I - Z A B I E R Z Ó W

Transkrypt

1

2 I - Z A B I E R Z Ó W a)- rys historyczny miejscowości Zabierzów jest miejscowością położoną na wzniesieniu zbudowanym z osadów morza jurajskiego, które 140 milionów lat temu pokrywało te ziemie. Gdy morze cofnęło się, nagromadzone na dnie osady wapienne poddane zostały niszczącym działaniom atmosferycznym. Natura okazała się niezwykle hojna tworząc malownicze krajobrazy pełne ostańców, jaskiń i dolin. Na terenie tym utworzono Jurajski Park Krajobrazowy stanowiący atrakcję turystyczną ze względu na swoje walory przyrodnicze i krajobrazowe. Północne wzgórze, na którym rozciąga się Zabierzów opada ku rzece Rudawie. Od południa zbocze pokryte jest lasem położonym na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Dolinę Rudawy stanowią rozległe łąki zmieniające swe kolory w zależności od kwitnących kwiatów oraz obszary zachowanych jeszcze torfowisk. Te kompleksy torfowiskowo-łąkowe są systematycznie osuszane i zaorywane a występujące tu fragmenty szuwarów trzcinowych oraz młaki, turzyce i rdesty należą już do rzadkości 1. Prastara osada pochodziła z IX-XI w. i była prawdopodobnie położona wzdłuż nieistniejącego już strumyka. O jej istnieniu świadczą znaleziska ceramiczne należące do tej osady 2. Pierwsze wzmianki o Zabierzowie pochodzą z 1254 r. 3 Wtedy wieś usytuowana była na terenie dzisiejszych Pogorzan i liczyła zaledwie kilka chat otoczonych gęstym lasem 4. Już w tym czasie stanowiła własność Norbertanek ze Zwierzyńca, które uposażył w pocz. XII w. fundator Jaksa z Miechowa herbu Gryf. Prócz Zabierzowa obdarował Norbertanki Przegorzałami, Bielanami, Bibicami, Olszanicą i Wołowicami 5. Najsłynniejszy historyk polski Jan Długosz w dziele dotyczącym uposażenia biskupstwa krakowskiego wymienił Zabierzów jako dziedzictwo Norbertanek, które należało do klasztoru aż do czasów I wojny światowej. 6 W I poł. XV w. klęski głodu, pomoru, pożarów nawiedzających Kraków i okolice sprawiły, że cały drewniany Zabierzów spłonął. Do dzisiejszego dnia ta część miejscowości zwana jest Pogorzany. Nowe osady powstawały już przy naturalnym trakcie komunikacyjnym Kraków-Śląsk, który w związku z rozwojem handlu zyskał na znaczeniu. Z czasem szlak ten przerodził się w główną arterię handlową funkcjonującą aż do XVIII w 7. W 1581 r. wieś liczyła 5 łanów kmiecych, 3 zagrody z rolą, karczmę, rzemieślnika i czynszownika. W spisie ludności diecezji krakowskiej z 1787r. liczba mieszkańców Zabierzowa wynosiła 432 8, a w 1789 r. wzrosła do W dobrach klasztornych włościanie pracując na dochód klasztoru odrabiali pańszczyznę. Powinności i ciężary pańszczyźniane były coraz cięższe i doprowadziły do konfliktu z Norbertankami. W 1820 r. odnotowano w protokole Senatu Rzeczpospolitej Krakowskiej, że Norbertanki uskarżają się na: włościan z Olszanicy, którzy nie stawiają się na zawołanie, w czasie 1

3 pogody na pańskie przestali wychodzić i pociągnęli za sobą także inne wsie jak Zabierzów i Wołowice, które zaczęły również odmawiać inwentaryjnych powinności 10. Ostatecznie konflikt ten ustał z chwilą oczynszowania wsi w 1830 r., co nastąpiło najwcześniej w okręgu krakowskim. Pod koniec XIX w. wieś liczyła już 108 domów i 969 mieszkańców 11. Przy głównej wyboistej drodze biegnącej przez Zabierzów postawiono 3 figury: z posążkiem Chrystusa Frasobliwego, z rzeźbą Jana Nepomucena oraz w kształcie murowanego słupa z wnękami na figurki i obrazy. Z tego okresu pochodzi również drewniana kapliczka w kształcie słupa zdobionego płaskorzeźbami 12. Prawdopodobnie jeszcze przed I wojną na krańcach wsi wybudowano 2 bliźniacze kapliczki przydrożne mające chronić mieszkańców przed panującą w okolicy epidemią cholery 13. W tym czasie chaty stały dość gęsto skupione, frontem na południe, położone na wzniesieniach nad