT. Umożliwi ona odpowiednie, podtrzymujące życie zarówno systemu, jak i jego środowiska, kształtowanie zewnętrznych oddziaływań SCT. A więc dla podtrzymywania życia i rozwoju wysoko rozwiniętego systemu społeczno-gospodarczego konieczne są co najmniej dwie, 150 kolejno następujące generalne przebudowy jego homeostatu. Przebudowa pierwsza powinna umożliwić wyprzedzające zmiany w środowisku i odpowiednio szybkie dostosowywanie do nich form życia systemu. Zaś przebudowa druga powinna umożliwić takie kształtowanie oddziaływań systemu na środowisko, w wyniku których powstrzymana zostanie jego bezwzględna degradacja, a następnie środowisko zostanie również doprowadzone do stanu rozwoju. Przebudowa druga oznacza zastąpienie w polityce rozwoju aksjologii egoistycznej na rzecz aksjologii egoaltruistycznej - ekohumanistycznej. A wraz z tym - zastąpienie formuły wzrostu (silnych) kosztem (słabszego) otoczenia" symbiotyczną formułą rozwoju razem ze społecznym i przyrodniczym otoczeniem". Przeprowadzenie tych dwu generalnych przekształceń homeostatu - gdy dotyczy kilku systemów zagrożonych kryzysem - zazwyczaj bę dzie wymagało dokonania ich poprawnej integracji. Wskutek takiej integracji nastąpi wzrost homeostatycznej zdolności podtrzymywania rozwoju systemu (wzrost potencjału intelektualnego, dostępności wie dzy, różnorodnej techniki, sprawności informacyjnej itp.). Rozpatrzmy obecnie zachowanie się dowolnej postaci systemów: człowiek - technika (SCT), w zależności od występujących pomiędzy nimi różnic w poziomie rozwoju oraz dostępności w środowisku zasobów ich życia. Sposób wzajemnego zachowania się systemów życia zależy od: - dostępności zasobów życia w środowisku, - poziomu ich rozwoju, oraz - różnic w tym poziomie. Przy odpowiednio wysokim poziomie rozwoju systemu silniejszego oraz dużej różnicy w ich poziomach rozwoju, system silniejszy może osiągać cele jego życia nawet w sposób wysoce niskokosztowny (informacyjny). Gdy dla przykładu dwa systemy życia egzystują w warunkach dostępności w środowisku zasobów życia, a zarazem odznaczają się względnie niskim poziomem rozwoju, wówczas żyją one niezależnie od siebie. Lecz gdy jeden z tych systemów zdominuje drugi z nich poziomem rozwoju na tyle, iż będzie on w stanie go sobie podporządkować, wówczas przekształca on system słabszy w swą technikę, 151

9 ułatwiającą mu dostęp do środowiskowych zasobów życia. Oznacza to zarazem dokonanie podziału pracy pomiędzy tak nierównoprawnie - na zasadzie: Centrum - Peryferie - zintegrowanymi systemami życia. W nowo utworzonym w ten sposób systemie, jego podsystem silniejszy przejmuje funkcje sterownicze - podmiotowe, pozostawiając podsystemowi słabszemu funkcje przedmiotowe - realizację zaleceń sterowniczych układu silniejszego. Radykalnie odmiennie będą się zachowywały takie dwa systemy w warunkach deficytu w środowisku zasobów ich życia. Tu, przy rozwojowej nierównowadze, system silniejszy będzie wykorzystywał swą przewagę nad systemem słabszym w celu: - ograniczania zużywania przez system słabszy deficytowych zaso bów; - zawłaszczania tych zasobów zgromadzonych w systemie słabszym, oraz - fizycznego eliminowania systemu słabszego, jako konkurenta do deficytowych zasobów życia. Natomiast przy ich rozwojowej równowadze - uniemożliwiającej podtrzymywanie przez system silniejszy życia kosztem systemu słabszego - będzie dokonywana partnerska integracja obu tych systemów. Poprzez wspólnotowe