EPISTEME 25(2002) UNIA EUROPEJSKA Geneza - rozwój - perspektywy. pod redakcją Józefa Marcelego Dołęgi

Transkrypt

1 EPISTEME 25(2002) UNIA EUROPEJSKA Geneza - rozwój - perspektywy pod redakcją Józefa Marcelego Dołęgi Wydawnictwo Wszechnicy Mazurskiej Acta Universitatis Masuriensis Olecko 2002

2 Spis treści Słowo Jana Pawła II Europo, otwórz znów swe drzwi Chrystusowi! Przemówienie Papieża do senatorów i deputowanych zgromadzonych na wspólnym posiedzeniu we włoskim parlamencie - 14 XI 2002 r...9 Wartości chrześcijańskie duchowym fundamentem Europy. Przesłanie papieskie do uczestników Europejskiego Kongresu Naukowego nt. Ku konstytucji europejskiej? - 20 VI 2002 r...17 Losy naszej Ojczyzny, Kościoła i świata są ze sobą związane. Przemówienie do ambasador Rzeczypospolitej Polskiej - 3 XII 2001 r...23 Wprowadzenie Józef Oleksy, Informacja o dotychczasowych pracach Konwentu Europejskiego (Sejm RP 24 VII 2002 r.)...29 Danuta Hubner, Informacja o dotychczasowych pracach Konwentu Europejskiego (Sejm RP 24 VII 2002 r.)...43 U podstaw Unii Europejskiej Henryk Samsonowicz, Polska na mapie kultury europejskiej...55 Paweł Góralczyk, Europejska transformacja i globalizacja a tożsamość narodowa...63 Sławomir Śledziewski, Historia, powstanie i założenia Unii Europejskiej 75 Maciej Rudnicki, System prawny oraz struktura instytucjonalna Unii Europejskiej...83 Stanisław Urbański, Duchowa jedność Europy Jan Bogusz, Młodzież o patriotyzmie, integracji europejskiej i nauczy cielskim autorytecie Wiesław Dyk, Osoba ludzka kierunkiem i drogą rozwoju Unii Europejskiej..129 Włodzimierz Tyburski, Aksjologiczne ukierunkowania polityki ekologicznej 141 Z biegiem czasu Stefan Kozłowski, Wyzwania europejskie w strategii zrównoważonego rozwoju Wiesław Sztumski, Uświatowienie i nowe ekologie Andrzej Papuziński, Polityka ekologiczna (próba definicji)

3 Spis treści Andrzej Papuziński, Aksjologiczne podstawy ochrony środowiska w Unii Europejskiej w świetle rozwoju wspólnotowej polityki ekologicznej Dariusz Sarzała, Ekofilozoficzne aspekty realizacji polityki ekologicznej Maciej Rudnicki, Prawno-finansowe oraz instytucjonalne uwarunkowania polityki regionalnej Unii Europejskiej Stanisław Biały, Stosunek do prawdy miarą zjednoczonej Europy Zbigniew Sareło, Moralność, etyka, prawo - dylematy nie tylko Unii Europejskiej W trosce o przyszłe pokolenia Józef Oleksy, Edukacja i Unia Europejska Marek Haliniak, Polityka środowiskowa Unii Europejskiej. Od 1 Programu Działań na rzecz Środowiska 1973 do Strategii Zrównoważonego Rozwoju Lesław Michnowski, Etyczne i informacyjne przesłanki trwałego rozwoju polskiej, europejskiej i światowej społeczności Eugeniusz Kośmicki, Załamanie się koncepcji technokratycznej modernizacji rolnictwa. Poszukiwanie nowych koncepcji rozwoju rolnictwa w Europie i w Polsce Dominika Molak, Światowy Szczyt ONZ w sprawie zrównoważonego rozwoju w Johannesburgu Sławomir Baczulis, Jak zwalczać ubóstwo nie niszcząc zasobów naturalnych Ziemi? Próba bilansu uczestnictwa Unii Europejskiej w Światowym Szczycie Zrównoważonego Rozwoju w Johannesburgu Zygmunt Filipowicz, Medycyna cywilizacji europejskiej Jolanta Kamieniecka, Organizacje pozarządowe o strategii zrównoważonego rozwoju Unii Europejskiej Jarosław Poteraj, Procesy konsolidacyjne w instytucjach finansowych krajów Unii Europejskiej Zamiast zakończenia Biskupi Polscy wobec integracji europejskiej Noty o autorach Contents Wszechnica Mazurska w Olecku - oferta edukacyjna

4 Lesław Michnowski Członek Komitetu Prognoz Polska w XXI wieku" przy Prezydium PAN EPISTEME 25(2002) Unia Europejska Geneza - rozwój - perspektywy Acta Universitatis Masuriensis Olecko ETYCZNE I INFORMACYJNE PRZESŁANKI TRWAŁEGO ROZWOJU POLSKIEJ, EUROPEJSKIEJ I ŚWIATOWEJ SPOŁECZNOŚCI 1. Wstęp Jesteśmy po zakończonym niedawno Szczycie Ziemi w sprawie Trwałego Rozwoju (Sustainable Development) Rio+10 w Johannesburgu. W dokumentach ONZ trwały rozwój rozumiany jest jako rozwój - nie tylko gospodarczy, lecz także społeczny - zapewniający zarazem ochronę środowiska przyrodniczego 1. Szczyt Rio+10 uznał za konieczne zintensyfikowanie działań na rzecz tej jakościowo nowej postaci 1 Przytaczam uściślenie w Deklaracji z Johannesburga (przyjętej na zakończenie Rio+10) treści pojęcia sustainable development i potwierdzenie woli wdrażanie tej formy ludzkiego współżycia: podejmujemy wspólną odpowiedzialność za postępy we wdrażaniu i umacnianiu współzależnych i wzajemnie wzmacniających się podstaw trwałego rozwoju - rozwoju gospodarczego, rozwoju społecznego oraz ochrony środowiska przyrodniczego (...). (we assume a collective responsibility to advance and strengthen the interdependent and mutually reinforcing pillars of sustainable development - economic development, social development and environmental protection (...). Patrz: The Johannesburg Declaration on Sustainable Development, pt. 5. Moim zdaniem polskie tłumaczenie pojęcia sustainable development, jako rozwój zrównoważony, nie oddaje powyższej treści. Przy pomocy jakich wymiernych wskaźników należy oceniać zmiany w tempie tej formy rozwoju, a także jak odróżniać zrównoważony rozwój od zrównoważonego regresu? Jako bliższe przyjętej w ONZ treści pojęcia sustainable development używam pojęcie trwały rozwój (światowej społeczności,), którego osiągnięcie i podtrzymywanie wymaga zarówno rozwoju społecznego, jak i odpowiedniego (umożliwiającego rozwój społeczny) rozwoju gospodarczego, a także nie tylko ochrony, lecz również właściwego kształtowania środowiska przyrodniczego. 333

