Koncepcja zrównowaŝonego przedsiębiorstwa The Concept of Corporate Sustainability

Transkrypt

1 dr Justyna Przychodzeń Akademia Leona Koźmińskiego dr Wojciech Przychodzeń Akademia Leona Koźmińskiego Koncepcja zrównowaŝonego przedsiębiorstwa The Concept of Corporate Sustainability Cele przedsiębiorstw w teorii ekonomii i praktyce gospodarczej Przedsiębiorstwo jest jednym z głównych podmiotów i regulatorów gospodarki, powstającym w wyniku realizacji określonego pomysłu biznesowego. Definicje przedsiębiorstwa róŝnią się w zaleŝności od przyjętych teorii. Jedną z najbardziej popularnych w polskiej literaturze przedmiotu jest ta zaproponowana przez S. Sudoła (2002; 43), określająca przedsiębiorstwo jako jednostkę prowadzącą, motywowaną chęcią uzyskania korzyści majątkowych, działalność gospodarczą, mającą na celu zaspokojenie potrzeb innych podmiotów Ŝycia społecznego przez wytwarzanie produktów i/lub świadczenie usług, przy czym działalność ta prowadzona jest samodzielnie na ryzyko właściciela. Kontrowersje związane z samym pojęciem przedsiębiorstwa doskonale oddaje definicja zaproponowana przez A. Bierce a (1911), który powyŝszym mianem określa genialne urządzenie kreujące indywidualne zyski bez ponoszenia indywidualnej odpowiedzialności. PodąŜając tym tokiem myślenia organizacja przypomina maszynę. Skoro tak, powinna ona podlegać trzem prawom robotyki, sformułowanym przez I. Asimov a (1950): nie moŝe skrzywdzić człowieka, musi być posłuszna jego rozkazom (chyba, Ŝe stoi to w sprzeczności z pierwszym prawem) oraz musi chronić swoje przetrwanie (chyba, Ŝe stoi to w sprzeczności z pierwszym lub drugim prawem). Owe prawa wiąŝą się z jednoznaczną interpretacją: albo ludzie kontrolują kreowane przez siebie wytwory albo sami są przez nie kontrolowani. Nie istnieje rozwiązanie pośrednie. Zakładanie, prowadzenie i rozwój przedsiębiorstw jest środkiem do osiągnięcia zamierzonego przez twórców celu lub wiązki celów. Cele przedsiębiorstw to waŝny przedmiot analiz teoretycznych 1. Ich identyfikowanie oraz formułowanie na ich podstawie określonych teorii od lat budzi oŝywione dyskusje praktyków i teoretyków przedsiębiorstwa. NiezaleŜnie od zajmowanego w tej kwestii stanowiska, w praktyce gospodarczej na pierwszy plan wysuwa się jeden cel podstawowy: prowadzenie działalności w sposób zwiększający zysk i szeroko pojętą wartość dla akcjonariuszy. W tym miejscu zauwaŝyć naleŝy, Ŝe nie ma tutaj mowy o przymusie jego realizacji w krótkim okresie czasu. Prawdą natomiast jest 1 Kompleksowy i rzetelny przegląd teorii przedsiębiorstw prezentuje A. Noga (2010).