wykorzystanie ich zdolności twórczych oraz różnorodności, wraz z efektem integracyjnej synergii, stwarzane będą warunki bardziej efektywnego eksploatowania dotąd dostępnych źródeł zasobów deficytowych oraz umożliwiany dostęp do ich źródeł alternatywnych. W warunkach narastającego w środowisku deficytu zasobów i dużej rozpiętości w poziomie rozwoju omawianych systemów, istnieje jednak możliwość partnerskiej, wzajemnie wzbogacającej integracji systemu silniejszego z systemem słabszym. Sytuacja taka powstanie wówczas, gdy system słabszy będzie dysponował takimi zasobami życia, których zniszczenie, wraz z unicestwieniem tego słabszego systemu, spowoduje upadek również systemu nad nim dominującego. Lecz, aby zaistniał taki przypadek - integracji nierównorozwojowej i dla dobra wspólnego obu tych systemów (i to w warunkach narastania w środowisku deficytu zasobów) - system silniejszy musi posiadać świadomość, iż zniszczenie systemu słabszego spowoduje również i jego upadek. Określmy obecnie warunki zaistnienia wyżej przedstawionego stanu konieczności takiej, wysoce mało prawdopodobnej integracji: nierównorozwojowej i dla dobra wspólnego. Wróćmy na wstępie do problemu integracji systemów :człowiek - technika. Skutkiem bezrefleksyjnej integracji może być utworzenie nowego SCT o nadmiernej bezwładności - radykalnie większej od systemów integrowanych. A zatem dla poprawnej integracji konieczne jest poprzedzenie połączenia SCT wstępnym dostosowaniem homeostatów integrowanych systemów do sprawnego funkcjonowania po dokonanym już akcie integracji. Oznacza to zarazem konieczność oceny, czy nowo utworzony zintegrowany system nie zwiększy swej bezwładności na tyle, iż konieczne będzie stworzenie mu radykalnie nowych możliwości sterowniczych, w tym: - wyprzedzającego zmiany w uwarunkowaniach życia dostosowywa nia jego form życia, - zapewniania zgodności sposobu funkcjonowania tego nowego SCT z potrzebami życia jego środowiska. Nie spełnienie tych homeostatycznych wymogów poprawnej integracji spowoduje, iż nowo utworzony system będzie nadmiernie bezwładny, krótkowzroczny i bez zdolności rozwojowego oddziaływania na swe środowisko. Wówczas nieuchronnym efektem integracji będzie kryzys integracyjnie nadmiernie powiększonego systemu. To zaś będzie powodowało, iż powiększony tak system będzie funkcjonował na patologicznej zasadzie: Centrum - Peryferie, co oznacza, iż silniejsze jego części będą rozwiązywały swe problemy życia kosztem jego słabszych części lub środowiska. Aby do takiej patologii nie dopuścić konieczne jest wykorzystanie potencjału twórczego integracyjnie powiększonego SCT do pilnego poprawnego przekształcenia jego homeostatu w odpowiedni do nowej jego wielkości oraz tempa zmian w środowisku. Lecz zarazem, wobec zagrożenia globalną katastrofą, bez dokonania wzajemnie synergicznie wzbogacającej integracji systemów: człowiek - technika dotąd względnie autonomicznie funkcjonujących - zazwyczaj nie można rozwiązać obu powyżej omówionych proble