5 Lesław Michnowski rozwoju światowej społeczności. Uznano tam więc także za konieczną globalizację z ludzką twarzą" - Inclusive Globalization 2. Nieuchronna, rozwojem nauki i techniki powodowana, era globalizacji kończy okres rozwoju ludzkości opartego na młodzieńczej" zasadzie wzrostu (silniejszych) kosztem (życia ich słabszego) otoczenia" 3. Pozostawienie współcześnie - przy wysoko rozwiniętej nauce i Zwłaszcza po 11 września 2001 r. narasta zrozumienie konieczności zmiany metod globalizacji. Postuluje się konieczność zastąpienia obecnej formy globalizacji patologicznej (Pernicious Globalization), powodującej dalsze narastanie społecznego rozwarstwienia, globalizacja poprawną (lnclusive Globalization), umożliwiającą poszerzanie dostępu do przyspieszanego nią dorobku rozwoju nauki i techniki oraz eliminowanie obszarów nędzy i wykluczenia. Taką zmianę formy globalizacji traktuje się jako sposób eliminowania społecznych podstaw terroryzmu. Patrz m.in.: Michnowski L, Propozycja tekstu do wystąpienia Prezydenta RP na Szczycie Ziemi Rio+W w Johannesburgu, Zielona Brygady", 2002, nr 6, 74/ globaliz.htm ; Alternatywne kierunki globalizacji, Polska 2000 Plus", Biuletyn Komitetu Pro gnoz Polska 2000 Plus" przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk, : W odpowiedzi na terroryzm, Świat do 2015, (Raport CIA), Nauka i Przy szłość", 2001, nr 10. Patrz także: Raport CIA, Global Trends 2015: A Dialogue About the Future With Nongovernment Experts, W dokumentach Rio+10 m.in. stwierdza się: Globalizacja powinna eliminować wykluczanie i wprowadzać sprawiedliwość (społeczną - L.M.) (...), (Globalization should be fully inclusive and equitable). Patrz: Plan of Implementation, p-t Według Teilharda de Chardin istnieje konieczność przejścia człowieka do następnej, po okresie embrionalnym [s. 288], fazy jego rozwoju - do stanu dojrzałości. Proces osiągania tej dojrzałości wiąże on z organicznym zwijaniem się świata i socjalizacją - syntezą elementów silnie zróżnicowanych i uwewnętrznionych [s. 173] - prowadzącymi do formowania z gatunku ludzkiego całości wyposażonej w społeczną świadomość refleksyjną, umożliwiającą superrefleksję jednostek [s. 177], całości zdolnej do samokontroli i samosterowania [s. 181]. Według niego: jedyną radą (...) na (...) ekspansję demograficzną na zamkniętym obszarze (...) jest coraz lepsze uporządkowanie, czyli organizacja [s. 182] światowej społeczności. Dlatego społeczność ludzka (...) musi (...), w imię kosmicznej wielkości i kosmicznej konieczności, stopniowo przezwyciężać w swych zainteresowaniach i poczynaniach wszelkie dotychczasowe ograniczenia (polityczne, ekonomiczne, a nawet psychiczne) [s. 182]. Patrz: Teilhard de Chardin P, Człowiek, I.W. PAX, Warszawa 1984, t. 3. Realizacja powyższych postulatów wymaga m.in. stworzenia możliwości powszechnego dostępu do wiedzy, zwłaszcza o skutkach ludzkich działań.

6 Etyczne i informacyjne przesłanki trwałego rozwoju... technice - tej pierwotnej, krótkowzrocznej, niezmiernie rozrzutnej, ekospołecznie kosztownej metody stymulowania rozwoju, prowadzi do globalnej katastrofy społeczno-gospodarczej lub przyrodniczej. Zamiast, aby nadal wymuszać rozwojową aktywność i dokonywać rozwojowej selekcji poprzez śmierć niedostosowanych (osób, rodzin, przedsiębiorstw, narodów, cywilizacji, innych form życia) do nowych uwarunkowań życia, staje się obecnie zarówno konieczne, jak i możliwe przewidywanie, i wymierne wartościowanie skutków rozwojowych przedsięwzięć, zanim zostaną one wdrożone do praktyki życia społeczno-gospodarczo-przyrodniczego. Obecny i spodziewany rozwój nauki i techniki, zwłaszcza techniki informacyjnej 4, umożliwia dokonywanie wstępnej selekcji politycznych zamierzeń w przestrzeni wirtualnej" - ante factum, a nie jak dotąd w przestrzeni realnej - post factum.. Rozwój ten umożliwia także dość skuteczne przewidywania zagrożeń i wyprzedzające eliminowanie ich przyczyn. Dla zastąpienia dominującego dotąd modelu rozwoju cyklicznego (rozwój - regres - katastrofa - budowa na gruzach" nowej formy życia) rozwojem trwałym, nie zakłócanym cyklicznie powtarzającymi się zapaściami, nie wystarcza jedynie wysoko rozwinięta nauka i technika. Konieczny jest tu jakościowo nowy dominujący system wartościowania rozwojowych zamierzeń i dokonań oraz innych zmian w uwarunkowaniach życia. Podstawą tego nowego wartościowania powinna być - oparta na zasadzie rozwoju razem ze społecznym i przyrodniczym otoczeniem" - etyka ekohumanistyczna. Ekohumanizm, to partnerskie współdziałanie dla dobra wspólnego - wszystkich ludzi (bogatych i biednych, społeczności wysoko rozwi- 4 Na konieczność i możliwość wykorzystywania metod symulacji komputerowej m.in. w prowadzeniu polityki rozwoju zwraca uwagę J. W Forrester w: Counterintuitive behavior of social systems, pdf. Jest to zgodne z postulatem A.P. Sage'a, według którego (1977 r.!) narastanie zjawisk kryzysowych jest skutkiem braku - w kształtowaniu polityki - adekwatnego systemu wartościowania oraz informacyjnych podstaw wyprzedzającej oceny jej skutków. Patrz: Sage A. P., Methodology for large-scale systems, New York,..., 1977, s. 8. A także m.in.: Michnowski L, Informacyjne podstawy rzeczowo racjonalnej polityki w sytuacji zmian, [w:] Racjonalność myślenia, decydowania i działania, (red.) L. Zacher, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskie-go, Warszawa

7 Lesław Michnowski niętych i w rozwoju opóźnionych), ich następców, oraz środowiska przyrodniczego - powszechnie wspomagane nauką i wysoką techniką. W tekście tym uzasadniam tezę, iż dla przezwyciężenia kryzysu globalnego konieczne jest odejście od dotąd dominującego społecznego darwinizmu poprzez wdrożenie do praktyki życia społeczno-gospodarczo-przyrodniczego idei Cywilizacji Życia i Miłości, jako warunku trwałego rozwoju polskiej, europejskiej i światowej społeczności 5. Realizacja tej Wielkiej Idei wymaga zrozumienia współzależności: ekohumanistycznej etyki; zdolności dalekowzrocznego przewidywania i wymiernego warto ściowania zmian w uwarunkowaniach życia; umiejętności wyprzedzającego rozpoznawane tak zagrożenia prze ciwdziałania im w imię dobra wspólnego wszystkich ludzi, ich na stępców oraz środowiska przyrodniczego; umiejętności gromadzenia rezerw zasobów intelektualno-materialnych na wszelki wypadek", gdy nie uda się w porę przewidzieć nadchodzącego zagrożenia. Przezwyciężenie kryzysu globalnego wymaga - jako zadania priorytetowego - budowy informacyjnych podstaw trwałego rozwoju. Jest to zarazem niezbędny warunek stworzenia możliwości wzajemnie życzli- 5 Społeczne nauczanie Jana Pawła II zawiera postulat, koncepcję, i szereg szczegółowych wskazań dla budowy Cywilizacji Życia i Miłości. Istnieje potrzeba rozwinięcia - zwłaszcza w Polsce - tej życiodajnej koncepcji, w ramach kształtowania i realizacji strategii doprowadzania światowej społeczności do stanu trwałego rozwoju. Przestrogi Jana Pawła II wobec zagrażającej ludzkości kultury śmierci oraz społeczno-gospodarcze zalecenia przydatne w programowaniu trwałego rozwoju omawiam m. in. w: Czy regres człowieczeństwa? Ludowe Towarzystwo Naukowo-Kulturalne, Warszawa 1999, Recenzje i inne uwagi do tyczące tej książki - patrz: ; Cywilizacja życia i miłości, w: Ekologia ducha, red. J. L Krakowiak, Centrum Uniwersalizmu przy UW, Polska Federacja Życia, Warszawa ; Cywilizacja życia i miłości, Po wizycie )ana Pawła II w Polsce w 1999 roku, Koncepcję ekohumanistycznej przemiany cywilizacyjnej, prowadzącej w istocie do Cywilizacji Życia i Miłości (poprzednio określanej przeze mnie jako ekorozwojowa przemiana cywilizacyjna") szerzej przedstawiam w: Jak żyć? Ekorozwój albo..., Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1995, kte/ksiazlm.htm. 336