2 stwierdzenie, Ŝe zwiększanie zysku i wartości dla akcjonariuszy jest absolutną koniecznością w długim okresie czasu. Jest to podstawowy cel działalności przedsiębiorstwa. Oznacza to, Ŝe wszelkie aktywności organizacji związane z ponoszeniem kosztów w krótkim okresie, w tym równieŝ inwestycje w zrównowaŝony rozwój, przyczyniające się do zwiększanie zysku i wartości dla akcjonariuszy w długim okresie nie są sprzeczne z nakreślonym powyŝej podstawowym celem. Koncepcja zrównowaŝonego rozwoju ujęcie makro i mikro Wielu uczestników rynku przywiązuje obecnie duŝą uwagę do środowiskowej, społecznej i finansowej polityki przedsiębiorstw. Konsumenci oczekują od organizacji dostarczania proekologicznych produktów i usług oraz wzięcia odpowiedzialności za przeciwdziałanie narastającym zagroŝeniom środowiskowym. Rządy coraz silniej promują zbilansowane podejście do planowania rozwoju w sektorze przedsiębiorstw. Akcjonariusze wymagają osiągnięcia trwałej zyskowności w długim okresie, która w konsekwencji doprowadzi do wzrostu cen akcji w miarę upływu czasu. Lokalne społeczności w których zlokalizowane są działania przedsiębiorstw oczekują od nich pełnej świadomości występowania negatywnych efektów zewnętrznych oraz znaczącego ograniczenia ich natęŝenia. Wszystkie podmioty gospodarcze są równieŝ coraz dokładniej monitorowane przez liczne organizacje pozarządowe. PoniewaŜ szeroko rozumiani interesariusze (ang. stakeholders) udzielają przedsiębiorstwom swoistej licencji na prowadzenie działalności (ang. license to operate), Ŝadne z nich nie moŝe sobie obecnie pozwolić na zignorowanie przepływającej przez globalny rynek zrównowaŝonej fali (ang. sustainable wave). Podmioty, które będą w stanie utrzymać się na jej powierzchni mogą osiągnąć znaczącą przewagę konkurencyjną. Oxford English Dictionary definiuje zrównowaŝony rozwój jako zdolność do utrzymania się na określonym poziomie oraz zdolność do utrwalenia się lub obrony. W celu osiągnięcia zrównowaŝenia system musi posiadać zdolność do wdraŝania zmian i adaptacji na wszystkich szczeblach swojej działalności (Iyer-Raniga i Treloar 2000). Zdolność powyŝsza zapewni jego przetrwanie w długim okresie czasu. Idea zrównowaŝonego rozwoju stała się współcześnie kanonem dla całego świata biznesu. Wszystkie wysiłki przedsiębiorstwa związane z osiągnięciem zrównowaŝonego wzrostu muszą wiązać się z korzyściami dla większości interesariuszy. JeŜeli jednostki gospodarcze prowadzą w swojej działalności politykę ukierunkowaną na osiągnięcie zysków kosztem drugiej strony, wówczas przejściowe korzyści jednej z nich zachwieją dobrobytem obydwu w dłuŝszej perspektywie czasu (Porter and Kramer 2006, 2011). W celu przekłucia

3 zrównowaŝenia w ponadprzeciętną zyskowność, koncepcja powyŝsza musi stać się integralną częścią systemu zarządzania i strategii biznesowej. KaŜde przedsiębiorstwo powinno być w stanie wyselekcjonować te aspekty przepływającej zrównowaŝonej fali które najlepiej współgrają z prowadzoną przez nie działalnością. Wszystkie kroki w tym obszarze powinny być podejmowane uwaŝnie i wiązać się z moŝliwością kreowania obopólnej wartości (ang. shared value) znaczących korzyści dla jednostki gospodarczej w danym okresie czasu, przewyŝszających dochody z alternatywnych projektów inwestycyjnych, które jednocześnie przedstawiają wartość dodaną z