10 mów: zapewnienia dalekowzroczności polityki SCT oraz oparcia jej na aksjologii dobra wspólnego. Ograniczone ramy tego tekstu uniemożliwiają bardziej szczegółowe omówienie wyników analizy zarówno różnorodnych form procesów integracyjnych jak i homeostatycznych uwarunkowań poprawnej integracji SCT, w przypadku, gdy jej skutkiem stanie się zarówno konieczność działań wyprzedzających, jak i odejścia od egoizmu na rzecz środowisku życzliwego egoaltruizmu. Dotyczy to także problemu poprawnej kolejności działań integracyjnych, z uwzględnieniem konieczności utrzymywania względnej równowagi pomiędzy integrowanymi systemami społeczno-gospodarczymi. 4. Podstawy poprawnej globalizacji i europejskiej integracji Z systemowych badań strukturalnych, w tym informacyjnych, uwarunkowań trwałego rozwoju światowej społeczności, wynikają wnioski dotyczące poprawnych metod dokonywania globalizacyjnych i integracyjnych procesów. Na wstępie prezentacji tych wniosków należy uznać, iż system światowy znajduje się w globalnym kryzysie społeczno-gospodarczoprzyrodniczym. Na skutek rewolucji przemysłowej i naukowotechnicznej oraz eksplozji demograficznej" nastąpił wielki wzrost bezwładności światowego systemu społeczno-gospodarczego. A także - wielki wzrost tempa zmian w wewnętrznych i zewnętrznych uwarunkowaniach życia ludzi i przyrody. Kryzys ten jest więc następstwem nadmiernego wzrostu bezwładności światowego systemu społeczno-gospodarczego zwłaszcza w wyniku dokonanych w XX w. wielkich postępów w rozwoju nauki i techniki. Rozwojowi temu nie towarzyszyło jednak dostosowanie jego homeostatu do wymogów życia w sytuacji zmian szybko zachodzących w jego uwarunkowaniach, w tym ekospołecznie użytecznego użytkowania osiągnięć rozwoju nauki i techniki. Również dotychczasowy system edukacyjny nie stwarzał możliwości właściwej przebudowy homeostatu systemu światowego. W tej jakościowo nowej sytuacji moralnej degradacji uległy krótkowzroczne i egoistyczne metody gospodarowania i kształtowania 154 polityki. W wyniku powstałej wraz z tym patologii szybko narasta - zagrażające życiu słabszych - społeczne rozwarstwienie. W wyniku niepoprawnie dokonywanego rozwoju przemysłu oraz niewłaściwego wykorzystywania pomnażanej wraz z tym techniki, środowisko przyrodnicze utraciło zdolność do samoodtwarzania się w postać zgodną z potrzebami życia ludzi i ulega bezwzględnej degradacji. Spowodowało to utratę zdolności życiodajnego porządkowania procesu życia światowej społeczności za pomocą dotychczasowej formy jej homeostatu. W konsekwencji tego narasta deficyt zasobów naturalnych i przyrodniczych oraz szybko postępuje - nie przezwyciężana aktywnością innowacyjną - moralna degradacja form życia już niezgodnych z nowymi, ulegającymi szybkim zmianom, uwarunkowaniami życia ludzi i przyrody. Stała się ona współcześnie głównym czynnikiem ekospołecznej destrukcji. Moralnej degradacji szczególnie uległa darwinistyczna" zasada wzrostu (silnych) kosztem (ich słabszego) otoczenia". Zarazem ujawniła się prawda o współzależności życia ekospołecznej części (jednostki, narodu, cywilizacji) i życia całości: ta część - jej społeczno-przyrodnicze środowisko. A więc - i o zależności życia indywidualnego lub zespołowego od odpowiednio wysokiej jakości i poprawnej postaci społeczno-przyrodniczego środowiska. Obecny, na darwinizmie społecznym oparty, sposób funkcjonowania homeostatu światowej społeczności stał się już patologiczny. Jest to prymitywny, krótkowzroczny, wysoce ekospołecznie kosztowny - wzorowany na ewolucji naturalnej - sposób egoistycznego stymulowania rozwoju poprzez wyniszczające słabszych preferowanie najsilniejszych w dostępie do źródeł zasobów życia i efektów społecznego procesu pracy. Natomiast współcześnie pożądany, poprawny sposób funkcjonowania tego homeostatu powinien być oparty na mechanizmie ewolucji intelektualnej i ekohumanistycznej aksjologii. Ten nowy, pożądany homeostat światowej społeczności powinien przyczyniać się do wykorzystywania dla dobra wspólnego posiadanych przez ludzkość zasobów życia: potencjału intelektualnego, etycznego, wiedzy, techniki, innych zasobów. Powinien on umożliwiać odpowiednie pomnażanie tych zasobów, poprzez wykorzystywanie i uwielokrotnianie twór- 155