8 Etyczne i informacyjne przesłanki trwałego rozwoju... wego życia, wspomaganego powszechną intelektualną aktywnością twórczą oraz wysoko rozwiniętą nauką i techniką. W opracowaniu tym, w celu uproszczenie przedkładanych uzasadnień dotyczących konieczności i podstawowych uwarunkowań trwałego rozwoju, rozpatruję głównie relację globalną: światowa społeczność - przyroda. Przedkładane wnioski wypracowane zostały metodą analizy systemowej uwarunkowań trwałego rozwoju światowej społeczności z wykorzystaniem modelu konceptualnego systemu: człowiek-technikaprzyroda, o nazwie System Życia Podstawowe pojęcia i przesłanki wnioskowania Poniżej przedstawiam wybrane fragmenty powyższego modelu konceptualnego rzeczywistości, przydatne dla uzasadnienia wniosków zawartych w tym tekście. System życia, układ: system życia - środowisko, jak również środowisko systemu życia, są systemami życia, czyli systemami dynamicznymi, otwartymi (rys. 1), autonomicznymi i o zachowaniu celowym, dążącymi do podtrzymywania życia własnego i środowiska, zdolnymi do obrony życia i współpracy na jego rzecz. 6 Przydatny w budowie Cywilizacji Życia i Miłości model konceptualny rzeczywistości o nazwie System Życia, przedstawiam m.in. w jak żyć? Ekorozwój albo..., wyd. cyt. Z modelu tego wynika m.in. konieczność objęcia troską o życie także społecznych i ekospołecznych jego form, w tym załóg przedsiębiorstw, narodów, cywilizacji, i innych form życia zbiorowego. 337

9

10 Etyczne i informacyjne przesłanki trwałego rozwoju... Proces życia: ciąg zmian zachodzących zgodnie z logiką życia w strukturze układu: system życia - środowisko, przyczyniających się do podtrzymywania życia systemu życia i jego środowiska. Skutki życia: życiu i każdemu działaniu systemu towarzyszą zachodzące równolegle dwa jakościowo odmienne skutki, pozytywny, oraz negatywny - dla systemu i środowiska. Negatywne skutki życia: życiu i każdemu działaniu systemu życia towarzyszy nieuchronnie niszczący życie systemu i środowiska negatywny jego skutek. Bezwzględnie pozytywne skutki życia: życiu, zwłaszcza dojrzałego systemu życia, może towarzyszyć przewaga pozytywnych dla systemu i środowiska skutków jego życia nad skutkami negatywnymi. System życia jest wewnętrznie i zewnętrznie konstruktywny wówczas, gdy jego życiu towarzyszy przewaga pozytywnych nad negatywnymi skutków jego życia, dotyczących zarówno systemu, jak i środowiska. Rozwój - ta część procesu życia, w trakcie której system życia (indywidualnego, społecznego, ekospołecznego) zwiększa swą jakość, w tym trwałość, jak również obniża koszty swego życia oraz podnosi jakość życia stanowiących go podmiotów i - gdy jest dojrzałym - także środowiska. Rozwojowi systemu życia towarzyszy i go warunkuje odpowiedni wzrost ilości elementów systemu i ich różnicowanie, a także doskonalenie podsystemu sterowania procesem jego życia (homeostatu). Wraz z rozwojem, system życia gromadzi rezerwy zasobów życia niezbędne mu na wszelki wypadek". Rozwój trwały (rys. 2) - rozwój nie zakłócany kryzysowi zapaściami procesu życia. 339

11 Lesław Michnowski Rozwój jest skutkiem właściwych zmian dokonywanych spontanicznie lub świadomie w czasoprzestrzennych konfiguracjach elementów układu: system życia - środowisko. Uwarunkowanie rozwoju systemu życia: jego wewnętrzna konstruktywność. Młody, rozwijający się system życia jest wewnętrznie konstruktywny, zaś zewnętrznie destruktywny, wzrasta i osiąga dojrzałość z pomocą i na koszt środowiska. 340

12 Etyczne i informacyjne przesłanki trwałego rozwoju... Dojrzały system życia może być wewnętrznie i zewnętrznie konstruktywny, tzn. może sam się nadal rozwijać, a zarazem swemu środowisku więcej dawać" niż zeń bierze". Kryzys systemu: ta część procesu jego życia, podczas której występuje trwała przewaga, dotyczącej co najmniej systemu, destrukcji nad konstrukcją. System życia w stanie kryzysu degraduje środowisko lub podtrzymuje swe życie, wyczerpując zgromadzone w systemie zasoby jego życia. Kryzys nie przezwyciężony prowadzi do upadku systemu lub układu: system - środowisko (rys. 3). 341

13 Lesław Michnowski Dwa rodzaje dotyczącej systemu destrukcji: fizyczna i moralna. Destrukcja fizyczna: taki rodzaj degradacji systemu, której negatywne skutki można eliminować poprzez prostą odbudowę dotychczasowej formy struktury system. Destrukcja moralna: taki rodzaj degradacji systemu, której negatywne skutki można eliminować tylko poprzez odpowiednią przebudowę struktury systemu. Intelekt: rozum, intuicja, sumienie. Dwa sposoby dokonywania zmian rozwojowych: intuicyjny, metodą prób i błędów" i poprzez śmierć niedostosowa nych do nowych uwarunkowań życia, oraz metodą intelektualną, wspomaganą sztuczną inteligencją", z wyko rzystywaniem wiedzy o kompleksowych skutkach rozwojowych za mierzeń, uzyskiwanej z pomocą symulacji komputerowej tych skutków. Dwie (co najmniej) warstwy struktury systemu: mikrostruktura i makrostruktura. Mikrostruktura systemu życia: struktura jego elementów. Makrostruktura systemu życia: zbiór okresowo niezmiennych relacji wiążących w systemową całość elementy systemu i ograniczających sposób ich zachowania się. Zmiany w mikrostrukturze systemu życia zachodzą praktycznie ustawicznie. (Są to zmiany ilościowo-jakościowe). Zmiany w makrostrukturze systemu życia zachodzą dyskretnie - okresowo. Poprawnie - dla danego etapu procesu życia i stanu mikrostruktury - ukształtowana makrostruktura systemu życia stymuluje rozwój jego mikrostruktury. (Rozwojowe zmiany w mikrostrukturze wymagają zatem co pewien okres czasu odpowiednich rozwojowych zmian w makrostrukturze systemu życia). Struktura systemu życia, czyli jego mikrostruktura i makrostruktura, oraz struktura jego środowiska są współzależne. Zmiany w strukturze środowiska, czyli w zewnętrznych uwarunkowaniach życia systemu, wymagają odpowiednich dostosowawczych zmian w strukturze systemu. Gdy w wyniku ilościowo-jakościowego rozwoju mikrostruktury system na tyle zwiększy swą bezwładność, iż może stać się zbyt mało elastycznym, wówczas konieczna się staje przebudowa jego makrostruktury, w tym udoskonalenie podsystemu sterowania procesem jego życia - tak aby utrzymać jego zdolność dostosowywania się do zmian w uwarunkowaniach życia. 342