punktu widzenia innych interesariuszy. Stanowi to swoiste conditio sine qua non wbudowania koncepcji zrównowaŝonego rozwoju w strategię biznesową. Powierzchowne działania w powyŝszej dziedzinie nie doprowadzą do podtrzymania zyskowności i będą się wiązały z utratą reputacji i udziału w rynku w długim okresie (Besley and Ghatak 2007). Naukowcy i praktycy biznesu często traktują ZP i społeczną odpowiedzialność biznesu (ang. corporate social responsibility - CSR) jako synonimy. Jest to powszechne nieporozumienie koncepcje powyŝsze mają odrębne podstawy teoretyczne. Koncepcja zrównowaŝonego przedsiębiorstwa moŝe być postrzegana jako przeniesienie ogólnej idei zrównowaŝonego rozwoju na szczebel mikroekonomiczny. Warunkuje to wielowymiarowość ZP. Stanowi ono jednostkę gospodarczą postrzegającą właściwą kombinację zarządzania wszystkimi podstawowymi aspektami swojej działalności finansowymi, społecznymi i środowiskowymi - jako warunkującą jej przetrwanie i opłacalność w długim okresie czasu. Przedsiębiorstwa, które uwaŝnie analizują poszczególne aspekty zrównowaŝonej fali i które są jednocześnie zdolne do ich efektywnego wbudowania w strategię biznesową powinny uzyskać przewagę konkurencyjną na rynku. Te z nich, które faktycznie przezwycięŝą konflikt celów pomiędzy finansowymi, społecznymi i ekologicznymi obszarami swojej działalności znajdą moŝliwości do ograniczenia ryzyka operacyjnego, zmniejszenia kosztów i zwiększenia przychodów. To z kolei powinno znaleźć swoje odzwierciedlenie w bardzie stabilnej sytuacji finansowej i wyŝszej wycenie zrównowaŝonych przedsiębiorstw przez rynek kapitałowy w długim okresie czasu. Oznacza to, Ŝe wszelkie aktywności organizacji w dziedzinie zrównowaŝonego rozwoju związane z ponoszeniem kosztów w krótkim okresie, nie są sprzeczne z podstawowym celem jej działalności, jakim jest zwiększanie zysku i wartości dla akcjonariuszy w dłuŝszym horyzoncie. Finansowe aspekty zrównowaŝonego rozwoju przedsiębiorstwa Nieograniczony wzrost przychodów moŝe doprowadzić do powaŝnych kłopotów finansowych przedsiębiorstwa. Wzajemne relacje pomiędzy szybszym wzrostem a większym

4 ryzykiem finansowym mogą uniemoŝliwić podmiotowi gospodarczemu pozyskanie wystarczającej ilości gotówki do zapewnienia jego przetrwania w długim okresie czasu. Wzrost przychodów nie powinien być postrzegany jako zmienna, która ma zostać zmaksymalizowania równolegle z nieograniczonym wzrostem ryzyka. Jest on zmienną decyzyjną, która musi być zgodna z pozostałymi głównymi parametrami polityki przedsiębiorstwa. ZrównowaŜone finanse oznaczają wzajemną kompatybilność pomiędzy celami wzrostu a polityką finansową i operacyjną w długim okresie czasu. W celu zbadania powyŝszej spójności niezbędne staje się wprowadzenie koncepcji zrównowaŝonej stopy wzrostu przedsiębiorstwa. Określa ona maksymalną stopę wzrostu przychodów (ewentualnie aktywów), którą jednostka jest w stanie podtrzymać (sfinansować wewnętrznie) bez konieczności zmian głównych wskaźników finansowych i operacyjnych oraz bez dodatkowych emisji akcji (Higgins 1977). ZrównowaŜona stopa wzrostu przedsiębiorstwa * g w danym roku jest funkcją marŝy zysku p m (zysk netto/przychody ze sprzedaŝy), obrotowości aktywów a t (przychody ze sprzedaŝy/aktywa ogółem), dźwigni finansowej f l oraz wskaźnika zatrzymania zysków e rr : Do wyznaczenia g * = p * a * f * e. (1) m t l rr * g naleŝy wykorzystać kapitał z początku danego roku oraz zysk netto i przychody ze sprzedaŝy z końca analogicznego roku. JeŜeli przedsiębiorstwo jest w stanie w danym okresie osiągnąć stopę wzrostu bliską zrównowaŝonej, wówczas nowo pozyskane aktywa są finansowane kapitałem własnym oraz zwiększającą się zdolnością do absorpcji kapitału obcego. Innymi słowy, prowadzona polityka finansowa i operacyjna jest ukierunkowana na stabilizację stopy zwrotu i ryzyka właścicieli w długim okresie czasu. JeŜeli rzeczywista stopa wzrostu przedsiębiorstwa jest w dłuŝszym horyzoncie czasowym permanentnie wyŝsza aniŝeli stopa zrównowaŝona, wówczas jednostka nie posiada wystarczającej ilości kapitału do zaspokojenia swoich potrzeb inwestycyjnych. Głównym wyzwaniem jest w takiej sytuacji znalezienie sposobu na sfinansowanie wzrostu. MoŜe zostać on osiągnięty poprzez nową emisję akcji, poprawę rentowności operacyjnej, wzrost dźwigni finansowej, redukcję wypłacanych dywidend lub redukcję bieŝącej stopy wzrostu. Dostosowania powyŝsze są w rzeczywistości gospodarczej bardzo wymagające. Najbardziej konkurencyjne i rentowne finansowo jednostki gospodarcze mają tendencję do bazowania na wewnętrznych przepływach finansowych jako głównym źródle

5 finansowania inwestycji, pomimo znaczących moŝliwości do pozyskania dodatkowych, niskooprocentowanych zewnętrznych źródeł kapitału (Kaplan and Zingales 1997). Część przedsiębiorstw nie jest równieŝ zainteresowanych nowymi emisjami akcji ze względu na ich zdecydowanie wyŝsze, niŝ przy innych źródłach finansowania, koszty, znaczące opóźnienia czasowe pomiędzy rozpoczęciem procedury emisji a faktycznymi warunkami rynkowymi w momencie sprzedaŝy akcji oraz częściową lub całkowitą utratę kontroli nad organizacją. Poprawa rentowności operacyjnej moŝe zostać osiągnięta poprzez wzrost marŝy zysku lub obrotowości aktywów. Wymaga ona podjęcia wielu decyzji na szczeblu strategicznym, częstokroć powiązanych z działaniami restrukturyzacyjnymi. Proste zwiększenie cen lub obniŝenie jakości sprzedawanych produktów skutkować będzie utratą konkurencyjności i zakłóceniami w całej działalności operacyjnej. Wykorzystanie zwiększonej dźwigni finansowej jako czynnika zapewniającego harmonizację rzeczywistej i zrównowaŝonej stopy wzrostu jest związane z bardzo duŝym ryzykiem. Zwiększenie wielkości zadłuŝenia ponad zdolności jego absorpcji wynikające ze wzrostu aktywów przełoŝy się na wzrost kosztu pozyskania kapitału i moŝliwe zmniejszenie wartości dodanej kreowanej przez przedsiębiorstwo. Redukcja przepływów pienięŝnych płynących do akcjonariuszy jest zawsze rozwiązaniem bardzo problematycznym, poniewaŝ właściciele roszczeń rezydualnych oczekują od jednostki wypłaty dywidend w określonych interwałach czasowych i nie ma w tym zakresie na współczesnych rynkach kapitałowych duŝego pola do manewru. JeŜeli rzeczywista stopa wzrostu przedsiębiorstwa jest w dłuŝszym horyzoncie czasowym permanentnie niŝsza aniŝeli stopa zrównowaŝona, wówczas jednostka dysponuje zbyt duŝą ilością kapitału aniŝeli ta niezbędna do zaspokojenia jej potrzeb inwestycyjnych. Głównym wyzwaniem jest w takiej sytuacji znalezienie właściwego sposobu na spoŝytkowanie nadwyŝki posiadanych funduszy. Mogą one zostać rozdysponowane poprzez finansowanie nowych, tworzących wartość dla