11 czych intelektualnych zdolności ludzkości, szerokie ich wspomaganie sztuczną inteligencją i elastyczną (komputerową) automatyzacją. Wielki wzrost bezwładności systemu światowego spowodował nieskuteczność działań na rzecz rozwoju społeczno-gospodarczego dotychczasową, krótkowzroczną i wielce ekospołecznie kosztowną metodą prób i błędów" oraz selekcji poprawności rozwojowych rozwiązań, dokonywanej głównie w praktyce - poprzez śmierć niedostosowanych lub wyrzucanie na śmietniki" nieodpowiednich wyrobów. W wyniku krótkowzroczności, niedoinformowania oraz zbyt małej elastyczności obecnych metod gospodarowania, światowa społeczność nie jest w stanie efektywnie eliminować negatywnych skutków moralnej degradacji jej form życia oraz zapewniać sobie odpowiedni dostęp do zasobów naturalnych i przyrodniczych. Nie jest ona zatem również w stanie utrzymywać swe przyrodnicze środowisko w kondycji odpowiedniej dla życia ludzi. Jeśli ludzkość nie znajdzie w sobie sił zdolnych, aby - poprzez adekwatną przebudowę homeostatu - ten kryzys przezwyciężyć, to dokonywana obecnie europejska integracja będzie musiała być oparta na zasadach darwinizmu społecznego, a więc i patologicznej formy Centrum-Peryferie". Przy takiej patologicznej formie Unii Europejskiej eliminowanie słabszych części europejskiej całości nie będzie się odnosiło tylko do słabszych jednostek lub warstw społecznych. Będzie ono dotyczyło także słabszych narodów. Kryzys globalny jest więc następstwem wielkiego wzrostu gospodarczego i ludnościowego realizowanego bez dokonania odpowiedniej - zwiększającej dalekowzroczność i elastyczność ludzkich działań - przebudowy homeostatu światowej społeczności, w tym systemów: ekonomicznego, politycznego, aksjologicznego, a także - i to w pierwszym rzędzie - edukacyjnego. Jego przezwyciężenie wymaga pilnego opanowania umiejętności ewolucji intelektualnej. Podstawowe warunki dokonania poprawnej przebudowy homeostatu systemu światowego są następujące: 1. stworzenie możliwości powszechnie dostępnego dalekowzrocznego przewidywania (w tym monitorowania) i wymiernego wartościowania zamierzeń i skutków: polityki, działalności gospodarczej oraz - innych ludzkich działań i zmian w uwarunkowaniach życia ludzi i przyrody: 2. opanowanie metod wysoce elastycznego działania wspomaganego elastyczną (komputerową) automatyzacją (w tym cyborgizacją); 3. opanowanie umiejętności wyprzedzającego nadchodzące zagroże nia eliminowania szkodliwych ich następstw; 4. opanowanie umiejętności tworzenia rezerw intelektualnomaterialnych zasobów życia niezbędnych dla przeciwdziałania za grożeniom, których nie uda się z odpowiednim wyprzedzeniem przewidzieć i zapobiec; 5. zastąpienie aksjologii egoistycznej egoaltruistyczną, czyli obecnie niezbędnym ekohumanizmem; 6. stworzenie systemu edukacyjnego umożliwiającego wychowan kom powszechny współudział w tworzeniu i ekohumanistycznym wykorzystywaniu wiedzy i techniki niezbędnych dla trwałego rozwoju światowej społeczności. Światowa społeczność przygotowuje się obecnie do nowej wielkiej globalnej