strumykami i dlatego nie tworzyły regularności. Z tyłu chaty stały drewniane stodoły. Podwórze i sady grodzono płotem z wikliny. Nad rzeką Rudawą znajdował się młyn noszący miejscową nazwę na Błoni 14. W środku wsi stała kuźnia a nieopodal karczma, w której skupiało się całe życie towarzyskie mieszkańców. Chaty budowano drewniane, kryto strzechą, ale można było też spotkać typ chałupy bronowickiej z malowanym zrębem i bogatym detalem ciesielskim. Jeszcze w 1977 r. zachował się taki jeden dom w Zabierzowie z rzadko występującą na tym obszarze konstrukcją przysłupową 15. Jedyną i największą atrakcją Zabierzowa, o której pisał w tym czasie znany polski krajoznawca M. Orłowicz była Skała Kmity. Przyjeżdżają tu licznie z Krakowa na majówki, festyny, zabawy. Jest tu także niewielka grota. Do Skały Kmity przywiązana jest legenda o rzuceniu się z niej w1515 r. Stanisława Kmity z powodu nieszczęśliwej miłości do Bonerówny, do czego odnosi się umieszczona w skale tablica z wierszem 16. Na szczycie tej skały mieszkańcy postawili krzyż w 1910 r. upamiętniając 500 rocznicę bitwy pod Grunwaldem 17. Obecnie Skała Kmity stanowi rezerwat krajobrazowy o pow. ok. 20 ha, chroniący częściowo przyrodę na tym obszarze. Dojazd do Skały Kmity oraz dolinek podkrakowskich ułatwiało wybudowanie w Zabierzowie linii kolejowej w 1847 r. Była to trasa łącząca Kraków z Mysłowicami. Budynek dworca kolejowego postawiono w latach Na stacji kolejowej bywał kilkakrotnie cesarz austriacki Franciszek Józef I odwiedzając księcia Radziwiłła w Balicach. Stamtąd udawał się powozem na dworzec, gdzie czekał na niego pociąg. Na pocz. XX w. wybudowano tory dla kolejki wąskotorowej przewożącej kamień z kamieniołomu do wapiennika, gdzie był kruszony i wykorzystywany w różny sposób. Tory kolejki prowadziły od kamieniołomu przez ulicę Śląską, na specjalnym nasypie wzdłuż ulicy Dębowej i dzisiejszej Sportowej 19. Lata I wojny były okresem szczególnie ciężkim dla mieszkańców Galicji, w tym i Zabierzowa. Stałe rekwizycje koni, produktów rolnych, przemarsze i kwatery wojsk oraz wcielanie do armii austriackiej odbiło się negatywnie na warunkach bytowych ludności. 2

4 Lata międzywojenne nie były łatwe ekonomicznie i gospodarczo, ale już wówczas działały we wsi: cegielnia L. Maszczyńskiego, fabryka kafli F. Dudy, fabryka drutu i gwoździ drucianych H. Kamslera, zakłady wapienne J. Elsnera 20. Znaną i cenioną postacią był lekarz H. Bierzyński, który prawdopodobnie podjął się budowy szpitala, nieukończonego ze względu na wybuch wojny. W 1930 r. wieś liczyła 1535 mieszkańców i posiadała urząd pocztowy, telefoniczny, posterunek policji 21. Rozwijał się handel i rzemiosło, do czego przyczyniło się udzielenie zwierzchności gminnej koncesji na odbywanie targu, który zlokalizowany był przy dawnej ulicy Targowej. Ustawa z 1933 r. wprowadziła jednolity system organizacji samorządu terytorialnego, którego podstawą były tzw. gminy zbiorowe 22. Od 1935 r. Zabierzów był siedzibą gminy zbiorowej do 1955r. obejmujący swym zasięgiem 20 wsi 23. Działalność organów samorządowych i gospodarka gminna koncentrowała się głównie wokół spraw budowy i utrzymania dróg, szkół, usprawniania gospodarki rolnej. II wojna światowa wpisała bolesne karty w życie mieszkańców miejscowości. 