interesariuszy inwestycji, proces fuzji i przejęć (tzw. kupowanie wzrostu), wykup akcji własnych lub wzrost wielkości wypłacanych dywidend. Problemy opisane powyŝej wydają się, z perspektywy czysto finansowej, zdecydowanie mniej wymagające. Nie jest to jednak stwierdzenie prawdziwe z punktu widzenia zrównowaŝonych finansów przedsiębiorstwa. Sytuacja, w której przedsiębiorstwo permanentnie osiąga rzeczywistą stopę wzrostu niŝszą od jej wartości zrównowaŝonej związana jest z negatywnym kontekstem informacyjnym jednostka nie jest w stanie podejmować odpowiedniej ilości, w stosunku do generowanych nadwyŝek pienięŝnych, kreujących wartość dla akcjonariuszy projektów inwestycyjnych. Gwałtowny wzrost wartości wypłacanych dywidend nie jest w opisanej

6 sytuacji dobrym rozwiązaniem rynek kapitałowy z reguły negatywnie wycenia nieoczekiwane ponadprzeciętne dywidendy, zwłaszcza w dłuŝszej perspektywie czasu. Tylko 30% wszystkich procesów fuzji i przejęć zostaje uwieńczonych sukcesem z punktu widzenia kreowania wartości dodanej. Jedynym sposobem rozwiązania sytuacji, w której rzeczywista stopa wzrostu permanentnie przewyŝsza stopę zrównowaŝoną jest wbudowanie koncepcji zrównowaŝonego wzrostu we wszystkie podstawowe obszary działalności przedsiębiorstwa. Powinno to doprowadzić do znalezienia nowych, kreujących wartość dla akcjonariuszy obszarów inwestycyjnych, a tym samym przyczynić się do podwyŝszenia stopy wzrostu przychodów. Bardziej stabilna kondycja finansowa przełoŝy się wówczas na wyŝszą wycenę przedsiębiorstwa przez rynek kapitałowy w dłuŝszym horyzoncie czasowym. Społeczne aspekty zrównowaŝonego rozwoju przedsiębiorstwa W literaturze przedmiotu brakuje jednomyślnej definicji społecznej odpowiedzialności biznesu. Według H. Bowen a, CSR to odpowiedzialność przedsiębiorcy do wdraŝania takiej polityki, podejmowania takich decyzji oraz prowadzenia takich działań, które są zgodne z wartościami społeczeństwa (1953: 6). Według Freeman a (1984) i Clarkson a (1995) we współczesnej gospodarce rynkowej wszyscy interesariusze mają równe prawo do zgłaszania roszczeń wobec działalności przedsiębiorstw, a te powinny zająć odpowiedzialne stanowisko wobec tych oczekiwań. Obecnie teoria społecznej odpowiedzialności biznesu stanowi jeden głównych nurtów współczesnego świata gospodarczego. Do jej popularności przyczyniło się szereg czynników: ekonomiczna i polityczna siła międzynarodowych korporacji znacząco wzrosła w ostatnim czterdziestoleciu 2 ; społeczna odpowiedzialność biznesu ma charakter dobra normalnego (Benabou i Tirole 2010), a generalny wzrost bogactwa ludzkości powiązany z procesem globalizacji sprawia, Ŝe rośnie świadomość pozytywnych i negatywnych efektów zewnętrznych generowanych przez funkcjonowanie przedsiębiorstw. Konsumenci wraŝliwi na CSR są równieŝ skłonni do zapłaty wyŝszej ceny za produkty takich przedsiębiorstw (Elfenbein i McManus, 2010); pracownicy są skłonni pracować chętniej i efektywniej w społecznie odpowiedzialnych firmach, przyczyniając się tym samym do zmniejszenia rotacji kadr i zwiększenia produktywności (Baron 2008); 2 juŝ w 1999 roku wśród 100 największych gospodarek świata aŝ 51 stanowiły korporacje (porównując przychody przedsiębiorstw z produktem krajowym brutto poszczególnych krajów); w roku 2009, z powodu światowego kryzysu ich liczba spadła do 45.