debaty pt. Światowy Szczyt na rzecz Społeczeństwa Informacyjnego (ONZ, Genewa 2003, Tunis 2005). Wskazane by było, aby Polska wniosła pod obrady tego światowego forum propozycję podjęcia w ramach ONZ międzynarodowego programu budowy informacyjnych podstaw trwałego rozwoju, zgodnie z poprzednio omówionym warunkiem poprawnej radykalnej przebudowy homeostatu światowej społeczności. Zadaniem pierwszym w tej budowie powinno być utworzenie światowego, powszechnie dostępnego systemu prognozowania ostrzegawczego. Wdrożenie tego systemu umożliwi możnym tego świata" uświadomienie współzależności ich życia od życia ich słabszego społecznego otoczenia, a więc również dokonanie kolejnej przebudowy tego homeostatu poprzez dokonanie przemiany aksjologicznej, ekohumanistycznej. Skutkiem poprawnej przebudowy homeostatu światowej społeczności powinno być doprowadzenie do symbiozy zarówno w układzie: światowa społeczność środowisko przyrodnicze, jak i w układzie: biedni - bogaci. Oznacza to zarazem konieczność odrzucenia mitu o eliminującej ludzką pracę cyborgizacji, a więc o jakoby nieuchronnym wielkim strukturalnym" bezrobociu

12 Spełnienia tych podstawowych warunków przezwyciężenia kryzysu globalnego - poprzez budowę informacyjnych i edukacyjnych podstaw trwałego rozwoju światowej społeczności - nie można dokonać bez poprawnej globalizacji, w tym europejskiej integracji. Trzeba przy tym pamiętać, że zarówno globalizacja, jak i europejska integracja - jeśli nie będzie im towarzyszyła odpowiednia przebudowa homeostatu światowej i europejskiej społeczności - może oznaczać dalsze, i to raptowne, kryzysogenne powiększenie bezwładności systemu światowego oraz europejskiej wspólnoty. Jeśli te - zagrażające przekroczeniem aktualnych granic wzrostu, zwiększające bezwładność systemu światowego i Unii Europejskiej - globalizacyjne i integracyjne procesy będą dokonywane bez równolegle dokonywanej odpowiedniej przebudowy homeostatu systemu światowego, wówczas ich nieuchronnym efektem będzie pogłębienie kryzysu globalnego. A wraz z tym będzie się nasilała brutalna walka o dostęp do deficytowych zasobów i fizyczna eliminacja słabszych społeczności - a więc niszczenie potencjału intelektualnego i socjoróżnorodności, a wraz z tym wzrost zagrożenia ludzkości globalną katastrofą. Bez dokonania - wraz z poprawną globalizacja i europejską integracją - ekohumanistycznej i radykalnie zwiększającej dalekowzroczność, elastyczność i rezerwotwórczość przebudowy homeostatu, nie tylko Unii Europejskiej, lecz całej światowej społeczności - kryzysu globalnego się nie przezwycięży. 5. Zakończenie Katastrofą zagrażający kryzys globalny - społeczno-gospodarczoprzyrodniczy - jest głównie (i paradoksalnie) konsekwencją dokonanych zwłaszcza w XX wieku wielkich postępów w rozwoju nauki i techniki. Jest on zarazem skutkiem krótkowzroczności światowej elity, a szczególnie niedorozwoju systemów edukacji i informacyjnego. Rozwojowi nauki i techniki nie towarzyszyło dostosowanie światowej społeczności do efektywnego i dla dobra wspólnego wszystkich ludzi i przyrody wykorzystywania osiągnięć rozwoju nauki i techniki. W wyniku dokonanego, zwłaszcza w XX wieku, wzrostu systemu światowego - gospodarczego i ludnościowego - nastąpiło radykalne powiększenie jego bezwładności, a zarazem i tempa zmian w uwarunkowaniach życia ludzi i przyrody. Wraz z tym nastąpiło przekroczenie granic wzrostu światowej społeczności w ramach