1 września 1939 r. Zabierzów podobnie jak tysiące polskich wsi i miast, zaskoczony został wybuchem działań wojennych. Po zakończeniu kampanii wrześniowej i zajęciu Polski, część ziem włączyli Niemcy do Rzeszy a z pozostałych utworzyli Generalne Gubernatorstwo z siedzibą władz w Krakowie. Powiat krakowski wraz z Zabierzowem znalazł się w granicach GG. W Zabierzowie Niemcy utworzyli posterunek policji Gestapo, mieszczący się w budynku obecnego przedszkola. Piwnicę przysposobili na karcer, gdzie przetrzymywali i torturowali przesłuchiwanych. Na czele Gestapo w 1943 r. stał Otto Zeiss, który pełnił wcześniej służbę na posterunku w Krzeszowicach. Będąc komendantem w Zabierzowie, Zeiss zasłynął szczególnym okrucieństwem i bezwzględnością. Brał udział w pacyfikacji Radwanowic, gdzie Gestapo wymordowało 30 mieszkańców wsi oraz uczestniczył w pacyfikacji Liszek. Tam własnoręcznie zabił kilku Polaków 24. Ruch oporu jeszcze w jesieni 1943 r. postanowił zlikwidować Otto Zeissa. W tym celu zorganizowano zaproszenie Zeissa na przyjęcie weselne do jednej z miejscowości koło Krakowa. Zlikwidowanie komendanta nie powiodło się. Podczas walki, która wywiązała się pomiędzy partyzantami a Niemcami Zeiss został ranny i po tej akcji zniknął z terenu Zabierzowa 25. W 1941 roku, najwcześniej w rejonie Krakowa, bracia Mieczysław ( Błyskawica ) i Marian ( Rzeżucha ) Poganowie założyli we wsi pierwszy oddział dywersyjny ZWZ AK Błyskawica. W 1942 r. drużyny AK z Radwanowic, Brzezinki, Kobylan, Szklar, Żar i Paczółtowic utworzyły kompanię, którą dowodził m. in. por. Piotr Olek ( Gołąb ) z Kobylan. Po jego śmierci w 1943 r. dowództwo terenowej placówki objął Kościelny ( Lis )z Zabierzowa. Nasilenie działań w krakowskim przypadło na lato i jesień 1943 r. Wzrosła wtedy ilość akcji rozbrojeniowych i dywersyjnych w rejonie Zabierzowa i Rudawy 26. Następstwem tego były masowe aresztowania. Za przynależność do AK i walkę podziemną 3 lipca 1943r. Gestapo aresztowało rodzinę Poganów oraz innych mieszkańców, 3

5 których wywieziono do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Po wojnie w miejscu tragicznych wydarzeń postawiono obelisk upamiętniający walkę i męczeństwo tych, którzy zginęli za ojczyznę. Na cmentarzu znajdują się mogiły poległych m. in. Mieczysława Pogana, zaś sztandar oddziału AK umieszczono w kościele nad wejściem do zakrystii. Po wojnie Zabierzów zaczął się dynamicznie rozwijać i uprzemysławiać. W 1946/1947 r. w czynie społecznym wykonano elektryfikację wsi. Intensywnie wzrastało budownictwo mieszkaniowe, co trzeci dom wybudowano w tym czasie. W 1964 r. było już 700 budynków 27. Powstawały bloki Spółdzielni Mieszkaniowej i Fabryki Maszyn. Mieszkańcy pracowali w miejscowych zakładach produkcyjnych: Zabierzowskiej Fabryce Maszyn, która powstała na miejscu prywatnego zakładu produkującego gwoździe, w Krakowskich Zakładach Materiałów Izolacyjnych, w Wojewódzkim Zakładzie Unasienniania Zwierząt oraz w Gminnej Spółdzielni. W 1959 r. oddano do użytku Stadion Sportowy najpiękniejszy stadion województwa, na którym trenowali piłkarze z klubu sportowego Kmita. Tradycje sportowe w Zabierzowie mają długoletnią historię, ponieważ już przed wojną w 1936 r. klub sportowy został zarejestrowany i zgłoszony do rozgrywek mistrzowskich drużyn piłkarskich w Krakowskim Okręgu Związku Piłki Nożnej. Wtedy był to klub jednosekcyjny 28. W latach 50-tych powstawały inne sekcje L.K.S. Kmita m.in. łucznicza, której założycielem był instruktor sportu strzeleckiego W. Baranowski, mieszkaniec Zabierzowa. Działały instytucje użyteczności publicznej: ośrodek zdrowia, kino, szkoła, przedszkole, biblioteka, poczta, lecznica dla zwierząt oraz organizacje społeczne: Ochotnicza Straż Pożarna, Koło Gospodyń Wiejskich, Kółka Rolnicze, organizacje młodzieżowe. W latach Zabierzów był siedzibą Gromadzkiej Rady Narodowej w skład, której wchodziły wsie: Zabierzów, Brzezie, Kleszczów, Kochanów o łącznej liczbie ludności tys. Pod względem zaludnienia Zabierzów stanowił największą gromadę w powiecie krakowskim. Obszar gromady wynosił ha. Wieś posiadała znaczny majątek: własną rzeźnię, targowicę, ok. 17 ha gruntów w tym 1,5 ha lasu młodnika i liczyła 3,5 tys. mieszkańców głównie pochodzenia robotniczo-chłopskiego 29. W latach 70-tych w centrum wsi powstał budynek Urzędu Gminy a w 90-tych