14 Etyczne i informacyjne przesłanki trwałego rozwoju... Zarówno zmiany w strukturze środowiska (w tym w tempie zachodzących w nim zmian), jak i w mikrostrukturze systemu (czyli w wewnętrznych uwarunkowaniach jego życia), wymagają odpowiednich dostosowawczych zmian w jego makrostrukturze. Gdy makrostruktura systemu życia ulega moralnej degradacji - na skutek zmian w wewnętrznych lub zewnętrznych uwarunkowaniach życia systemu, wówczas staje się ona czynnikiem powstrzymywania rozwoju, a następnie kryzysu systemu. Przekształcenie makrostruktury systemu obarczone jest zwłoką czasową: od momentu wystąpienia spowolniania tempa rozwoju systemu w ramach dotychczasowej formy jego makrostruktury, po rozpoznanie nowej, stymulującej dalszy rozwój jej formy (adekwatnej do nowych wewnętrznych i zewnętrznych uwarunkowań życia systemu), ewentualne stworzenie jakościowo nowych elementów systemu (form mikrostruktury), niezbędnych dla podtrzymania rozwoju, aż po ukształtowanie nowej - adekwatnej do nowych uwarunkowań życia systemu - formy makrostruktury zdolnej do podtrzymywania rozwoju systemu życia przy nowych jego uwarunkowaniach. Przy pewnym, odpowiednio dużym tempie zmian w uwarunkowaniach życia systemu, głównym czynnikiem destrukcji - utrudniającej rozwój lub prowadzącej do upadku - staje się destrukcja moralna. Przy pewnym poziomie rozwoju i wynikającej z niego bezwładności systemu, oraz odpowiednio dużym tempie zmian w środowisku, podtrzymywanie rozwoju systemu życia wymaga podejmowania działań wyprzedzających zmiany zachodzące w uwarunkowaniach jego życia. Ta antycypatywnośc systemu jest tu niezbędna dla eliminowania negatywnych skutków moralnej degradacji form życia systemu. Ukształtowanie nowego dominującego systemu wartości - podstawy sterowania procesem życia na nowym jego etapie - może dokonać się skokowo (zgodnie z teorią katastrof), jednak pod warunkiem wcześniejszego istnienia w systemie ośrodka krystalizacji" takiej nowej etyki. 3. Kryzys globalny - istota, przyczyny, przejawy W świetle omawianej systemowej analizy uwarunkowań trwałego rozwoju światowej społeczności - przeprowadzonej z zastosowaniem konceptualnego modelu System Życia - społeczność ta znajduje się 343

15 Lesław Michnowski prawdopodobnie od około początku XX wieku w stanie kryzysu. Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku - wraz z jawnym już przekroczeniem zdolności przyrody do samoodtwarzania się w postać zgodną z potrzebami życia człowieka - kryzys ten przekształcił się w kryzys globalny: społeczno-gospodarczo-przyrodniczy. Aby ten kryzys przezwyciężyć, trzeba uznać fakt jego wystąpienia oraz poznać jego istotę. Dla określenia istoty kryzysu globalnego posłużmy się modelem systemu: człowiek- technika - środowisko (SCTŚ - rys. 1), jako systemu życia. W systemowym uproszczeniu światową społeczność można przedstawić jako taki system życia, który jest systemem: człowiek - technika (SCT). System ten (jako system otwarty) pozyskuje zasoby życia ze swego środowiska (S) (towarzyszą temu zazwyczaj destrukcyjne dla środowiska oddziaływania lewostronne"), a następnie - wraz z wykorzystywaniem tych zasobów do podtrzymywania swego życia - rozwojowo je przekształca w nowe formy życia, zarówno swego, jak i środowiska. Środowisko kształtuje on za pomocą zewnętrznych - ( prawostronnych"), ku środowisku skierowanych oddziaływań bezwzględnie negatywnych albo bezwzględnie pozytywnych (patrz rys. 1). Rozpatrzmy dwa radykalnie odmienne rozwojowe stany SCT. SCT w stanie I jest wewnętrznie konstruktywny, zaś zewnętrznie destruktywny. Stan I odznacza się niskim poziomem rozwoju techniki. W skład sterującego rozwojem SCT podsystemu człowiek" (C) wchodzą ci ludzie - ze stanowiącej SCT społeczności - którzy pełnią w tym systemie podmiotową rolę w procesie podtrzymywania życia i rozwoju SCT. Natomiast ludzie wchodzący w skład podsystemu technika" (T), spełniają przedmiotowe funkcje w procesie podtrzymywania życia i rozwoju SCT. Pomiędzy ludźmi spełniającymi podmiotową funkcję sterowania procesem życia SCT (ulokowanymi tu w podsystemie człowiek", a tymi pozostałymi (z podsystemu technika") występuje luka pod względem ich potencjału intelektualnego oraz zgromadzonych doświadczeń, dotyczących sterowania procesem życia i rozwoju SCT. Wysoki potencjał intelektualny oraz wiedzy, jest atrybutem tej części społeczności SCT, która ze względów historycznych ulokowana jest w podsystemie człowiek" SCT. Przy czym ludzie znajdujący się w podsystemie technika" również obdarzeni są - podobnie jak ci z podsystemu człowieka" - potencjalną zdolnością podtrzymującej rozwój intelektualnej kreatywności. 344