dotychczasowej formy stosunków społecznych, zwłaszcza krótkowzrocznej i egoistycznej ekonomiki. W konsekwencji tego światowa społeczność utraciła zdolność sprawnego przekształcania swych form życia w odpowiednie do nowych jego uwarunkowań - szybko ulegających zmianom wraz z rozwojem nauki i techniki. Narastający wraz z tym deficyt zasobów naturalnych i przyrodniczych jest głównie skutkiem niesprawności systemu sterowania procesem życia społeczno-gospodarczo-przyrodniczego, niedostatku dalekowzroczności i elastyczności światowej gospodarki, braku wiedzy o skutkach pracy i polityki. A także wciąż dominującej, moralnie zdegradowanej egoistycznej aksjologii - podstawy kształtowania polityki rozwoju lub przeżycia najsilniejszych części światowej społeczności. Przezwyciężenie tego kryzysu wymaga radykalnego zmniejszenia bezwładności systemu światowego. I to nie poprzez zmniejszenie ilości ludzi zasiedlających Planetę, lecz poprzez opanowanie umiejętności dalekowzrocznego przewidywania i właściwego, podtrzymującego życie, kształtowania zmian w jego uwarunkowaniach. A więc także poprzez stworzenie możliwości wysokiej elastyczności oraz rezerwotwórczości światowej społeczności. Potrzebne jest szczególnie opanowanie umiejętności wyprzedzającego dostosowywania naszych form życia do nadchodzących uwarunkowań. Mądre przekroczenie istniejących granic wzrostu wymaga szczególnie zmiany systemów ekonomicznego i politycznego na oparte na wiedzy o konsekwencjach pracy i polityki. Wraz z tym wymaga partnerskiego współdziałania zamiast obecnej śmiercionośnej rywalizacji. Deficyt zasobów przezwyciężać można w sposób dwojaki, poprzez: pozbawianie ich słabszych, albo współpracę dla zapewnienia dostępu do ich źródeł nowych lub alternatywnych. Z przedstawianych tu przemyśleń wynika, że trwały rozwój niezbędnie wymaga doinformowanej, synergicznej kooperacji zamiast tradycyjnej, darwinistycznej eliminacji słabszych

13 Dla przezwyciężenia kryzysu globalnego niezbędna jest przeto odmienna od dotychczasowej kultura współżycia - przebaczenia, pojednania, zaniechania rozwiązań wojennych, zjednoczenia woli i wysiłku dla opanowania umiejętności mądrego przekraczania granic wzrostu i podtrzymywania trwałego rozwoju. Bez ekohumanizmu w miejsce wszechobecnego egoizmu tego kryzysu przezwyciężyć nie można. Poprawne globalizacja i europejska integracja są również konieczne dla spełnienia postulatu Jana Pawła II, dotyczącego konieczności wzmocnienia czterech filarów pokoju: prawdy, sprawiedliwości, miłości i wolności, a wraz z tym dla wyeliminowania społecznych przyczyn obronnego terroryzmu. Zauważmy, iż te cztery filary stanowią zarazem istotną podstawę trwałego rozwoju. Bez pilnego przystąpienia do budowy informacyjnych podstaw trwałego rozwoju dokonywane powiększenie Unii Europejskiej najprawdopodobniej przyniesie skutki odmienne od spodziewanych. Raptowne powiększenie wraz z tym bezwładności Unii, włączenie w nią krajów o wysokim bezrobociu, zapewne spowoduje jej regres, zamiast wprowadzić na drogę trwałego rozwoju. Integracja europejska, w przypadku dopuszczenia do utrwalenia się patologii Pernicious Globalization, będzie nieuchronnie czynnikiem degradacji społeczności europejskich Peryferii. Wstępując do Unii Europejskiej powinniśmy mieć świadomość zarówno patologicznych zagrożeń jak i rozwojowych szans w wyniku mądrego wraz z tym przekraczania granic wzrostu światowej i europejskiej społeczności.