7 informacje o działalności przedsiębiorstw stały się powszechnie i łatwo dostępne dzięki nowym technologiom informatycznym, przez co koszty prowadzenia biznesu szkodliwego społeczne znacząco wzrosły. Społeczna odpowiedzialność biznesu wyraŝana jest przez szereg aktywności od kreowania przyjaznych warunków pracy, poprzez prowadzenie wolontariatu w społeczności lokalnej czy walkę z dyskryminacją rasową aŝ po budowanie studni w Sudanie. Istotą tych działań powinna być ich integracja ze strategią biznesową i polityką przedsiębiorstwa. Społeczna odpowiedzialność biznesu jest efektywnym narzędziem w długim okresie wyłącznie wtedy, gdy jest ona zgodna z podstawowymi kompetencjami organizacji. WdroŜenie społecznej odpowiedzialności w strategię przedsiębiorstwa częstokroć związane jest z koniecznością poniesienia znaczących kosztów. PoniewaŜ wdraŝając koncepcję CSR, przedsiębiorstwa inwestują pieniądze akcjonariuszy, inwestycja ta powinna generować zyski warunkujące długookresową opłacalność. Prawdziwie odpowiedzialna firma nigdy nie traci swojej imperatywy komercyjnej (ang. commercial imperative). Niektórzy autorzy uwaŝają, Ŝe wdroŝenie CSR prowadzi do błędnego definiowania podstawowych celów przedsiębiorstwa. W ich opinii, celem firmy jest koncentracja na zwiększaniu zysków, podczas gdy działalność społeczna powinna pozostać w kompetencjach pozostałych podmiotów gry rynkowej (Friedman 1970; Reich 2008). Generujący zyski biznes niewątpliwie kreuje dodatkowy dobrobyt w postaci nowych miejsc pracy, produktów i innowacji. Wszystkie powyŝsze korzyści są zgodne ze społeczną odpowiedzialnością. Nie ma nic złego w zarabianiu pieniędzy poprzez spełnianie współczesnych społecznych i politycznych oczekiwań. Ekologiczne aspekty zrównowaŝonego rozwoju przedsiębiorstw U progu XXI wieku, w dobie identyfikacji szeregu zagroŝeń ekologicznych, związanych z gwałtownym rozwojem naszej cywilizacji, kwestie ochrony środowiska stają się nie tylko trwałym elementem świata polityki, ale takŝe świata biznesu. Rosnąca świadomość ekologiczna konsumentów, wzrost znaczenia społecznej odpowiedzialności biznesu, w tym zmiana oczekiwań strategicznych grup nacisku (Esty and Winston 2006), proekologiczna transformacja krajowego i międzynarodowego otoczenia prawnego, rozwój zielonych technologii oraz pojawienie się nowych, prośrodowiskowych źródeł kapitału (Laszlo 2003) to główne czynniki wpływające na postępującą reorientację biznesu w kierunku bardziej przyjaznym środowisku naturalnemu. Prośrodowiskowa reorientacja zarządzania w przedsiębiorstwie ma stosunkowo krótką historię. W praktyce gospodarczej o wiele starsze i stosowane na szeroką skale są inne

8 koncepcje niezwiązane bezpośrednio z aspektami ekologicznymi jak na przykład system zarządzania jakością według normy ISO 9000 czy system zarządzania bezpieczeństwem pracy (BS 8800, SCC). Zgodnie z najnowszymi trendami w coraz większym stopniu następuje włączanie ekologicznych aspektów w istniejący system zarządzania, przyczyniające się do tworzenia kompletnie nowego, zintegrowanego systemu, o charakterze proekologicznym. Proekologiczny system zarządzania moŝe być rozumiany jako system zarządzania organizacją, który polega na uwzględnieniu aspektów środowiskowych we wszystkich podstawowych kompetencjach przedsiębiorstwa jak: zaopatrzenie, produkcja, dystrybucja, raportowanie, marketing, serwis, badania i rozwój, public relations i struktura organizacyjna. Podstawowymi korzyściami proekologicznego systemu zarządzania są: przejrzystość i efektywność procesów zachodzących w przedsiębiorstwie, większa świadomość prowadzonych działań, eliminacja nieefektywnych procesów, wzrost oszczędności z tytułu zmniejszenia występowania awarii i produkcji odpadów, poprawy jakości produktów i bezpieczeństwa pracy, poprawa wizerunku firmy, umocnienie pozycji na rynku, korzyści pierwszeństwa na rynku i narzucania standardów, zmniejszenie kosztów pozyskania kapitału, w tym dostęp do nowych zielonych źródeł kapitału. WdroŜenie proekologicznego systemu zarządzania związane jest z koniecznością poniesienia znaczących