16 Etyczne i informacyjne przesłanki trwałego rozwoju... Opis ten uzupełnijmy o stan środowiska SCT. Środowisko to - również swoisty system życia - będąc w stanie rozwoju, jest tu zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie konstruktywne. Oznacza to, iż środowisko to, w omawianym stanie I, wytwarza rozwojowe nadwyżki, co powoduje, iż SCT nie jest w stanie go bezwzględnie degradować swymi zewnętrznie destruktywnymi oddziaływaniami. Skutkiem sprawnej naturalnej homeostazy środowiska, zewnętrzne uwarunkowania życia SCT nie ulegają istotnym zmianom. A samo środowisko ulega jedynie bardzo powolnym rozwojowym przemianom. Oznacza to, iż SCT pozyskuje ze środowiska zasoby jego życia o postaci i dostępności nie ulegającej w zasadzie zmianie. Zarazem niski poziom rozwoju nauki i techniki czyni w tym stanie metodę prób i błędów" oraz sprawdzonych wzorców" - a więc i selekcji post factum - jedynie możliwą formą rozwoju. Gdy nowa, tak intuicyjnie ukształtowana forma życia, okaże się nie zgodna z nowymi, głównie wewnętrznymi uwarunkowaniami życia (powstającymi wraz z rozwojem SCT), wówczas jest ona eliminowana z życia SCT. Dominującym tu systemem wartości - stanowiącym podstawę sterowania procesem życia systemu SCT - jest system egoistyczny. W stanie I preferuje się zatem w rozwoju te podmioty życia SCT, które odznaczają się większą od innych sprawnością pozyskiwania zasobów z otoczenia, w tym wykorzystywania w tym celu podmiotów słabszych. Zewnętrzna konstruktywność środowiska przyrodniczego, jak i wewnętrzna konstruktywność SCT, przy niskim poziomie rozwoju techniki, czynią poprawnym taki sposób rozwojowego postępowania SCT. Stan I, to taki wstępny etap rozwoju, gdy jeszcze młody SCT i stanowiące go podmioty osiągają dojrzałość na koszt - lecz bez szkody dla - ich środowiska (jak dziecko na koszt rodziców), a zarazem w sposób nieco" uciążliwy dla słabszej części społeczności SCT. W ramach tego młodzieńczego" sposobu rozwoju nie uwzględnia się - w działaniach na rzecz rozwoju SCT - korzyści i kosztów środowiskowych, uznając je za dobra wolne". Zarazem niski poziom rozwoju techniki sprawia, iż natężenie zewnętrznej destruktywności SCT jest tu nieznaczne. Niski poziom rozwoju techniki sprawia także, iż system ten rozwija się względnie wolno, m.in. na skutek utrudnionego dostępu do pożywienia, mieszkań oraz opieki zdrowotnej, a wraz z tym znacznej śmiertelności stanowiących go osób. Jednak skutkiem takiego powolnego rozwoju SCT jest wzmacnianie potencjału intelektualnego stanowiących 345

17 Lesław Michnowski system osób oraz gromadzenie wiedzy i elementów nowej techniki, czyli dokonywanie rozwojowych zmian w mikrostrukturze SCT. (Mikrostruktura SCT: nauka, technika, wiedza, ludzkie kwalifikacje, wielkość populacji, itp.). Znikome tempo zmian w stanie środowiska umożliwia korygowanie działań rozwojowych metodą post factum", tzn. po praktycznym stwierdzeniu braku skuteczności dotychczasowej polityki rozwojowej. Przy pewnym nagromadzeniu się elementarnych rozwojowych zmian w mikrostrukturze SCT - wraz z tzw. rewolucją przemysłową, a następnie naukowo-techniczną - lecz bez dokonania właściwych adaptacyjnych zmian w makrostrukturze, w tym w systemie wartości decydującym o sposobie funkcjonowania SCT, system ten przechodzi do stanu II, radykalnie odmiennego od powyżej opisanego stanu I. (Makrostruktura SCT: system ekonomiczny, polityczny, wartości, stosunki podziału, infrastruktura organizacyjno-wy twórcza, itp.). Stan II odznacza się wysokim poziomem rozwoju (w tym zastosowań) techniki. Skutkiem tego jest radykalny wzrost zapotrzebowania na zasoby życia pozyskiwane ze środowiska, a także znaczne zwiększenie natężenia zewnętrznej destruktywności SCT. Zewnętrzna destruktywność SCT przewyższa tu zewnętrzną konstruktywność środowiska (Ś). Oba te czynniki ( lewostronny" i prawostronny" - rys. 1)) powodują zarazem radykalny wzrost tempa zmian w środowisku, czyli w zewnętrznych uwarunkowaniach życia SCT. Wzrost zewnętrznej destruktywności SCT jest spowodowany nie dokonaniem przez system właściwego przekształcenia dotychczasowej formy jego makrostruktury, wypracowanej dla (i adekwatnej do) niskiego poziomu posiadanej przez SCT techniki. Dotyczy to zwłaszcza pozostawienia jako dominującego egoistycznego systemu wartości. Ta moralnie już zdegradowana makrostruktura - bazująca nadal na egoistycznym, śmiercionośnym systemie wartości - powoduje, iż SCT nadal nie uwzględnia w rachunku ekonomicznym (pomimo, że stało się to już obecnie konieczne) społecznych i przyrodniczych kosztów i korzyści środowiskowych. A także - że posługuje się on nadal wysoce kosztowną, teraz kryzysogenną metodą eliminowania post factum" form życia nie zgodnych z nowymi uwarunkowaniami życia układu: SCT - środowisko. Zarazem tak egoistycznie stymulowany rozwój techniki nie doprowadził do stworzenia naukowo-technicznych 346

18 Etyczne i informacyjne przesłanki trwałego rozwoju... (mikrostrukturalnych) możliwości odstąpienia od darwinistycznej metody dokonywania post factum" rozwojowej selekcji nowych form życia, a więc i dalekowzrocznego kierowania się w sterowaniu rozwojem SCT kompleksowym rachunkiem korzyści i kosztów gospodarowania. Rozwój techniki w ramach takiej przestarzałej makrostruktury, w tym egoistycznego systemu wartości, spowodował wzrost natężenia wewnętrznej destruktywności SCT, a w wyniku tego powstrzymanie rozwoju i kryzys SCT. Towarzyszący rozwojowi techniki - dokonywanemu przy tym nieadekwatnym już systemie wartości i słabościom podsystemu sterowania - także wzrost natężenia zewnętrznej destruktywności SCT doprowadził następnie także środowisko do bezwzględnej jego degradacji. Wzrost natężenia zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej destruktywności SCT, doprowadził następnie do kryzysu globalnego, czyli kryzysu zarówno SCT, jak i środowiska (S). Kryzys ten jest zatem skutkiem pozostawienia (związanej z makrostrukturą SCT) tej, już przestarzałej, formy życia, w ramach której nadal przedmiotowo traktuje się ludzi ulokowanych dotąd w podsystemie "technika" SCT, zaś środowisko przyrodnicze traktuje się jako układ bierny - swoisty magazyn" zasobów naturalnych i przyrodniczych. Dla uproszczenia rozważań pomińmy tu, towarzyszące w stanie II wraz z dalszym postępem w rozwoju techniki, kolejne - odznaczające się intensyfikowaniem wewnętrznej destruktywności - patologiczne relacje w układzie człowiek C" - człowiek T" - środowisko przyrodnicze (Ś) ( Lebensraum", welfare state", państwo opiekuńcze", terroryzm", i in.). Podstawową, groźną dla SCT, konsekwencją pozostawienia przestarzałej makrostruktury - poprawnej dla stanu I, lecz już moralnie zdegradowanej, nieadekwatnej do nowej postaci jego mikrostruktury - jest wzrost tempa zmian w środowisku, połączony z bezwzględną jego degradacją. Konsekwencją drugą, związaną ze wspomnianym już pozostawieniem nadmiaru ludzi w podsystemie technika" SCT, jest ograniczony tym aktywny potencjał intelektualny, co zasadniczo utrudnia eliminowanie negatywnych następstw moralnej degradacji form życia, w tym zapewnianie dostępu do alternatywnych zasobów w miarę wyczerpywania ich źródeł aktualnie dostępnych. To powoduje dwa istotne dla SCT skutki. Po pierwsze zmiany środowiskowe, którym nie towarzyszą odpowiadające im zmiany w formach życia SCT - umożliwiające oszczędne zużywanie zasobów dotąd 347