wybudowano Dom Kultury (obecnie SCKiPGZ) oraz Bank Spółdzielczy. Po reformie administracyjnej w 1973 r. w Zabierzowie powołano Naczelnika Gminy. Od 1990 r. po transformacji ustrojowej, zgodnie z ustawą o samorządzie terytorialnym, Gmina Zabierzów liczy 23 sołectwa, obejmując swym zasięgiem 20 tys. mieszkańców na obszarze 100 km 2 powierzchni. Obecnie w gminie największą rolę odgrywa biznes i przedsiębiorczość - masowo powstają prywatne firmy. W 1995 r. liczba podmiotów gospodarczych wynosiła Działa tu kilka dużych firm: Gellwe, Aspel, Cedrus, Draken, Rafapol. Inwestycją XXI w. jest obiekt gimnazjalny, Ośrodek Sportowo-Rekreacyjny z halą sportową i krytym basenem oraz Centrum Biznesu. Obecna wójt H. Kurtyka czyni starania, aby w przyszłości wieś otrzymała prawa miejskie. 4

6 b)- Edukacja i Czytelnictwo Początki szkolnictwa w Zabierzowie sięgają roku W tym czasie rząd w Galicji nie troszczył się o rozwój oświaty. Szkolnictwo ludowe było zupełnie zaniedbane i stało na bardzo niskim poziomie. W nauczaniu główny nacisk kładziono na ćwiczenie pamięci a w wychowaniu stosowano bardzo surowe kary cielesne i ostrą dyscyplinę. Nie było wtedy odpowiednich podręczników. Dzieci uczyły się czytania z przypadkowych tekstów. Z braku papieru nauka była bardzo pobieżna 31. Kronika GBP w Zabierzowie podaje, że pierwszy lokal na szkołę w 1820 r. wynajęty był w domu nr 61 od Reginy Walasowej w Zabierzowie, składający się z jednej izby, która zarazem była mieszkaniem nauczyciela. Pierwszym nauczycielem był Antoni Szalowski, a uczniów było Dzieci uczyły się jedynie w miesiącach jesiennozimowych, ponieważ w pozostałych pracowały wspólnie z rodzicami w polu. Według Kroniki szkolnej w 1823 r. nauka religii obejmowała: pacierz, pierwsze zasady katechizmu, a z języka polskiego: sylabizowanie, czytanie, pisanie 33. W 1873 r. w Galicji wydano ustawę krajową o zakładaniu publicznych szkół ludowych i o obowiązku posyłania do nich dzieci od 6 do 14 r. życia. Ustawa ta wprowadzająca przymus pobierania nauki nie była przestrzegana. Frekwencja uczniów była bardzo niska. Do szkoły w Galicji uczęszczało zaledwie 2% dzieci. Zgodnie z ustawą wszystkie szkoły miały ulec reorganizacji na szkoły etatowe z nauczycielami o pełnych kwalifikacjach 34. Takim nauczycielem w Zabierzowie był Andrzej Myszal, który uczył w szkole aż 48 lat. W 1892 r. założył Ochotniczą Straż Pożarną, która działa do dziś 35. Budynek pierwszej szkoły drewnianej istniał już w 1857 r., a obok niej stał w 1883 r. murowany z 2 klasami 36. W niepodległej Polsce dekretem z 1919 r. o powszechnym obowiązku szkolnym władze zobowiązały wszystkie gminy do zakładania szkół w miejscowościach liczących, co najmniej 40 dzieci w wieku szkolnym. Szybko wzrastał odsetek dzieci objętych obowiązkowym nauczaniem podstawowym 37. W 1930 r. była już w Zabierzowie szkoła 7 - klasowa, koedukacyjna, licząca 331 uczniów z obsadą 7 nauczycieli etatowych, gdzie nauka odbywała się w 5 salach lekcyjnych 38. Niewątpliwie szkoła w tym czasie odgrywała główną rolę nie tylko w pogłębianiu wiedzy, ale i w kształtowaniu świadomości uczniów i mieszkańców wioski. W czasie wojny, za okupacji niemieckiej w szkolnictwie nastąpiły radykalne zmiany. Na mocy zarządzenia niemieckiego w powiecie krakowskim przeprowadzono likwidację dotychczasowych podręczników polskich, pomocy naukowych do religii, lekcji języka polskiego, historii, geografii. Wprowadzono do administracji szkolnej język niemiecki. Poważnie ograniczono programy, które zakładały tylko naukę czytania, pisania i rachowania 39. Dzieci uczyły się 5