kosztów. W tym miejscu naleŝy zauwaŝyć, Ŝe wielkość osiąganych korzyści i ponoszonych kosztów owej inwestycji zaleŝy nie tylko od wielkości przedsiębiorstwa i branŝy, w której działa, ale takŝe od stopnia zaawansowania technologicznego, otoczenia konkurencyjnego, stopnia świadomości ekologicznej społeczeństwa, prowadzonej polityki środowiskowej rządu, wspólnoty lokalnej (rozwój organizacji pozarządowych), oraz szeregu innych mniej mierzalnych czynników. Proekologiczny system zarządzania moŝe zapewnić ponadprzeciętny wzrost zysków w długim okresie wyłącznie wówczas, gdy stanowi rdzeń strategii biznesowej i został trwale włączony we wszystkie główne funkcje przedsiębiorstwa. Zakończenie Podstawowym celem opracowania jest przeniesienie ogólnej idei zrównowaŝonego rozwoju na szczebel mikroekonomiczny. Dzięki powyŝszemu ujęciu moŝliwe staje się zdefiniowanie zrównowaŝonego przedsiębiorstwa jako jednostki gospodarczej stosującej właściwą kombinację zarządzania finansowymi, społecznymi i środowiskowymi aspektami swojej działalności jako warunkującą jej przetrwanie i opłacalność w długim okresie czasu. Perspektywa finansowa oznacza, Ŝe tempo wzrostu aktywów i przychodów jest zbilansowane z polityką operacyjną i finansową. Wiązka wewnętrznie spójnych strategii wzrostu i celów

9 finansowych jest aktywnie korygowana w miarę upływu czasu. Perspektywa społeczna moŝe zostać opisana jako osiąganie celów biznesowych w sposób zgodny ze standardami etycznymi i mający na uwadze kreowanie wartości dla interesariuszy. Perspektywa środowiskowa oznacza, Ŝe jednostka aktywnie włącza aspekty ekologiczne we wszystkie podstawowe kompetencje - wdroŝenie proekologicznego systemu zarządzania jest koniecznością. Bibliografia Asimov I., I, Robot, Doubleday & McClure Company, New York, Baron D., Managerial contracting and corporate social responsibility, Journal of Public Economics, Vol. 92, No. 1-2, 2008, s Besley T., Ghatak M., Retailing Public goods: The economics of social responsibility, Journal of Public Economics, Vol. 91, No. 9, 2007, s Bierce A., The Devil's Dictionary, Doubleday & McClure Company, New York, Bowen H., Social responsibility of the businessman, Harper and Row, New York, Clarkson M., A Stakeholder Framework for Analyzing and Evaluating Corporate Social Performance, Academy of Management Review, No.20, 1995, s Elfenbein D., McManus B., A greater price for a greater good? Evidence that consumers pay more for charity-linked products, American Economic Journal: Economic Policy, Vol. 2, No. 2, 2010, s Esty D., Winston A., Green to Gold, Yale University Press, New Haven, CT, Friedman M., The social responsibility of business is to increase profits, The New York Times Magazine, September 13, Freeman R., Strategic Management: A Stakeholder Approach, Pitman, Boston, Higgins R., How much growth Can a Firm Afford?, Financial Management, Vol. 6, No. 3, 1977, s Iyer-Raniga U., Treloar G., A context for participation in sustainable development, Environmental Management, Vol. 26, No. 4, 2000, s Kaplan S., Zingales L., Do investment-cash flow sensitivities provide useful measures of financing constraints?, Quarterly Journal of Economics, Vol. 112, No. 1, 1997, s Laszlo C., The Sustainable Company: How to Create Lasting Value Through Social and Environmental Performance, Island Press, Washington, DC, Noga A., Teorie przedsiębiorstw, PWE, Warszawa, Porter M., Kramer M., Strategy and society: The link between competitive advantage and corporate social responsibility, Harvard Business Review, Vol. 84, No.12, 2006, s

10 Porter M., Kramer M., Creating shared value: How to reinvent capitalism and unleash a wave of innovation and growth, Harvard Business Review, Vol. 89, No.1-2, 2011, s Reich R., The case against corporate social responsibility, Goldman School of Public Policy Working Paper, No. 3, Sudoł S., Przedsiębiorstwo. Podstawy nauki o przedsiębiorstwie. Teoria i praktyka zarządzania, TNOiK, Toruń, Tirole J., Bénabou R., Individual and Corporate Social Responsibility, Working Paper No.23, Fondazione Eni Enrico Mattei, 2010.