19 Lesław Michnowski dostępnych oraz korzystanie z zasobów alternatywnych - powodują narastanie względnego deficytu zasobów życia SCT. W ślad za tym pojawia się wzajemnie wyniszczająca walka o dostęp do tych zasobów pomiędzy konkurującymi o nie podmiotami życia SCT. Drugim skutkiem jest obronna aktywność środowiska - swoistego systemu życia. Jeśli środowisko (Ś) SCT nie jest układem biernym, jedynie magazynem zasobów", lecz jest także, jak i SCT, systemem życia, to należy się spodziewać, iż będzie się ono zachowywało obronnie wobec takiej bezwzględnej ze strony SCT degradacji. Ta obronna postawa może m.in. przejawiać się przyspieszaniem wzrostu liczebności rodziny ludzkiej. Wszak człowiek, jego intelekt, zdolności twórcze, są tu głównym naturalnym, potencjalnym czynnikiem przywracania SCTS rozwojowej równowagi. Innym przejawem obronnej aktywności środowiska może być jego przyspieszona zmienność, poszukiwanie nowej formy życia, zdolnej przeciwstawić się takiej patologicznej ludzkiej aktywności twórczej". Podstawowa różnica pomiędzy stanem I i stanem II SCT polega więc na różnicy w kondycji środowiska oraz tempie zmian, zwłaszcza w zewnętrznych uwarunkowaniach życia SCT. W stanie I środowisko było w stanie rozwoju, czyli było wewnętrznie i zewnętrznie konstruktywne. W stanie II środowisko to stało się, co najmniej wewnętrznie, destruktywne. Zarazem stan II, w przeciwieństwie do stanu I, odznacza się jakościowo nowym stanem uwarunkowań życia SCT: sytuacją zmian niezmiernie szybko zachodzących w uwarunkowaniach życia ludzi i środowiska przyrodniczego (sytuacją zmian) 7. Sytuacja zmian ukształtowała się wówczas, gdy moralnej degradacji uległ, dotąd rozwojowy, sposób eliminowania post factum" błędnych, nieadekwatnych do nowych uwarunkowań form życia SCT. W konsekwencji tego moralna degradacja stała się w stanie II głównym zagrożeniem dla życia SCT - podstawowym czynnikiem kryzysogennym. Sytuacja zmian jest skutkiem dokonanego postępu w rozwoju techniki, w następstwie rewolucji przemysłowej i naukowo-technicznej, oraz 7 Uwarunkowania życia: stan społeczno-techniczno-przyrodniczego środowiska człowieka (lub danej społeczności), w tym dostępność zasobów naturalnych, kondycja środowiska przyrodniczego (m.in. stopień zgodności z potrzebami ludzkiego życia), poziom rozwarstwienia społecznego, poziom rozwoju i dostępność wiedzy i techniki, itp. 348

20 Etyczne i informacyjne przesłanki trwałego rozwoju... w poziomie edukacji, jak również wzrostu liczebności rodziny ludzkiej. Pozostawiona, pomimo powstania sytuacji zmian, przestarzała - ze stanu I - makrostruktura powoduje w stanie II, że SCT: kieruje się nadal w polityce rozwoju przestarzałym, egoistycznym systemem wartości, czyli że nie podporządkowuje swych działań dobru wspólnemu całej społeczności SCT i środowiska, w sposób tu nieuzasadniony utrzymuje w podsystemie technika" nadmierną ilość przedmiotowo traktowanych ludzi, krótkowzrocznie prowadzi politykę rozwoju, nie uwzględnia przy szłych i kompleksowych dla układu: SCT-środowisko jej następstw, jako metodę rozwojowej selekcji stosuje niezmiernie kosztowny dar winizm społeczny (w tym wojnę, także tajną), czyli głównie poprzez śmierć eliminuje formy życia słabsze (w tym konkurentów do defi cytowych zasobów życia), lub inaczej do nowych uwarunkowań niedostosowane. Konsekwencją rozwoju mikrostruktury SCT, jednak bez dostosowania makrostruktury SCT do tych wewnętrznych rozwojowych zmian oraz wielkiej zmienności przyrodniczego środowiska, musi być kryzys globalny. Kryzys oznacza dominację destrukcji nad konstrukcją, dotyczącą zarówno SCT, jak i środowiska. Kryzys globalny jest skutkiem nadmiernej bezwładności SCT w stosunku do przestarzałego podsystemu sterowania jego rozwojem. Kryzys ten jest skutkiem osiągnięcia przez SCT dojrzałości fizycznej, jednakże bez dojrzałości etycznej. Główną przyczyną kryzysu jest więc niedostosowanie makrostruktury SCT (w tym podsystemu sterowania rozwojem SCT i dominującego systemu wartości) do życia w sytuacji zmian. Kryzys globalny przejawia się: malejącą dostępnością SCT do środowiskowych zasobów życia, wyczerpywaniem wewnętrznych zasobów życia, wyniszczającą walką o dostęp do deficytowych zasobów życia, eliminowaniem przez najsilniejszych w pierwszej kolejności nieco słabszych konkurentów do źródeł deficytowych zasobów, budową orwellowskiego" społeczeństwa informacyjnego bazujące go na monopolu - przez najsilniejszych - wiedzy i wysokich technik, krótkowzrocznością polityki SCT, brakiem możliwości prowadzenia dalekowzrocznej i dla dobra wspólnego polityki rozwoju światowej społeczności. 349

21 Lesław Michnowski Przezwyciężanie tak określonego kryzysu wymaga zatem dostosowania SCT - zwłaszcza jego makrostruktury, w tym dominującego systemu wartości - do życia w warunkach wysoko rozwiniętej nauki i techniki, czyli do życia w sytuacji zmian. Rozpoznanie istoty kryzysu globalnego i jego przyczyn powinno radykalnie pomóc w ukształtowaniu zdolności trwałego rozwoju światowej społeczności. 4. Współczesne uwarunkowania trwałego rozwoju Przydatne, w kształtowaniu zdolności trwałego rozwoju, może być zastosowanie metody działań dwuetapowych. Etap pierwszy, to opracowanie dalekosiężnej, niejako praktopijnej" wizji, czyli przyszłościowego stanu idealnego" organizacji życia społeczno-gospodarczego, którego osiągnięcie umożliwi realizację celu podstawowego, jakim jest trwały (według rys. 2) rozwój światowej społeczności. Etap drugi, to określenie i przystąpienie do realizacji pierwszych kroków", które są niezbędne, aby uruchomić lawinę działań" dla osiągnięcia powyższego celu podstawowego. Podstawą trwałego rozwoju, a więc i zdolności podtrzymywania rozwoju, powinna być wiedza o aktualnym stanie jakości życia światowej społeczności, a więc: czy jest ona aktualnie w stanie kryzysu, czy też w stanie rozwoju? A także, jakie jest aktualne tempo jej rozwoju albo regresu? Aby na takie pytania można było względnie ściśle odpowiadać trzeba posiadać mierniki rozwoju 8. Jako zestaw mierników rozwoju proponuję przyjąć zachodzące równolegle zmiany w: 8 Według Agendy 21 (przyjętej podczas Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro, a której aktualność również potwierdzono w Deklaracji z Johannesburga (p-t 8): Państwa i międzynarodowe organizacje rządowe i pozarządowe powinny podjąć prace nad zdefiniowaniem wskaźników trwałego (...) rozwoju i ich rozpowszechnieniem,- patrz p-t W przyjętym w Johannesburgu Planie Działań (Plan of Implementation) zaleca się: Należy promować dalsze prace nad wskaźnikami (trwałego rozwoju - LM) (Promote further work on indicators), p-t 119. sexties. 350