7 w różnych miejscach w domach prywatnych na ul. Krakowskiej, Kolejowej oraz innych. Po wojnie nauka odbywała się w dwóch budynkach: klasy I VI mieściły się w wynajmowanym domu obecnego przedszkola, natomiast klasa VII znajdowała się w szkole przedwojennej. W 1948 r. Ministerstwo Oświaty przyjęło filozofię marksistowsko-leninowską jako najważniejsze kryterium programów szkolnych. Zaleciło czerpać materiał z osiągnięć nauki radzieckiej, rozwijać miłość do Polski Ludowej oraz uwzględniać treści związane z aktualnie najważniejszym frontem walki o socjalizm 40. Jeszcze w 1959 r. do starej szkoły uczęszczało 400 dzieci uczących się w 11 oddziałach, ponieważ obecna nowa Szkoła Podstawowa została ukończona w 1962 r. i była wówczas chlubą naszego terenu i koroną zdobyczy XX lecia PRL 41. Uroczyste otwarcie nowego budynku szkolnego odbyło się 9 XII 1962 r 42. Od 1966 zaczęto realizować naukę w kl. VIII a w 1973 r. zorganizowano w szkole ognisko przedszkolne. W tym samym roku szkoła otrzymała status Gminnej Szkoły Zbiorczej. Reforma oświaty z 1999 r. wprowadziła obowiązkowe gimnazja, w związku, z czym już w 2002 oddano nowy obiekt gimnazjalny, do którego dowożeni są uczniowie z okolicznych wsi. Wraz z rozwojem szkolnictwa wzrastała kultura czytelnicza Zabierzowa. Pierwsze wzmianki o czytelni znajdują się w kronice szkolnej, z 1883 r. czytelnia została założona w szkole, młodzież szkolna była zobowiązana czytać na głos wypożyczone książki w domu, a dwa razy w tygodniu czytano w szkole, dla chętnych słuchaczy ze wsi 43.W okresie międzywojennym istniała Biblioteka Legionu Młodych, której książki pochodziły z darów. Przez 10 kolejnych lat biblioteka nie funkcjonowała, ponieważ w czasie okupacji wstrzymano jej działalność, a po wojnie w ogóle nie istniała. Dopiero 19 I 1949 r. została uroczyście otworzona przez starostę powiatu krakowskiego na pożytek społeczeństwa miejscowego. Powstała z Funduszy Państwowych Ministerstwa Oświaty. Początkowo mieściła się w lokalu Gminnej Rady Narodowej i otrzymała 887 książek. Działała bardzo prężnie organizując spotkania z literatami, konkursy, pogadanki, wystawy, zakładała punkty biblioteczne w okolicznych wsiach gminy. Za całokształt działalności biblioteka była wielokrotnie nagradzana. Ciągle jednak borykała się z problemami lokalowymi i w 1958 r. została przeniesiona do piwnicy Szkoły Podstawowej. Mówiło się wtedy, że czytelnictwo zeszło do podziemia. Od 1963 r. przez 30 kolejnych lat działała w drewnianym baraku pozostawionym po przedszkolu. Długoletnim kierownikiem GBP, w latach była Alfreda Lipiarska, a od 1991 r. jest Elżbieta Mazur. Obecnie biblioteka posiada filie w Balicach, Bolechowicach i Rudawie, obejmując swym zasięgiem całą gminę. Księgozbiór liczy ponad 42 tys. woluminów. Od 1994 r. biblioteka ma już stałą siedzibę w Samorządowym Centrum Kultury i Promocji Gminy Zabierzów 44. 6

8 c)- Zgromadzenie Sióstr Służebniczek NMP Założycielem Zgromadzenia Sióstr Służebniczek na gruncie polskim, w 1850 r. był Edmund Bojanowski. Pierwszy w Galicji nowicjat Zgromadzenia został założony w Łańcucie a następnie przeniesiony w 1863 r. do Starejwsi pod Brzozowem. Odtąd Służebniczki w Galicji stały się Zgromadzeniem autonomicznym na prawie diecezjalnym, podlegającym kolejnym biskupom przemyskim. Dom nowicjatu w Starejwsi stał się domem macierzystym, gdzie rezydowała generalna przełożona. Źródłem utrzymania Sióstr była praca głównie w ochronkach, które w tym czasie stanowiły często jedyną placówkę oświatową. Do 1872 r. ochronki nie były objęte ustawodawstwem państwowym, dopiero od tego roku przeszły pod nadzór władz szkolnych w Galicji. Ochronki prowadzone przez Siostry Służebniczki wyeliminowały kary cielesne z wychowania oraz doceniły rolę zabaw, ponieważ były wierne zaleceniom Bojanowskiego, propagującego stwarzanie radosnej atmosfery w ochronce i sprawianie dzieciom przyjemności. Jak na owe czasy były to bardzo nowoczesne metody wychowawcze. Jako pierwsze Siostry wprowadziły w ochronkach sypanie kwiatów przez dzieci w czasie procesji, uczyły wierszy i piosenek, szyły stroje, robiły pomoce dla dzieci, urządzały okolicznościowe inscenizacje zapraszając władze lokalne i miejscowe duchowieństwo. Przed I wojną ochronka miała wielozadaniowy charakter: pełniła funkcję żłobka, przedszkola, sierocińca a także punktu dokształcania młodzieży i dorosłych. Innym terenem działalności wychowawczej Zgromadzenia szczególnie po I wojnie światowej, było prowadzenie zakładów dla sierot oraz praca oświatowa w szkołach. Posługi samarytańskie pełniły Siostry w szpitalach wojskowych, w domach dla nieuleczalnie chorych, w kuchniach dla biednych. Dochodziła do tego katechizacja i kierowanie stowarzyszeniami katolickimi. Począwszy od 1918 r. zakładano nowe placówki Zgromadzenia w całej Polsce. Były to przeważnie domy rozsiane po wsiach 35. W Zabierzowie Siostry Służebniczki Starowiejskie zostały osadzone 14 lipca 1891 r. przez Norbertanki ze Zwierzyńca. W tym samym roku ufundowały ochronkę, która została poświęcona przez bp Albina Dunajewskiego. Przy ochronce wybudowano kaplicę, ułatwiającą wiernym udział w nabożeństwach liturgicznych, ponieważ kościół parafialny znajdował się w Modlnicy. Kaplica stała na placu gminnym obok ogrodu dworskiego. W 1902 r. na nabożeństwa majowe i październikowe przychodziło ok osób dziennie, natomiast na niedzielne nieszpory ok Od 1908 roku przy kaplicy znajdował się stały punkt duszpasterski 36. Rok później postanowiono wybudować przy kaplicy kościół zamiast powiększać istniejącą już kaplicę. W 1912 r. dokonano poświęcenia kamienia węgielnego i od tego czasu Zabierzów stał się samodzielną parafią pod wezwaniem św. Franciszka z Asyżu. Po wykonaniu budowy kościoła (w latach ) kaplica została przeznaczona do rozbiórki. Kościół zaprojektowany w stylu neogotyckim przez 7

9 Józefa Kryłowskiego, rozbudowano w latach W ołtarzu umieszczono alabastrową figurę Matki Bożej Królowej Polski oraz relikwie św. Andrzeja Boboli. Do zespołu kościelnego należała również plebania wybudowana w 1908 r. według projektu Jana Sasa Zubrzyckiego oraz murowana stajnia pochodząca z tego samego roku 37. W 2002 r. przed kościołem wybudowano dzwonnicę, której dzwony po raz pierwszy zadzwoniły w chwili przybycia papieża Jana Pawła II na lotnisko w Balicach z okazji ostatniej pielgrzymi do ojczyzny. Siostry Służebniczki od początku swojej działalności w Zabierzowie opiekowały się kościołem, prowadziły kursy kroju i szycia, gotowania, sprawowały opiekę pielęgniarską nad chorymi. Na podstawie zachowanej statystyki z 1902 r. dotyczącej udzielania pomocy chorym w okolicy ochronki wiemy, że Siostry odwiedziły i pielęgnowały ok chorych, cierpiących i konających 38.W okresie międzywojennym udzielały pomocy Katolickiemu Stowarzyszeniu Młodzieży Żeńskiej. W czasie II wojny prowadziły kuchnię Rady Głównej Opiekuńczej dożywiając 120 osób łącznie z dziećmi w ochronce. Od 1891 r. SS Służebniczki nieprzerwanie prowadziły ochronkę, która bardzo dobrze funkcjonowała. W 1931 r. do ochronki uczęszczało 77 dzieci 39. Po wojnie przemiany ustrojowe spowodowały, że władze komunistyczne nie przewidywały miejsca w życiu publicznym dla zakonów i organizacji katolickich. Stosunki na gruncie państwo kościół do 1947 r. charakteryzowały się pozornym spokojem. Zgromadzenia zakonne w miarę spokojnie prowadziły swoją działalność statutową. Angażowały się w pracy opiekuńczowychowawczej, oświatowej, co było dla władz korzystne, gdyż same nie były w stanie sprostać działaniom na tym polu. Walka z kościołem trwała jednak przez cały okres władzy komunistycznej 40. Po wojnie ochronka w Zabierzowie nadal była czynna, mając status prawny przedszkola Caritas, podobnie jak inne placówki tego typu. Formularz sprawozdawczo-statystyczny dla przedszkoli na rok szkolny 1945/1946 