22 Etyczne i informacyjne przesłanki trwałego rozwoju... średniej długości życia twórczego tu i teraz" osób wchodzących w skład rodziny ludzkiej, (byłby to wskaźnik zmian w jakości życia), okresie czasu, który dzieli światową społeczność od momentu roz poczęcia się jej kolejnego potencjalnego kryzysu lub upadku (rys. 3), natężeniu zewnętrznej destruktywności, albo zewnętrznej konstruktywności światowej społeczności, czyli we wpływie aktywności ludzkiej na zmiany kondycji środowiska przyrodniczego. Jako okres życia twórczego proponuję uznać ten okres życia człowieka, w którym jest on zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie konstruktywny, czyli gdy podnosi swą jakość życia i zarazem środowisku swym życiem więcej daje", niż zeń bierze". Stosując (początkowo jedynie konceptualnie) powyższy zestaw mierników będzie można oceniać jakość procesu życia światowej (lub lokalnych) społeczności oraz zmiany w tempie jej rozwoju (albo regresu). A więc także oceniać nasze postępy na drodze do trwałego rozwoju. Dla podtrzymywania rozwoju światowej (lub lokalnej) społeczności, szczególnie ważna jest zdolność rozpoznawania momentu, w którym następuje zmniejszenie jego tempa (rys. 2). Zmniejszenie tempa rozwoju świadczy o wyczerpywaniu się zdolności stymulowania rozwoju danej społeczności przez aktualną formę jej makrostruktury. Oznacza to pojawienie się momentu, w którym należy rozpocząć przebudowę tej makrostruktury w formę nową, zgodną z aktualną, ilościowo-jakościowo rozwiniętą mikrostrukturą, oraz nowym i przewidywanym stanem środowiska. Tej przebudowy nie wolno rozpoczynać, gdy dana społeczność utraci już w pełni zdolność rozwoju, czyli w p-cie Bs. Przebudowa taka wymaga bowiem zazwyczaj znacznego czasu dla jej przeprowadzenia. Ponadto po rozpoznaniu nowej formy makrostruktury, adekwatnej do nowych uwarunkowań życia, potrzebny może być czas na pokierowanie rozwojem mikrostruktury w sposób niezbędny dla uformowania tej nowej jej formy. Spełnienie powyższych podstawowych informacyjnych wymogów trwałego rozwoju już ukazuje ogrom w tym zakresie potrzeb, zaspokojenie których jest konieczne dla przezwyciężenia kryzysu globalnego. Przy tym samo stwierdzenie faktu zmniejszania tempa rozwoju, dla jego podtrzymania, nie będzie wystarczające. Trzeba bowiem ponadto potrafić określić nową formę makrostruktury, zgodną z nadchodzącymi uwarunkowaniami życia. A więc trzeba także posiadać zdolność przewidywania'zmian w tych uwarunkowaniach. Stąd konieczność dla 351

23 Lesław Michnowski opanowania zdolności trwałego rozwoju pilnego, priorytetowego podjęcia budowy informacyjnych jego podstaw. Dla lepszego uzasadnienia powyższego wniosku, a także dla określenia kierunków dalszych - niezbędnych dla trwałego rozwoju - zmian w organizacji światowej społeczności ponownie posłużmy się konceptualnym modelem System Życia, w tym modelem SCTŚ - rys. 1. Na wstępie uznajmy, iż środowisko przyrodnicze zostało - w wyniku rozwoju techniki - trwale zdestabilizowane (czyli podlega szybko zachodzącym w nim i nieodwracalnym zmianom), i że nie ma możliwości przywrócenia mu poprzedniej postaci i stabilnego stanu. Uznajmy zatem, iż w wyniku dalszego, a nieuchronnego, rozwoju nauki i techniki środowisko przyrodnicze będzie już permanentnie ulegało dalszym a nieodwracalnym zmianom. I to bez względu na to czy będzie ono nadal bezwzględnie degradowane, czy także wówczas, gdy - wraz z opanowaniem zdolności trwałego rozwoju - poprawa jakości będzie dotyczyła również i środowiska przyrodniczego. Uznajmy następnie, iż na skutek dotychczasowego rozwoju społeczno-gospodarczego i wzrostu liczebności rodziny ludzkiej, powstały tak wielkie i zarazem bezwładne struktury organizacyjne, iż - przy obecnym tempie zmian w uwarunkowaniach życia - SCT utracił zdolność dostosowywania się post factum do tych zmian. Jak zatem powinna zostać ukształtowania światowa społeczność, oraz jej gospodarka, aby była ona zdolna nie tylko ten globalny kryzys przezwyciężyć, ale aby przywróconemu wraz tym rozwojowi nadać trwały charakter? Z faktu uznania trwałej i nadmiernie szybkiej (dla stosowania metody post factum) zmienności środowiska, oraz dużej bezwładności współczesnych organizacji, wynika wniosek o konieczności nie tylko przewidywania zmian w środowisku (czyli w zewnętrznych uwarunkowaniach życia ludzi), lecz ponadto wykorzystywania tych przewidywań do wyprzedzającej przebudowy tych organizacji w sposób zgodny z nowymi nadchodzącymi dopiero uwarunkowaniami ich życia. Zauważmy przy tym, iż taka przebudowa powinna być dokonywana metodą symulacji komputerowej proponowanych nowych organizacyjnotechnicznych rozwiązań. Jednak dla życia w sytuacji zmian, zastosowanie tylko takich - jedynie biernych, adaptacyjnych, lewostronnych" (rys. 1) - metod prognostyczno-symulacyjnych nie byłoby wystarczające. Jak ukazuje to 352