podaje, że w ochronce przebywało wtedy 65 dzieci. Był to 1 oddział stanowiący grupę mieszaną, prowadzony przez kierowniczkę s. Helenę Kozubal. Ochronka czynna w godzinach od 9 do 14, mieściła się w jednej izbie w domu własnym SS. Służebniczek pod numerem 124. Posiadała własną kuchnię izbę gospodarczą oraz plac do zabaw. Początkowo źródłem utrzymania były dobrowolne ofiary i wolne datki rodziców, później ustalone kwoty. W 1946/47 r. w powiecie krakowskim działało 26 przedszkoli. Formularz na ten rok szkolny podaje, że w ochronce im. św. Józefa liczba dzieci wzrosła do 72. Kierowniczka s. Kornelia Trembińska rozpoczęła wtedy starania u władz o nadanie placówce orzeczenia organizacyjnego, co zostało tymczasowo oddalone ze względów formalnych 41. W 1956 r. do ochronki uczęszczało 17 dzieci na pobyt 9-godzinny i 8 dzieci na 5 godzin dziennie. Personel stanowiły 3 osoby: kierowniczka s. Maria Piwowarczyk, wychowawczyni s. Maria Kobos i kucharka s. Julia Serafin. Oddział Wojewódzki Zrzeszenia Katolików Caritas w Krakowie, któremu podlegała 8

10 ochronka, normował płace personelu oraz ilość etatów. W 1958 r. przyznał placówce na nowy rok szkolny o jeden etat więcej niż dotychczas 42. Protokół z przeprowadzonej kontroli dokonanej przez przewodniczącego Komisji K. O. w dn. 27 IX 1962 r. stwierdzał, że Lokal przedszkola składa się z 3 sal: sali zajęć, jadalni i kuchni. Personel wychowawczy to kierowniczka i wychowawczyni, które zajmują się wychowaniem 25 dzieci. Są to dzieci matek pracujących. Dzieci są zobowiązane do odpłatności w zależności od zarobków rodziców. Odpłatność wynosi od 53 do 79 zł. Dzieci są dożywiane 3 razy dziennie. Poza tym pracuje kucharka i woźna. Przedszkole zaopatruje się w pomoce naukowe. Lokal jest bardzo czysto utrzymany. Wyżywienie schludnie i czysto podawane. Mają podwórko i piaskownicę. Kierowniczka żadnych żądań nie wysuwa, gdyż twierdzi, że przedszkole zostanie zwinięte a dzieci będą przekazane do przedszkola państwowego 43. Przedszkole Caritas zostało zlikwidowane przez władze PRL 26 VI 1963 w związku z prowadzoną w tym czasie laicyzacją szkół i przedszkoli a wyposażenie przewieziono do przedszkola państwowego 44. Program laicyzacji zakładał m.in. likwidację szkół prowadzonych przez zakony, organizowanie w miejsce przedszkoli Caritas przedszkoli świeckich, usuwanie emblematów religijnych z instytucji państwowych, prowadzenie przez instytucje oświatowe i naukowe propagandy na rzecz laickiego wychowania 45. Po rozwiązaniu przedszkola Siostry pozostały wciąż w swoim domu, który w okresie międzywojennym został oddany przez SS. Norbertanki na własność Zgromadzenia Służebniczek. W parafii Siostry nadal prowadziły pracę katechetyczną 46. Po wojnie uczyły religii w szkole, bowiem do 1956 r. religia formalnie była obowiązkowym przedmiotem. Dopiero po przełomie październikowym w 1956 r. została uznana za przedmiot nadobowiązkowy. Ostateczne usunięcie religii nastąpiło dopiero w czasach Gomułki, który zaostrzył konflikt z kościołem. Przez ponad 30 lat katechizacja odbywała się wyłącznie na gruncie kościelnym 47. W czasie lekcji religii dla przedszkolaków jak podają Siostry, zdarzały się sytuacje podobne do tej opisanej po nawiedzeniu parafii przez kopię obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej a odnotowanej w Księdze Dobrodziejów i Kronice Parafialnej w Zabierzowie w dniu 19 IX 1968: Dziecko funkcjonariusza MO pracującego w Krakowie na katechezie dla przedszkolaków, rzuciwszy się kiedyś na szyję siostrze katechetce wyszeptało z ogromną radością Tatuś mówił, że na komendzie w Krakowie mówili, że najpiękniej nawiedzenie wypadło w Zabierzowie 48. W III RP religia na powrót wróciła do szkół, Siostry znów prowadzą katechezę w szkole. Od początku przybycia do chwili obecnej pracowało w Zabierzowie ok. 130 Sióstr Służebniczek Starowiejskich, które swoją działalnością przyczyniły się do rozwoju życia religijnego oraz opieki i wychowania dzieci z Zabierzowa i okolicy. 9