24 Etyczne i informacyjne przesłanki trwałego rozwoju... model SCTŚ, przy takim wyprzedzającym przekształcaniu naszych form życia 9 w zgodne z przyszłymi ich uwarunkowaniami, należy mieć na względzie nie tylko lewą", lecz także prawą", stronę SCT. Dla określenia poprawnego sposobu prawostronnych" oddziaływań SCT, zauważmy, iż w ujęciu tradycyjnym - i zgodnie ze wyżej omówionym stanem II - środowisko traktuje się jako układ bierny i magazyn surowców". Jest to zgodne z fałszywą, moim zdaniem, filozoficzną interpretacją II zasady termodynamiki, a także koncepcją odwracalności procesów życia. Podejście to prowadzi do tezy o skończonej ilości niezbędnych dla życia człowieka zasobów, a więc także do konieczności radykalnego zmniejszenia natężenia aktywności gospodarczej i ilości ludzi na Ziemi. Podejście to zakłada możliwość przywrócenia środowisku przyrodniczemu poprzedniego zdrowego" stanu, poprzez radykalne ograniczenie ludzkiej aktywności twórczej, i w ten sposób przywrócenie środowisku poprawnego stanu Formy życia (człowieka lub danej społeczności): technika, ekonomika, aksjologia, polityka, inne elementy społeczno-techniczno-gospodarczej infrastruktury. 10 Czy poprzez zmniejszenie lewostronnego" obciążenia środowiska można przywrócić życie tych unicestwionych gatunków, których ślady nawet pozostały w bankach genów? Według J.W. Forrestera - w istocie zwolennika koncepcji zerowego wzrostu" (steady state) - przyczyn kryzysu globalnego należy szukać w zbyt dobrej opiece zdrowotnej, nadmiernej produkcji żywności oraz nadmiernym uprzemysłowieniu. (Rising pressures are necessary to hasten the day when population is stabilized. Pressures can be increased by reducing food production, reducing health services, and reducing industrialization. Such reductions seem to have only slight effect on ąuality of life in the long run. The principal effect will be in sąueezing down and stopping the runaway growth.) Patrz: Jay Forrester, World Dynamics (Wright-Allen Press, Cambridge, MA, 1971) pp ) Por.: Counterintuitive behavior of social systems, wyd.cyt., a także: W. R. Fey, A. C. W. Lam, The Bridge To Humanity's Future: A System Dynamics Perspective on the Environmental Crisis and its Resolution - www. Ecocosm Dynamics, org, Fey.pdf. Według Hansa Petera Martina i Haralda Schumanna programuje się przyszłość światowej społeczności na zasadzie proc. oraz kultury tittytainment" dla słabszych części rodziny ludzkiej. 20 procent światowej społeczności ma pracować i mieć jedzenie", zaś jej 80 procent ma być utrzymywane w ryzach nowoczesną socjotechniką chleba i igrzysk" i być jedzeniem". Patrz Pułapka globalizacji. Atak na demokrację i dobrobyt. Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 1999, s

25 Lesław Michnowski Tymczasem w świetle modelu System Życia dochodzimy do radykalnie odmiennych wniosków. Dla ich uzasadnienia przydatna będzie poniższa prawostronna" refleksja dotycząca więzów życia w układzie: człowiek - przyroda (patrz model SCTŚ). Dla trwałego rozwoju światowej społeczności nie wystarczy więc tylko bierna, nawet skutecznie wyprzedzająca nadchodzące zmiany w uwarunkowaniach życia, lewostronna" działalność adaptacyjna, jako sposób eliminowania negatywnych następstw moralnej degradacji form życia. Przy eliminowaniu tych negatywnych następstw trzeba brać dodatkowo pod uwagę następującą zależność. Zmiany w uwarunkowaniach życia (oddziaływania lewostronne" rys. 1) są w znacznej mierze skutkiem naszych oddziaływań prawostronnych" - na środowisko. Jeśli zatem potrafimy poznawać zależność pomiędzy naszymi ( prawostronnymi") oddziaływaniami na środowisko, a sposobem oddziaływania na nas ze strony środowiska (a wiec z lewej strony" SCT), wówczas dokonując zmian w formach naszego życia będziemy kierowali się nie tylko bezpośrednio nadchodzącymi nowymi uwarunkowaniami życia ( po lewej stronie"), lecz także oceną przyszłego wpływu na lewą stronę" naszych aktualnie nowo tworzonych prawostronnych" oddziaływań na środowisko. Powyższy problem wiązania prawej" i lewej" strony ma w świetle modelu System Życia jeszcze pewien dodatkowy aspekt. Jeśli środowisko przyrodnicze jest systemem życia, czyli układem aktywnym, zdolnym do homeostazy, a więc zdolnym nie tylko do obrony swego życia, lecz także do wspomagającego życie w swym otoczeniu pozytywnego odpowiadania" na pozytywne, podtrzymujące życia środowiska, oddziaływania nań człowieka - to pojawia się szansa naturalnego wspomagania przez przyrodnicze środowisko ludzkich działań na rzecz trwałego rozwoju globalnego ekosystemu (czyli układu: światowa społeczność - środowisko przyrodnicze). Stąd też wynika konieczność zmiany systemu wartości na egoalruistyczny - ekohumanistyczny. Zbieżną z koncepcją steady state" i zero growth" propozycję zmniejszenia zaludnienia Ziemi do 0.5 mld. osób przedkłada się w: Earth policies to reduce human population to 500 millions, patrz: Earth Community Organization, Newsletter, Newsletter Volume 3, Issue 2, October 2002, 354

26 Etyczne i informacyjne przesłanki trwałego rozwoju... Przedkładana hipoteza wymaga zatem wnikliwego jej testowania w ramach nauk szczegółowych. Jej weryfikacja oznaczałaby możliwość zyskania przez człowieka na czasie niezbędnym dla dokonania ekohumanistycznej przemiany cywilizacyjnej - niezbędnej dla trwałego rozwoju i prowadzącej do ukształtowania Cywilizacji Życia i Miłości 11. Przy niskim poziomie rozwoju światowej społeczności (w tym techniki), ta naturalna homeostatyczna aktywność środowiska przyrodniczego przejawiała się głównie w przywracaniu środowisku postaci zgodnej z potrzebami życia człowieka. Jeśli w wyniku zmiany naszego stosunku do środowiska (i to nie tylko przyrodniczego), z wykorzystaniem przy tym prognostycznych metod symulacji komputerowej wielkich systemów ekospołecznych, uda nam się nie tylko zaniechać bezwzględnej degradacji środowiska, lecz ponadto doprowadzić je ponownie do stanu rozwoju, wówczas należy się spodziewać, iż środowisko to będzie w sposób nam życzliwy modyfikowało swe lewostronne" ku człowiekowi kierowane oddziaływania. Takie symbiotyczne ułożenie stosunków w układach: człowiek - człowiek i człowiek - przyroda, można nazwać ekorozwojowym rezonansem". Trudność realizacji ekorozwojowego rezonansu", czyli na zasadzie symbiozy ułożenia naszych ziemskich stosunków życia, wynika m.in. z następującej trudności. Aby żyć w sytuacji zmian, konieczne jest - jak już o tym mówiliśmy - nie tylko wyprzedzające lewostronne" zmiany 11 W niezmiernie groźnym, drugim scenariuszu ostrzegawczej prognozy Przekraczanie granic (Beyomd the Limits), stwierdza się, iż możni tego świata" zdają sobie sprawę z zagrożeń kryzysem globalnym, lecz uważają, iż jest już za późno aby przeprowadzić przemianę cywilizacyjną niezbędną dla jego poprawnego przezwyciężenia. Scenariusz drugi oznacza więc uznanie konieczności radykalnych zmian, jednak przy przekonaniu, że sytuacja jest już tak krytyczna, iż brakuje czasu dla ich przeprowadzenia. A zatem przezwyciężanie globalnego kryzysu byłoby wyznaczane przez negatywne cechy ludzi. (Another model says that the limits are real and close, and that there is not enough time, and that people can not be moderate, or responsible or compassionate. That model is self-fulfilling. If the world chooses to believe it, the world will get to be right, and the result will also be Collapse). Patrz: D.H. Meadows, D.L. Meadows, J. Randers, Beyond the Limits, Global Collapse or a Sustainable Future, Earthscan, London 1993, s. 236: polskie wydanie: D.H. Meadows, D.L. Meadows, J. Randers, Przekraczanie granic - Globalne załamanie czy bezpieczna przyszłość?, Centrum Uniwersalizmu przy Uniwersytecie Warszawskim, Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim, Warszawa 1995, s