11 Wykaz pracowników przedszkola Caritas w Zabierzowie w latach s. Kozubal Helena kierowniczka (1945/46) s. Trembińska Kornelia kierowniczka (1946/47) s. Dzierwa Karolina kierowniczka (1947/48) s. Zięba Stanisława kierowniczka ( ) s. Piwowarczyk Maria kierowniczka ( ) s. Tomaszek Anna kucharka (1951) p. Grela Stanisława pomoc techniczna ( ) p. Jagiełło Zofia pomoc techniczna (1952) s. Kobos Maria - wychowawczyni ( ) p. Szylder Rozalia pomoc techniczna (1953) s. Serafin Julia kucharka (1955) p. Lipka Aniela pomoc techniczna (1956) p. Blicharz Janina woźna (1958) s. Dobosz Maria kucharka ( ) p. dr Sapyta Maria lekarz (1959) s. Kołodziejczyk Agnieszka wychowawczyni ( ) s. Surowiak Maria kierowniczka ( ) 10

12 II -Przedszkola w strukturze władz oświatowych Wychowanie przedszkolne w Polsce ma długoletnią tradycję. Już w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości ówczesne władze oświatowe dążyły do upowszechnienia wychowania przedszkolnego, osiągając w tym zakresie znaczne rezultaty. Placówki opiekuńczo-wychowawcze dla dzieci w wieku przedszkolnym, które podlegały ministerstwu nazwano przedszkolami, w odróżnieniu od ochronek spełniających funkcje opiekuńcze 49. Powszechnie nazwa przedszkola przyjęła się dopiero w ostatnich latach przed II wojną. Brak podstaw prawnych oraz fakt, że państwo nie uczestniczyło w ich finansowaniu, spowodowało decentralizację w zakresie organizowania i zarządzania nimi. Sieć przedszkoli rozwijała się w oparciu o samorządy terytorialne, organizacje społeczne, zakony, stowarzyszenia religijne i osoby prywatne. Sprawa przedszkoli uregulowana została dopiero w 1932 r. ustawą o ustroju szkolnictwa na mocy, której placówki te włączono do systemu oświaty jako pierwszy szczebel szkolnictwa podstawowego. Ustawa regulowała podstawy prawne działania przedszkoli, ale nie określała aktem prawnym, do kogo należy obowiązek ich zakładania, uzależniając tym samym ich byt materialny od dotacji organizacji społecznych i samorządowych 50. Zmiany ustrojowe po wojnie spowodowały, że władze PRL przewidywały organizowanie od podstaw publicznego wychowania przedszkolnego znajdując kredyty na jego realizację. Z budżetu Ministerstwa Oświaty przyznawano subwencje samorządom terytorialnym oraz towarzystwom kulturalno-oświatowym prowadzącym przedszkola 51. Jedną z przeszkód w ich powstawaniu i tworzeniu był brak pomieszczeń lokalowych, ponieważ przed wojną tylko niewielka liczba przedszkoli mieściła się we własnych budynkach. Rozwój przedszkoli wymagał zapewnienia wykwalifikowanych kadr wychowawczych. Resort oświaty uwzględniał te potrzeby otwierając szkoły tego typu i organizując akcje szkoleniowe. W 1948/49 istniało 9 szkół 2-letnich, 14 szkół 3-letnich oraz 20 liceów 4-letnich 62. W 1951 r. ministerstwo przyjęło zasadę, że przedszkola w PRL pozwolą kobiecie-matce na równi z mężczyzną stanąć do produktywnej pracy, podnosząc godność kobiety i wyzwalając nowe siły do produkcji 63. W 1952 r. władze postanowiły, że dzieci matek pracujących będą miały zapewnioną pełną 9-cio godzinną opiekę i trzykrotny posiłek, natomiast dzieci matek niepracujących będą przebywać w przedszkolu tylko przez 5 godzin i otrzymywać jeden posiłek. Intencją wprowadzenia takiego rozwiązania miało być stworzenie dla matek niepracujących stałego dopingu a nawet moralnego przymusu do przystąpienia do pracy 64. Zgodnie z tymi wytycznymi opracowano instrukcje dotyczące organizacji przedszkoli. Zapewniały one pierwszeństwo w korzystaniu z nich przez dzieci rodziców pracujących w uspołecznionych zakładach pracy, w tym przede wszystkim samotnych matek 11